موضوع : زعفران
استاد گرامی:
گردآورنده:
شماره دانشجویی:
تقدیروتشکر
ازجناب آقای ی که درتهیه این پروژه بنده رامرایاری نمودند تقدیروتشکرمی نمایم.
چکیده:
زعفران یکی از ارزشمند ترین گیاهان طبیعت است که کاشت آن از زمانهای گذشته تا به حال در قسمت هایی از کشورمان بخصوص نواحی جنوبی خراسان تداوم یافته است . از میان گیاهان زراعی ایران مناسبترین گیاه جهت کشت انتانسیو (کشت متراکم) در نقاط دورافتاده و فقیر کشور است .
اغلب مناطق زعفرانکاری در فقر شدید و ادواری آب کشاورزی و باران بسر می برند دارای آب و هوای نسبتاً گرم و خشک می باشند از طرفی این مناطق در فاصله بعیدی از پایتخت قرار دارند و فاقد استعداد های صنعتی و تولیدی می باشند . در ضمن اغلب کشاورزان این محصول معمولاً به دلیل عدم اطلاع از تکنولوژی های نوین کشاورزی و فنون جدید زراعت سود زیادی از کشت این گیاه بدست نیاورده و در فقر بسر می برند و از طرفی به دلیل شرایط آب و هوایی نامساعد امکان کشت محصولاتی را که از بازدهی مادی مناسب تری برخوردار باشند را نداشته و در واقع به اجبار دست به کشت این محصول می زنند .
ویژگی های خاص این محصول شامل نیاز کم به آب ، ماندگاری محصول در مدت طولانی ، حجم و وزن کم ، عدم نیاز به ماشین آلات سنگین و پرهزینه زراعی ، بهره برداری 7-4 ساله در یک نوبت کاشت و توان جذب نیروی کار زیاد از یک طرف و از طرفی دیگر مصارف در حال گسترش غذایی دارویی و صنعتی باعث افزایش روز به روز قیمت این محصول و توسعه کشت آن گردیده است . با اینکه سطح زیر کشت این محصول در سال 80 به 41325 هکتار رسید اما میزان تولید 130 تن گزارش داده شده که نسبت به سال 77-78 30% کاهش تولید پدید آمد . عده ای از کارشناسان داخلی دلیل این افت تولیدی را خشکسالی بیان کردند اما به راستی می توان دلیل افت تولیدی39 تنی گیاه با ارزش زعفران با ازای 4601 هکتار افزایش سطح زیر کشت فقط خشکسالی دانست ؟ در این بررسی بوضوح تاثیرات عدم هماهنگی با علوم روز کشاورزی نمایان می شود . با علم به اینکه هر تن زعفران 000،500 دلار ارزش ارزی دارد ، 39 تن زعفران رقم تعیین کننده ای در اقتصاد کشور است . اما در سال 80 شاهد 5/28% وزنی و 5/8% ارزشی افزایش صادرات بودیم که این امری امیدوار کننده است . براساس تحقیقات انجام شده ایران ظرفیت تولید حد اقل 150 تا 160 تن زعفران را دارا می باشد که فقط 5 یا 6 کشور دنیا توانمندی تولید زعفران را از نظر طبیعی دارند . از 130 تن زعفران تولید شده 20 تن در کشور مصرف شده و 110 تن آن صادر گردیده است که در واقع 80% زعفران تولیدی جهان توسط ایران تولید شده است اما به رغم سهم ایران در تولید و صادرات زعفران ، کشور ما نقشی در تجارت بین المللی آن نداشته و ندارد و حاکمیت این بازار غیر نفتی پرارزش فعلاً در دست اسپانیا است که این کشور زعفران ایران را به ارزان ترین قیمت ممکن به صورت باز (فله ) خریداری کرده و آن را در بسته بندی های مجلل به نام زعفران اسپانیا روانه بازارهای جهانی کرده است . اسپانیا با اینکه بازار زعفران جهان را در دست دارد اما از نظر تولید زعفران در واقع تولید ناچیزی در مقابل تولید زعفران در ایران دارد . منطقه اصلی تولید زعفران در اسپانیا منطقه لامانچا می باشد که از نظر وسعت شاید حتی قابل مقایسه با خراسان نباشد .
برخی کشور ها نیز با به کارگیری علوم و تکنولوژی روز در حال ربودن گوی سبقت در عرصه تولید زعفران از یکدیگرند . از این جمله کشور چین رشد قابل توجهی داشته و به زودی به عنوان یک تولید کننده بزرگ وارد بازار خواهد شد که در آنصورت حداقل تامین کننده تمامی نیاز زعفران اسپانیا خواهد شد که این ضربه ای مهلک به صادرات و ارز آوری غیر نفتی ایران خواهد بود . بنا براین علاوه بر تمهیداتی که بایستی در ارتقای کمی و کیفی محصول زعفران اندیشیده شود تا به به استاندارد ها و ایزوی بین المللی برسد . باید مجمعی از وزارت بهداشت ، وزارت توسعه صادرات ، انجمن تولید کنندگان زعفران ، انجمن صادر کنندگان زعفران و وزارت جهاد کشاورزی تشکیل شود تا این مجمع هماهنگی لازم را بین سازمانهای ایجاد کند و سازمانها در راستای یکدیگر فعالیت کرده تا با سیاست گذاری صحیح آینده روشنی را برای صادرات و بازار یابی داخلی و خارجی زعفران تولیدی ایران ترسیم گردد و نیز بتواند کشاورزان را با علوم و تکنولوژی روز همگام کند تا اشاعه کشاورزان محترم خراسان که معیشتشان از این راه تامین می شود به خطر نیفتد و این محصول بتواند جایگاه واقعی خود را در بین کالاهای غیر نفتی پیدا کند .
فهرست مطالب
فصل اول 1
مقدمه 2
پیشگفتار مولف 4
زراعت زعفران 7
1-آب و هوای مناسب زعفران 7
2- خاک مناسب پرورش زعفران 8
3- تهیه زمین 8
4-انتخاب پیاز و زمان کشت زعفران 9
5-نوع و مقدار کشت پیاز زعفران 10
6-عملیات کاشت پیاز زعفران 12
فصل دوم 13
مواظبت های زراعی 14
1- آبیاری 14
2- سله شکنی 15
3- وجین و دفع علف های هرز 16
4- کوددهی و تغذیه گیاهی زعفران 17
آزت 18
فسفر 18
پتاسیم 18
نحوه مصرف کودهای شیمیایی 20
میزان مصرف کودهای شیمیائی 21
کودهای آلی و اثرات آن در زراعت زعفران 22
5-آفات, امراض و سرمازدگی گیاه زعفران 25
طرق مبارزه با این بیماری 25
موش کوهستانی 26
موش صحرایی 26
چرای زعفران 27
سرمازدگی 27
6-عملیات به زراعی زعفران 28
7-عمر مفید زعفرنزار و تناوب آن 30
8-تعداد پیاز کاشته شده و وضعیت زعفرانزار 31
فصل سوم 33
برداشت و فرآوری زعفران 34
1-گل دادن 34
2- طرز موقع چیدن گل 34
3- بازکردن گل زعفران 35
4- دسته کردن زعفران 36
5-خشک کردن سنتی زعفران 37
6-تولید زعفران پوشال و خشک کردن بهداشتی آن 38
فصل چهارم 39
4-1- تفکیک و جدا سازی 42
4-2- روشهای صحیح برداشت و جداسازی زعفران از گل 42
4-3- نحوه خشکاندن زعفران به روش ساده 44
4-4- دستورالعمل صحیح خشک نمودن زعفران 44
نسبت وزن گل به زعفران 45
5- میزان عملکرد زعفران 46
6-بسته بندی و عرضه زعفران 46
7-طرز نگهداری و مصرف زعفران 48
8- استاندارد زعفران 49
فصل پنجم 52
نتیجه گیری 53
منابع 52
فصل اول
مقدمه
کشاورزی به عنوان یکی از مهمترین بخش های اقتصادی کشور، نقش مهمی در رسیدن به توسعه پایدار بر عهده دارد، توجه به این امر علاوه بر خودکفائی در تولید مواد غذایی و صادرات آن می تواند پاسخگوی مسائل ناشی از افرایش
افزایش جمعیت کشور بوده و به کاهش مهاجرت روستاییان به شهرها منجر می شود این مسئله مستلزم استفاده از اصول و روش های علمی و شناخت توان ها و قابلیت های محیطی هر منطقه می باشد یعنی با توجه به تنوعات اقلیمی و شرایط محیطی هر منطقه محصولاتی برای کشت انتخاب شود که توسعه اقتصادی آن را در پی داشته باشد .اهمیت این موضوع سبب شده است تا محققان و متخصصان علوم محیطی توجه ویژه ای به آمایش سرزمین داشته باشند و در این زمینه منابع الکولوژیکی زمین را با روش های مناسب مورد شناسایی قرار داده و برای استفاده از امکانات موجود راه بهتری پیشنهاد نمایند با مطالعه عوامل موثر در میزان بهره وری محصولات ، می توان برنامه ریزی ها را با شناختی جامع تر انجام داد و متناسب با توان های محیط ، امکانات بهره وری را فراهم نمود.
در این راستان محصول زعفران به دلایلی مثل داشتن ارزش اقتصادی بالا و اینکه دوره رویشی و زمان محصول دهی آن منطبق بر فصل گرم سال نبوده و متفاوت از سایر محصولات زراعی است دارای اهمیت خاص می باشد. این ویژگی ممتاز سبب می شود تا از نظر دوره زمانی بکارگیری نیروی انسانی و تخصیص آب زراعی با سایر محصولات تفاوت داشته باشد.
بنابراین امکان سنجی کشت آن در استان قزوین که درفصل گرم سال با کمبود نیروی کار و برداشت بی رویه از ذخایر آب مواجه است اهمیت زیادی دارد زیرا کشت آن در کنار سایر محصولات در تنظیم فعالیت های نیروی کار شاغل در بخش کشاورزی تاثیر داشته و به کاهش مصرف آب در دوره گرم سال کمک می کند.
تحقیقات زیادی در زمینه شرایط کشت زعفران صورت گرفته است که در این مقاله از نتایج آن ها در تعیین نیازهای اکولوژیک زعفران استفاده شده است .
مدلسازی فضایی از مهمترین راه کارهایی است که می تواند با روشی علمی شرایط بهتری را در زمینه سنجش تناسب اراضی برای کشت محصول خاص بوجود آورد با توجه به اینکه سنجش تناسب اراضی در سطح استان نیاز به لحاظ نمودن عوامل و معیارهای مختلف دارد لازم است از روش های تحلیل چند معیاره استفاده شود در این زمینه روش های مختلفی وجود دارد که در تحقیق حاضر از مدل سلسله مراتبی استفاده شده است .این روش در ایران مورد توجه قرار گرفته و در تحقیقات مختلف از آن استفاده شده است ، از جمله (زبردست ، 1380) و (فرجی سبکبار، 1384)روش سلسیله مراتبی را به ترتیب در برنامه ریزی شهری و مکان یابی خدمات بازرگانی مورد استفاده قرار داده و نتایج به دست آمده از آن را مناسب ارزیابی نموده اند.
در این تحقیق با توجه به این نکته که معیارهای تصمیم گیری به صورت متضاد بوده است ، از فرایند تحلیل سلسله مراتبی به عنوان مدل در سنجش اراضی استان قزوین جهت کشت زعفران استفاده شده است. برای این منظور ابتدا شرایط کشت زعفران مورد مطالعه قرار گرفته و نیازهای اولیه کشت آن مشخص گردید سپس اطلاعات پایه گردآوری و محاسبات آماری لازم جهت تعمیم اطلاعات نقطه ای به نقشه های سطحی صورت گرفت پس از عملیات ورود اطلاعات به سیستم GIS لایه های اطلاعاتی تکمیلی بر اساس آن ها تولید شدند در مرحله بعد به مدل سازی فضایی و تلقین اطلاعات اقدام شد و در نهایت اراضی استان قزوین از نظر پتانسیل کشت زعفران به طبقات مختلف تقسیم شدند. در این تحقیق اهداف زیر مورد نظر بوده است:
1- شناسایی و پهنه بندی نواحی مستعد کشت زعفران در استان قزوین
2- استفاده از روش های تصمیم گیری چند معیاهر در سنجش تناسب اراضی برای کشت زعفران
3- استفاده از نرم افزار های GIS برای تعیین توان اکولوژیک توسعه کشت زعفران
پیشگفتار مولف
زعفران یکی از ارزشمند ترین گیاهان طبیعت است که کاشت آن از زمانهای گذشته تا به حال در قسمت هایی از کشورمان بخصوص نواحی جنوبی خراسان تداوم یافته است . از میان گیاهان زراعی ایران مناسبترین گیاه جهت کشت انتانسیو (کشت متراکم) در نقاط دورافتاده و فقیر کشور است .
اغلب مناطق زعفرانکاری در فقر شدید و ادواری آب کشاورزی و باران بسر می برند دارای آب و هوای نسبتاً گرم و خشک می باشند از طرفی این مناطق در فاصله بعیدی از پایتخت قرار دارند و فاقد استعداد های صنعتی و تولیدی می باشند . در ضمن اغلب کشاورزان این محصول معمولاً به دلیل عدم اطلاع از تکنولوژی های نوین کشاورزی و فنون جدید زراعت سود زیادی از کشت این گیاه بدست نیاورده و در فقر بسر می برند و از طرفی به دلیل شرایط آب و هوایی نامساعد امکان کشت محصولاتی را که از بازدهی مادی مناسب تری برخوردار باشند را نداشته و در واقع به اجبار دست به کشت این محصول می زنند .
ویژگی های خاص این محصول شامل نیاز کم به آب ، ماندگاری محصول در مدت طولانی ، حجم و وزن کم ، عدم نیاز به ماشین آلات سنگین و پرهزینه زراعی ، بهره برداری 7-4 ساله در یک نوبت کاشت و توان جذب نیروی کار زیاد از یک طرف و از طرفی دیگر مصارف در حال گسترش غذایی دارویی و صنعتی باعث افزایش روز به روز قیمت این محصول و توسعه کشت آن گردیده است . با اینکه سطح زیر کشت این محصول در سال 80 به 41325 هکتار رسید اما میزان تولید 130 تن گزارش داده شده که نسبت به سال 77-78 30% کاهش تولید پدید آمد . عده ای از کارشناسان داخلی دلیل این افت تولیدی را خشکسالی بیان کردند اما به راستی می توان دلیل افت تولیدی39 تنی گیاه با ارزش زعفران با ازای 4601 هکتار افزایش سطح زیر کشت فقط خشکسالی دانست ؟ در این بررسی بوضوح تاثیرات عدم هماهنگی با علوم روز کشاورزی نمایان می شود . با علم به اینکه هر تن زعفران 000،500 دلار ارزش ارزی دارد ، 39 تن زعفران رقم تعیین کننده ای در اقتصاد کشور است . اما در سال 80 شاهد 5/28% وزنی و 5/8% ارزشی افزایش صادرات بودیم که این امری امیدوار کننده است . براساس تحقیقات انجام شده ایران ظرفیت تولید حد اقل 150 تا 160 تن زعفران را دارا می باشد که فقط 5 یا 6 کشور دنیا توانمندی تولید زعفران را از نظر طبیعی دارند . از 130 تن زعفران تولید شده 20 تن در کشور مصرف شده و 110 تن آن صادر گردیده است که در واقع 80% زعفران تولیدی جهان توسط ایران تولید شده است اما به رغم سهم ایران در تولید و صادرات زعفران ، کشور ما نقشی در تجارت بین المللی آن نداشته و ندارد و حاکمیت این بازار غیر نفتی پرارزش فعلاً در دست اسپانیا است که این کشور زعفران ایران را به ارزان ترین قیمت ممکن به صورت باز (فله ) خریداری کرده و آن را در بسته بندی های مجلل به نام زعفران اسپانیا روانه بازارهای جهانی کرده است . اسپانیا با اینکه بازار زعفران جهان را در دست دارد اما از نظر تولید زعفران در واقع تولید ناچیزی در مقابل تولید زعفران در ایران دارد . منطقه اصلی تولید زعفران در اسپانیا منطقه لامانچا می باشد که از نظر وسعت شاید حتی قابل مقایسه با خراسان نباشد .
برخی کشور ها نیز با به کارگیری علوم و تکنولوژی روز در حال ربودن گوی سبقت در عرصه تولید زعفران از یکدیگرند . از این جمله کشور چین رشد قابل توجهی داشته و به زودی به عنوان یک تولید کننده بزرگ وارد بازار خواهد شد که در آنصورت حداقل تامین کننده تمامی نیاز زعفران اسپانیا خواهد شد که این ضربه ای مهلک به صادرات و ارز آوری غیر نفتی ایران خواهد بود . بنا براین علاوه بر تمهیداتی که بایستی در ارتقای کمی و کیفی محصول زعفران اندیشیده شود تا به به استاندارد ها و ایزوی بین المللی برسد . باید مجمعی از وزارت بهداشت ، وزارت توسعه صادرات ، انجمن تولید کنندگان زعفران ، انجمن صادر کنندگان زعفران و وزارت جهاد کشاورزی تشکیل شود تا این مجمع هماهنگی لازم را بین سازمانهای ایجاد کند و سازمانها در راستای یکدیگر فعالیت کرده تا با سیاست گذاری صحیح آینده روشنی را برای صادرات و بازار یابی داخلی و خارجی زعفران تولیدی ایران ترسیم گردد و نیز بتواند کشاورزان را با علوم و تکنولوژی روز همگام کند تا اشاعه کشاورزان محترم خراسان که معیشتشان از این راه تامین می شود به خطر نیفتد و این محصول بتواند جایگاه واقعی خود را در بین کالاهای غیر نفتی پیدا کند .
زراعت زعفران
1-آب و هوای مناسب زعفران
زعفران گیاهی است نیمه گرمسیری است و در نقاطی که دارای زمستانهای ملایم و تابستانهای گرم و خشک به خوبی می روید.
مقاومت زعفران در مقابل سرما زیاد و ایکن چون دوران رشد آن مصادف با پائیز و زمستان و اوایل بهار است طبعاً در این ایام به هوای مناسب و معتدلی نیاز دارد. در دوره خواب یا استراحت گیاه (تابستان) بارندگی یا آبیاری برای آن مضر است بنابراین کشت و کار آن در مناطق گیلان و مازندران و مناطق گرم جنوب کشور معمول نیست.
اراضی آفتاب گیر و بدون درخت که ضمناً در معرض بادهای سرد نیز نباشد برای رشد زعفران مناسب است.
با این وجود در برخی از روستاهای بیرجند و قاین در زیر سایه بوته های زرشک و درختان بادام که در تابستان کمتر آبیاری می شوند کاشته می شود.
حداکثر دمای این گیاه بین 40-35 درجه سانتی گراد و در ارتفاع بین 1300 تا 2300 متر از سطح دریا عملکرد خوبی را شان داده است.
2- خاک مناسب پرورش زعفران
از آنجائیکه پیاز زعفران مدت نسبتاص زیادی (7-5 سال) در زمین می ماند. خاک زمین باید سبک با ترکیبی از شن و رس باشد که پیاز بتواند در این مدت علاوه بر تامین مواد غذائی, در مقابل شرائط خاص منطقه ای نیز مقاومت نماید.
بنابراین جهت رشد و نمو مناسب گیاه و تولید محصول مرغوب و مطلوب زمین های حاصلخیز و زهکشی شده بدون درخت با خاک (لومی, لیمونی, رسی و شنی) و آهک دار که PH آن بین 8-7 باشد بر زمین های شور, فقیر و مرطوب, اسیدی ترجیح داد.
زعفران در زمین هائیکه درارای قلوه سنگ یا علف های هرز یا مواد آلی پوسیده نشده باشد محصول خوبی نمی دهد.
3- تهیه زمین
در تهیه زمین به منظور کاشت زعفران لازم است توجه و دقت خاصی معمول شود ابتدا در فرصتهای مناسب در پائیز یا زمستان زمین مورد نظر را شخم عمیق می زنند در صورتیکه شرایط مناسب نبوده یا دسترسی به تراکتور مقدور نباشد می توان شخم را در پایان بهار یا اوایل تیر ماه نیز انجام داد.
در تهیه زمین به طریق منتی در اوایل بهار پس از قطع بارانهای بهاره زمین را با گاوآهن ایرانی شخم می زنند بعد از 15-10 روز مجدداً به شخم زمین اقدام می کنندو اگر زمین دارای کلوخ باشد گاوآهن را بازکرده و کلوخ ها را با استفاده از ماله خرد می کنند بعد از دو یا سه هفته مجدداً زمین را دو بار در جهات عمود بر هم شخم می زنند قبل از شخم سوم برای هر 100 متر مربع زمین 10-5 بار الاغ کود حیوانی پوسیده پخش می نمایند کشاورزان بخوبی دریافته اند که شخم های مکرر صرف نظر از تهیه بستر مناسب کشت زمین را تا حدودی از وجود علفهای هرز پاک می سازند.
در این طریق زمین کرت بندی شده و طول و عرض کرت ها را نسبت به شیب زمین و قدرت آب تعیین می کنند معمولاً طول و عرض کرت ها در حد بین 10×4 تا 100×10 متر می باشد در زراعت مکانیزه زعفران زمین را در پاییز سال قبل از کشت با گاوآهن شخم می زنند در بهار پس از قطع بارانهای بهاری خاک را با انجام شخم متوسط ضمن سله شکنی از وجود علفهای هرز پاک می کنند در مردادماه یا شهریور پس از پخش 80-40 تن کود حیوانی و 200 کیلوگرم فسفات آمونیم زمین را بصورت فارو در میاورند و برای کشت آماده می کنند. (البته متخصصین تغذیه ای توصیه می کنند که حدود 250 کیلو گرم سولفات پتاسیم نیز در این مرحله با خاک مخلوط گردد)
4-انتخاب پیاز و زمان کشت زعفران
احداث مزارع جدید زعفران فقط بوسیله پیاز آن مقدور و معمول است. بنابراین تهیه و انتخاب پیاز موغوب جهت کاشت در ایجاد و گسترش کشت حائز اهمیت است.
پیاز زعفران را می توان از خاک در آورده به انبار یا مزرعه دیگری منتقل نمود, با توجه به دوره خواب با استراحت پیاز که اواخر اردیبهشت ماه تا اواخر مرداد ادامه دارد می توان در این فاصله نسبت به بیرون آوردن پیاز اقدام کرد.
بهتر است پیازها پس از بیرون آوردن از زمین کاشته شوند تا پیازها ضمن ادامه استراحت در زمین جدید مستقر شوند. از بیرون آوردن پیازها در اواخر مرداد به بعد باید خودداری کرد چون در این موقع بعضی از پیازها ممکن است باری زیشه دادن و جوانه زدن آماده باشند هر قدر فاصله بیرون آوردن پیازها تا کاشت کمتر باشد بهتر است با وجود این پیاز زعفران را برای مدت چندماه در محل های سرد و خشک به ارتفاع 30-20 سانتیمتر می توان بصورت پخش شده نگهداری نمود ولی این امر باعث عدم توسعه فیزیولوژیکی گلها شده و باد دهی سال اول کشت را شدیداً کاهش می دهد.
پیاز زعفران را از موقع خزان بوته (اوایل خرداد) تا اواسط مهرماه می توان کشت نمود ولی بهتر است که کاشت پیاز در اواخر تیر و اوایل مرداد خودداری شود زیرا در این موقع هوا و زمین بسیار گرم و بیم آن می رود که رطوبت پیاز موقع جابجایی از بین رفته و به آن صدمه وارد شود.
بر اساس تحقیقات انجام شده توسط مرکز پژوهشهای صنعتی استان خراسان بهترین زمان کشت خردادماه می باشد.
5-نوع و مقدار کشت پیاز زعفران
بطوریکه گفته شد زعفران به وسیله غده ساقه که عبارتست از پیازهای توپر (بنه) می باشد ازدیاد می شود و اندازه آن از یک فندق تا یک گردو متفاوت است.
پیازهای انتخابی باید درشت تر سالم تر و بدون زخم و خراشیدگی و عاری از هر نوع بیماری باشند.
پیازها بهتر است قبل از کاشت با سموم قارج کش از قبیل سرزان, تری تیزان و گرامنیون و غیره به نسبت 500-300 گرم سم برای یکصد کیلو پیاز بر علیه بیماریهای قارچی ضد عفونی شوند.
در موقع کاشت بهتر است پولک یا لایه خشک کف پیاز به همراه مقداری از سبوسته آزاد روی پیاز جدا شوند. تا جذب آب بوسیله پیاز آسانتر و جوانه زدن ان سریعتر انجام شود.
مقدار کاشت پیاز بسته به ریزی و درشتی از 10-3 تن در هکتار فرق می کند. فواصل کاشت معمولاً 30-25 سانتیمتر از هر طرف می باشد.
تعداد پیاز انتخابی جهت کاشت در هر چاله 3 پیاز با وزن متوسط 6 گرم برای هر پیاز می باشد در صورتیکه پیازها ردیفی در فارو داشته باشند بصورت منفرد و به فاصله 8-6 سانتیمتر از یکدیگر به مقدار 3 تن و در صورتیکه به صورت سنتی و در هر چاله5 عدد مصرف کنند میزان کاشت پیاز به 5 تن بالغ خواهد شد
گفتنی است که در تحقیق که به منظور شناسایی اثر وزن پیاز در عملکرد محصول توسط آقای مهندس بهزاد صادقی انجام شد مشخص شد که وزن پیاز در عملکرد محصول به ویژه در سال اول تاثیر معنی داری داشته و بهترین پیازها, پیازهای با اندازه بیشتر از 8 گرم بود.
6-عملیات کاشت پیاز زعفران
برای کاشتن پیاز زعفران ابتدا چاله های یک ردیف را با بیل درمیاورند ور در داخل هر چاله بطوریکه گفته شد از 15-3 پیاز قرار می دهند.
عمق کاشت پیاز 20-15 سانتیمتر در نظر گرفته و در موقع کاشت سر پیازها باید رو به بالا قرار گیرد. پیازها رد عمق 20 سانتیمتری در زمستان از سرما و یخبندان و سایر تنش های محیطی و در تابستان از گرمازدگی مصون می مانند.
برای کاشت زعفران 5-4 نفر شرکت می کنند به یان ترتیب که یک نفر با بیل چاله ها را در میاورد دو نفر پیازهای قابل کشت را به صورت دسته های 3 تا 5 یا 15 تائی انتخاب می کنند و نفر چهارم پیازها را در داخل چاله ها قرار می دهد و بقیه نفرات کار خود را ادامه می دهند تا تمام زمین کاشته شود.
سرانجام سطح مزرعه را که نامسطح شده با بیل یا ماله ای که با گاو کشیده می شود صاف و فشرده می سازند تا پیازها به خاک بچسبد.
زمین کشت شده به همین صورت تا موقع آبیاری پائیزه رها می شود قبل از آبیاری در حدود 20-10 تن کود حیوانی کاملاً پوسیده و با بیل یا چهار شاخ در سطح زمین پخش می نمایند.
در اسپانیا کاشت زعفران به صورت دیم صورت می گیرد پیازهای زعفران به جای کپه کاری در داخل ردیف 4 بفاصله 5 تا 8 سانتیمتر از همدیگر کاشته می شود. و ردیف های کاشت از یکدیگر 35-30 سانتیمتر فاصله دارد. پس از انجام عمل کاشت روی شیارها را با ماله پوشانده و زراعت ردیفی بنظر می رسد.
فصل دوم
مواظبت های زراعی
1- آبیاری
پس از پایان کاشت پیازهای زعفران که حداکثر تا آخر شهریورماه طول می کشد حدود15-10 روز بعد از کاشت اقدام به آبیاری مزرعه می نمایند.
در نقاط مختلف خراسان بسته به وضعیت آب و هوائی منطقه از اواسط مهرماه تا دهه اول آبان ماه آبیاری زعفران شروع می شود.
با توجه به اینکه گل کردن زعفران تا حدودی تابع آب اولیه می باشد لذا برای اینکه برداشت زعفران مواجه با اشکال نشود آب اول را در بین قطعات با فاصله چند روز تقسیم می کنند تا بدین وسیله اوج گل دهی قطعات با یکدیگر همزمان نباشد.
آب اول زعفران خیلی مهم است و تمام نقاط زمین باید بطور کافی و یکنواخت آب بخورد تا گلهای یک قطعه با هم و همزمان بیرون آیند بعد از گاورو شدن مزرعه برای سله شکنی از کج بیل و چهار شاخ فلزی یا گاوآهن ایرانی با عمق کم استفاده می شود و متعاقب آن زمین را ماله می کشند. سله شکستن زمین باعث می شود که جوانه های گل با سهولت بیشتری از خاک بیرون آمده و رشد قوی و رشد قوی و مطلوبی داشته باشند.
پس از آبیاری اول به فاصله 15-20 روز بعد از آن اولین گلهای زعفران ظاهر می شوند بدیهی است که مزرعه زعفران در سال اول محصول قابل توجهی نمی دهد.
از اوایل فروردین تا زمانیکه زنگ برگها به زردی مایل شود هر 12-6 روز یکبار آبیاری انجام می شود.
اسامی آبهای اول تا سوم و آب آخر زعفران به این شکل است:
آب اول به نام بسار آب (یعنی آب بعد از شیار و شخم)
آب دوم به نام زائیج آب (چون به تازگی برداشت گلهای زعفران به اتمام رسیده آن را با زن زائو یا زائیج مترادف می دانند)
آب سوم به نام کوش آب موسوم است زیرا که این آب بعد از وجین و پخش کودهای شیمیائی به زمین داده شود.
باید توجه داشت که بعد از وجین یک نوبت آبیاری به تاخیر بیفتد تا علفهای هرز از بین رفته و مجدداً سبز نشوند.
سرانجام آب آخر که در درشت شدن پیاز موثر است بنام زرد آب یا مرگ آب معروف است.
2- سله شکنی
همانطور که اشاره شد بعد از آبیاری اول به محض گاورو شدن زمین سطح مزرعه باید سله شکنی شود بنحوی که پیازها صدمه نبیند بهترین وسیله سله شکنی کج بیل و بیل شیاردار و گاوآهن ایرانی وکولتیواتر است
سله شکنی باعث میشود که گلها بآسانی از خاک بیرون آمده و کود حیوانی با خاک مخلوط گردد در مواقعی که زارع نتوانسته باشد بزمین خود کود دهد قبل از انجام آبیاری می توان کود لازم را در سطح خاک پخش نموده و با شخم سطحی با خاک مخلوط نمود و بعد از این عمل که در واقع حکم سله شکنی را دارد جهت هموار نمودن زمین و چسباندن خاک به پیازها زمین را ماله میکشند
3- وجین و دفع علف های هرز
علف های هرز از طریق رقابت با گیاه زعفران از نظر آب و مواد غذایی و نور خورشید سبب کاهش محصول می شود علاوه بر این ممکن است در مراحل کاشت و برداشت زعفران مزاحمت های ایجاد و میزبان تعدادی از بیماریها و حشرات و بخصوص نماتد باشد.
وجین مزرعه رد ر موقع که علف های هرز رشد کردند ضروری است در مزارع زعفران اولین وجین بعد از آبیاری دوم انجام و این وجین باعث از بین رفتن علفهای هرز زعفران می گردد.
بطور معمول اولین وجین زعفران بعد از برداشت گلها و دومین آن در صورت لزوم به فاصله در حدود یک ماه قبل از آب سوم انجام می شود.
در مورد مبارزه شیمیایی با علف های مزرعه باید توجه کرد که چون اثر این علف کش ها بر روی گیاه آزمایش نشده لذا باید حتی الامکان به هنگام رشد بوته های زعفران از مصرف علف کش های شیمیایی خودداری شود.
4- کوددهی و تغذیه گیاهی زعفران
برای اینکه گیاهان بطور طبیعی رشد نموده و به زندگی خود ادامه دهند بمواد غذائی فراوان و کافی احتیاج دارند که البته زعفران نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست.
مواد غدائی مورد نیاز ضروری گیاهان عبارتند از:
الف- کربن (c), اکسیژن (o) و هیدروژن (H).
ب- ازت (N ), فسفر (P), پتاس (K), گوگرد (S) و منیزیم (Mg)
ج- آهن (Fe), منگنز (Mm), روی (Zn), مس (Cu), بر (B), مولیبدن (Mo).
بطوریکه می دانیم سه ماده غذائی اول یعنی کربن, اکسیژن و هیدروژن از طریق هوا و آب تامین می شود, و کربن را گیاهان توسط برگ های خود به صورت اندیرید کربینک جذب می نمایند. بعداً در برگها بوسیله عمل فتوسنتز و تغییرات دیگری که انجام می شود کربن و اکسیژن و هیدروژن با هم ترکیب و مواد قندی – نشاسته- سلولزی- پروتئینی و سایر مواد آلی و مرکب را که برای رشد گیاه ضروری است تولید می کنند و این عناصر حیاطی 80 تا 90 در صد وزن خشک گیاه را تشکیل می دهند.
علاوه بر کربن و اکسیژن و هیدروژن مواد غذائی مهم دیگری که به وسیله ریشه جذب گیاه می شودند به سه گروه تقسیم می شوند:
1- مواد غذائی ماژور که عبارتند از آزت, فسفر و پتاسیم
2- گروه دوم موادی, هستند که گیاهان به این مواد کمتر از دسته اول نیازمندند گوگرد و کلسیم و منیزیم جزء این دسته محسوب می شوند البته چند مورد استثنائی نیز در این مورد وجود دارد مثلاً گیاهان گل پروانه ای و صلیبیان به همان اندازه که فسفر جذب می کنند به همان اندازه نیز به گوگرد احتیاج داشته و برای متابولیسم غذائی خود لازم دارند.
3- این دسته از عناصر غذائی به الیگوالمانها یا میکروالمانها معروفند و وجود این دسته از مواد برای رشد و نمو و ادامه زندگی گیاهان ضرورت کامل دارد منتها گیاهان آنها را به مقدار خیلی خیلی کم جذب می نمایند.
4- این مواد عبارتند از: کبالت, سیلیسیم, ید, فلور و آلومینیوم عناصری هستند که تاکنون دانشمندان ضرورت این عناصر را در رشد و نمو گیاهان به طور مشخص بیان نداشته اند.
آزت
آزت در رشد و زندگی گیاهان تاثیر مهمی وجود دارد به طوری که آزت جزو ساختمان مولکولی کلروفیل بوده و سازنده اسیدهای آمینه و آنزیمها در گیاه می باشند و آنزیمها در تنظیم وظائف سلولی و انجام تنفس گیاهی نقش عمده ای دارد.
با وجود آنکه 78 درصد حجم هوا را عنصر گازی ازت تشکیل می دهد لیکن اکثرنباتات بطور مستقیم نمی توانند از این منبع عظیم آزت استفاده نمایند و ازت قابل جذب خاک نیز محدود می باشد لذا بایستی این ماده غذائی به موقع به خاک زعفرانکاری اضافه شود.
فسفر
فسفر برای کلیه اعمال حیاتی گیاه از جمله رشد و توسعه ریشه ها (تقسیم سلولی گیاه) لازم و ضروری است فسفر درگیاه متحرک بوده و در ساختمان اسیدهای آمینه و تکمیل ذخائر بنه های زعفران دخالت دارد.
مقدار کل و قابل جذب آن در غالب خاکها در حداقل میزان وجود دارد و لزوم اضافه نمودن کودهای فسفری برای تامین قسمتی از غذای گیاه ضروری بنظر می رسد.
پتاسیم(پتاس)
وجود این ماده برای تولید هیدراتهای کربن یا گلوسیدها هم جنین جهت تحول این مواد و تجمع آنها در بعضی اعضای ذخیره ای گیاه لازم می باشد به همین جهت گیاهانیکه مواد قندی یا نشاسته ای تولید می کنند احتیاج بیشتری به کودهای پتاس دارند.
علاوه براین پتاسیم در افزایش مقاومت گیاهان در مقابل بیماریها, سرمازدکی و سایر شرایط سخت محیطی موثر است.
پتاس در زمین بطورطبیعی بصورت سیایکات وجود دارد و مقدار آن در خاکهای مختلف متفاوت است.
اگر بخواهیم مقدار پتاسی را که در خاک وجود دارد از روی خواص فیزیکی خاک تشخیص بدهیم تقریباً می توان به طبقه بندی زیر متوسل شد که البته به هیچ و جه قطعی و مطلق نمی باشد:
الف- اراضی سنگین خیلی رسی غنی از پتاس
ب- خاکهای رسی- رسی آهکی- رسی شنی دارای پتاس متوسط
ج- خاکهای شنی- خاکهای آهکی- خاکهای توربی فقیر از پتاس
کمبود پتاس موجب کوتاه شدن بوته ها و کوچک ماندن بنه ها می شود و بصورت پیدایش رنگ زرد که به تدریج به قهوه یا تبدیل شده است مشخص یم شود.
باشرح اجمالی فوق در مورد ماکروالمانهای تغذیه گیاهی نتیجه اینست که اگر کم باشد علائم مشخص و معینی در گیاه بروز می کندکه به صورت تغییر زنگ برگها و لکه ها و چگونگی رشد و نمو گیاه متظاهر می شود و می توان با چشم هم رویت نمود و این علائم با درجه کمبود مواد و گیاهان فرق می کند که غالباً ممکن است کمبودها با بیماری گیاهان یا عوارض حاصل از خسارت حشرات مخلوط گردد یا علائم کمبود دو یا سه ماده تواماً بظهور برسد. در اینجا موضوع به این مهمی را نمی توان بیش از این شرح داد و در اینجا منظور ذکر این نکته مهم است که وقتی علائم کمبود در گیاه مشاهده می شود که از رشد بوته و میزان محصول و کیفیت ان کاسته شده است. بدین معنی که گیاهان کمبودها را در مراحل بحرانی رشد خود ظاهر می سازد از اینرو ممکن است دادن کود اثر موثر و مثبتی در بهبود وضع نداشته باشد.
بنابراین توصیه می شود که قیل از کشت یک نبات بخصوص زعفران که گیاهی است چند ساله با تجزیه خاک و درک نیازهای غذائی زعفران برنامه کودی و تغذیه نبات را طوری برنامه ریزی نمود که به میزان کافی و در وقت مناسب کود به زمین برسد.
در خصوص میزان کود مورد نیاز چون کشاورزان امکان تجزیه خاک و اندامهای گیاهی وجود ندارند بنابراین باید از دستورالعمل کلی موسسه خاک و آب از طریق مروجین کشاورزی مطلع گردند.
نحوه مصرف کودهای شیمیایی
کودهای از ته نیتراتی را بعلت این که در آب سریعاً قابل حل می باشند می وان در سطح خاک پخش نمود ولی به دلیل تجزیه سریع کودهای آمونیاکی بهتر است پس از پخش با دستگاه شخم یا با وسایل مشابه دیگر با خاک مخلوط نمود.
در مورد کودهای فسفری و پتاس چون این کودها کمتر در خاک جابجا می شوند و در مدت کوتاهی جذب سطحی کلوئیدهای رس و هوموس خاک می شوند از اینرو این کودها را در عمق خاک نزدیک ریشه به خاک داده می شود.
با توجه به مراتب فوق و با توجه به اینکه زعفران بک گیاه چند ساله ایست که توسط کشاورزان در قطعات کوچکی کشت می شود لذا می توان مصرف کودهای شیمیائی را به نحو زیر توصیه نمود:
الف- در صورت استفاده از کوده اوره, سوپر فسفات تریپل و سولفات پتاسیم بهتر است کل کود پتاس و فسفری قبل از کشت پیاز با شخم عمیق به زمین داده شود.
کود اوره را به دو یا سه قسمت تقسیم نموده و یا آنرا قبل ازآب اول و تادیگر کود را پس از خاتمه یخبندانهای زمستانه به زراعت زعفران می دهند.
ب- در صورتیکه قرار باشد از کود فسفات آمونیم, اوره و سولفات پتاسیم استفاده شود. در این صورت بهتر است کل کود پتاسی سهمی زراعت زعفران را در موقع تهیه زمین با شخم عمیق به زمین داده و سهمی فسفات دامونیم را قبل از آب اول و اوره را در خاتمه یخ بندانهای زمستانه به زراعت زعفران اضافه می نمایند.
میزان مصرف کودهای شیمیائی
میزا مصرف کود شیمیائی حدود200 کیلوگرم کود فسفات آمونیم و 100 کیلو گرم اوره در هکتار در سال اول می باشد که به زمین داده می شود مصرف کود فسفره در سالهای بعدی صورت نمی گیرد.
در سال دوم و سالهای بعد هر سال در اواسط مهرماه حدود 15 تن کود حیوانی کاملاً پوسیده در زمین پخش می شود و حدود 100 کیلوگرم نیز کود از ته بزمین داده می شود پس از اولین آبیاری بعد از 4-5 روز که زمین گاورو شد یک شخم سطحی به عمق 5 تا 10 سانتیمتر به منظور سله شکنی و نرم شدن خاک و هم چنین اختلاط کود با خاک انجام می گیرد که این عملیات موجبات تسریع در رشد و میزان گل دهی زعفران را فراهم می کند.
نتایج آزمایشات کودی بصورت کاربردی در فصل جداگانه ای بیان خواهد شد.
کودهای آلی و اثرات آن در زراعت زعفران
کودهای آلی کودهای هستندکه به وسیله موجودات زنده (حیوان وگیاه) تولید می شود کودهای عمده آلی عبارتند از:
1- کود حیوانی شامل کود انواع چهارپایان و پرندگان
2- کود سبز که از زیر خاک کردن اندامهای گیاهی که بدین منظور در زمین کشت شده اند حاصل می شود.
3- کود زباله که از خاکروبه و آشغال منازل یا از باقیمانده کشتارگاهها, کفاشیها, رستورانها و کارخانجات موادغذائی میآید.
4- کود تفاله که از باقیمانده چغندرقند کارخانجات قند و بقایای دانه های جو در کارخانجات ماءالشعیر سازی یا اضافات کارخانه های آب میوه گیری و غیره بدست می آید.
5- کود کنجاله شامل باقیمانده دانه های روغنی در کارخانجات روغن کشی است.
6- کود کمپوست که از تخمیر مواد آلی بویژه مواد آلی گیاهی حاصل می شود.
کودهای آلی دارای ویژگیهائی است که حاصلخیزی خاک به آن وابسته است که ذیلاً چند مورد مهم آن ذکر می شود:
– دارای موادغذائی ضروری و مورد نیاز گیاهان می باشند که بتدریج با تبدیل شدن به هوموس این عناصر را آزاد ساخته و در اختیار گیاهان قرار می دهد.
– خواص فیزیکی خاک را اصلاح می کند. بخصوص وضعیت خاک های رس سنگین و شنی کاملاً سبک با افزودن کودها ی آلی بهبود می یابد.
– از میزان فرسایش خاک جلوگیری می کند.
– مواد غذائی مورد نیاز گیاهان را جذب و نگهداری می کندو مانع از شستشوی آنها می شود.
– غذای باکتریهای خاک را فراهم و در نتیجه باعث تقویت میکروبیولوژی خاک می گردد.
– برخی از اسیدهای آمینه تولید شده به وسیله این کودها باعث حل شدن و قابل جذب شدن پاره یا از موادغذائی خاک شده و تسهیلات لازم را در جذب کلسیم, فسفر و پتاسیم فراهم می کنند.
– به خاک رنگ تیره بخشیده و این زنگ در جذب نور خورشید موثر است و درجه حرارت لازم جهت جوانه زنی و رشد بوته ها را فراهم می کند.
در زراعت زعفران از کودهای حیوانی و زباله های مخصوص کارگاههای قالی باقی (اضافات پشم) و حتی کود مستراحی استفاده می شود.
میزان مصرف کود حیوانی در خطه جنوب خراسان برای هر هکتار مزرعه زعفران 80-40 تن که در سال اول کشت و هنگام تهیه زمین کود مذکور را همراه خاکستر و خاک کهنه یا خاک بکر تپه های کشت نشده در سطح زمین پخش می کنند.
برخی از کشاورزان نیمی از کود حیوانی را قبل و نیم دیگر را در اواخر شهریور ماه قبل از آبیاری اول بشرحی که قبلاً ذکر شده به زمین می دهند.
5-آفات, امراض و سرمازدگی گیاه زعفران
الف- آفات: خوشبختانه تاکنون روی بوته زعفران آفات زیادی مشاهده نشده است فقط در روی پیاز زعفران کرمهای کوچکی به نام INGOILOL دیده شده اند که این کرمها محیط ار جهت پذیرش امراض قارچی فراهم می سازد که برای مبارزه با این کرمها می توان مزرعه را با محلول 2 در هزار آلدرین یا گامگسان یا لیندین آبیاری نمود, هم چنین نماتدها نیز به پیاز زعفران خسارت می زنند. آفت مهم دیگر که در چند سال اخیر بویژه با بروز وضعیت خشکسالی گسترش یافته, کنه پیاز زعفران است که باری مقابله بایستی اولاً از مناطق آلوده پیاز به مناطق سالم منتقل نگردد. ثانیاً پیازها را در هنگام کشت با مخلوط حشره کش و قارچکش ضدعفونی شوند و ثانیاً توصیه می شود که پیازها در عمق 20 سانتیمتری کشت شوند.
حمله نماتدها بصورت دسته کرمهای ریز باعث انهدام و از بنی رفتن پیاز زعفران می شود برای مبارزه با نماته پیازهای زعفران را قبل از کشت به مدت 4 ساعت در آب نیم گرم 43 درجه قرار می دهند سپس آنها را خشک نموده و به مدت 4 ساعت درجه حرارت 25 درجه نگه می دارند تا زمینه رشد کرم نماتد از بین برود.
ب- امراض: مهمترین بیماریهائیکه متوجه زعفران می شود عبارتند از:
بیماری پوسیدگی پیاز زعفران که در اثر حمله قارچی به نام RHIZOCTONIA VIOLACEAE ایجاد می شود. این قارچ به صورت ساپروفیت با میسلیوم های آبی یا بنفش رنگ در سطح پیاز ظاهر گشته بعداً به داخل الیاف و درون پیاز نفوذ می نماید. نفوذ این قارچ به دخل پیاز موجب برآمدگی هایی در سطح آن و پوسیدن و خشک شدن برگها می گردد این قارچ به سیب زمینی و مارچوبه و چغندر قند نیز حمله می کند.
طرق مبارزه با این بیماری
– عدم کاشت پیاز زعفران بعد از گیاهان آلوده و حساس به این بیماری
– جمع آوری و سوزاندن پیازهای آلوده
– ضدعفونی زمین با سولفور کربن … به مقدار 250 کیلوگرم در هکتار
– عدم کاشت پیاز زعفران در زمینهای آلوده برای مدت 8-6 سال
سیاهک زعفران نیز یکی از بیماریهائی است که عامل بیماری آن قارچی است بنام
FUMACO این قارچ بر روی برگهای زعفران نشو و نما نموده و کم کم به پیاز زعفران می رسد. بهترین راه مبارزه با این بیماری جمع آوری و سوزاندن برگها و پیازهای آلوده می باشد.
پیازهای زعفران را بهتر است قبل از کشت با سموم جیوه ای مانند سرزان تری تیزان و گرانوزن ضد عفونی نمود.
خسارات جوندگان
از میان جوندگان خرگوش و انواع موشها, دشمنان سرسخت زعفران هستند هر کدام از اینها به شکل خاصی بوته زعفران را نابود می کنند.
خرگوش: از آنجا که در فصل زمستان تنها سبزی قابل توجه, علع سبز زعفران می باشد و خوگوش برای رفع گرسنگی علاقه دارد لذا خسارات خرگوش در این فصل از سال گاهی باعث انهدام مزرعه زعفران می شود. برای مقابله با این جانور بهتر است از تله گذاشتن و محصور کردن زمین استفاده نمائیم هم چنین از طعمه مسموم نیز که از مصرف فسفر دو زنگ به نسبت 5/2 درصد در بلغور گندم روغن زده حاصل می شود استفاده می نمایند.
موش کور: موش کور از جمله جوندگانی است که به دلیل علاقه شدید آن به پیاز زعفران آنرا در مدت کوتاهی خورده و مزرعه به نابودی می کشد.
در صورت مشاهده این جانور در مزارع زعفران باید به سرعت برای مبارزه با آن اقدام نمود چرا که این حیوان به سرعت زادوولد کرده و می تواند در مدت کوتاهی مزرعه زعفران را از بین ببرد. با این جونده به طریق زیر می توان مبارزه کرد:
– دمیدن گازهای سمی لوله اگزوز یا دود کاه و پهن به داخل سوراخهای محل زندگی موش کور با استفاده از کپسولهای گاز شهری
– آب انداختن در لانه های جانور و انتظار بیرون آمدن و کشتن آنها از محلی دیگر
– گذاشتن قرص فوستوگسین در لانه موش به منظور مسموم نمودن آنها
– قرار دادن طعمه مسموم فسفر دو رنگ در مسیر رفت وآمد موش ها
موش کوهستانی
این موش نیز مانند موش کور از پیاز زعفران تغذیه می کند و خسارت آن نیز کمتر از خسارت موش کور نیست بنابراین نحوه مبارزه همان خواهد بود که قبلاً در مورد موش کور ذکر گردید.
موش صحرایی
بیشترین تغذیه این موش از برگهای زعفران است, استفاده از تله و قرار دادن طعمه مسموم در مسیر رفت و آمد موش از بهترین راههای مبارزه است طعمه مسموم را می توان از مخلوط خمیر با سم استرکنین و خرده شیشه درست کرد. همچنین در تهیه طعمه مسموم از دانه گندمی که به روغن و سم فسفر دورنگ آغشته شده باشد استفاده می شود.
برای این منظور برای هر 10 کیلوگرم دانه گندم دو لیتر روغن پارافین و 5 کیلو سم فسفر دورنگ مصرف میشود.
چرای زعفران
همانطور که می دانیم برگها, کارخانه موادغذائی گیاهند و این مواد پس از ساخته شدن جهت مصرف غذائی متوجه پیاز و ریشه نبات می شود. چنانچه به هنگام فعالیت نبات برگهای زعفران را درو یا چرانیده شوند مزرعه زعفران صدمه زیادی می بیند از اینرو تنها موقعی می توان به در و یا چرانیدن برگها اقدام شود که کاملاً زرد و خشک شده و ارتباط بین پیازها و برگها قطع شده می باشد. در این موقع برگها تقریباً آزاد شده و به آسانی از درون خاک بیرون کشیده می شوند. بالا کشیدن زودتر از موعد برگها موجب آسیب رساندن به پیازها می گردد.
باید توجه داشت که آهو و گوزن به لحاظ کمبود علوفه در ایام زمستان ممکن است از کوهستانهای اطراف پائین آمده و با چرای برگهای سبز زعفران به مزرعه خسارت زنند.
سرمازدگی
زعفران اگر چه گیاه نسبتاً مقاومی ایست اما چنانچه برگی و پیزا آن دچار سرمازدگی شود یا در اثر آبیاریهای پیاپی و بی موقع پیازهای زعفران پوسیده و از بین می رود. در زمستانهائی که هوا خیلی سرد می شود برگهای زعفران دچار سرمازدگی و یخبندان شده و زردرنگ می شوند خوشبختان این نوع سرمازدگی به پیازهای زعفران صدمه ای نمی زند. لیکن چون در تضعیف پیازها موثر است لذا میزان بهره محصول را در سال بعد کاهش می دهد.
چنانچه بعد از رفع سرمای زمستانه مقداری کود حیوانی پوسیده یا کود ازته به صورت سرک به زراعت زعفران داده شود. خطر مذکور تا حدودی رفع می گردد.
اما سرمازدگی پیازهای زعفران وقتی رخ می ده که پیازها سطحی کاشته شده و متعاقب آن یخبندنهای شدید و آبیار بیموقع انجام شود زرد شدن برگها و پیدا شدن نقاط خالی در بین ردیفها علامت مشخصه از بین رفتن پیازها می باشد.
در این صورت واکاری مزرعه از ضرورت های زراعت و مرحله داشت زعفران می باشد ضمناً همان طور که فوقاً نیز به آن اشاره شد به هنگام رشد زعفران آبیاری بیش از اندازه موجب پوسیدن پیازها می شود. همچنین آبیاری در دوره خواب تابستانه گیاه موجب کاهش محصول زعفران می شود.
هم چنین آبیاری در هنگام یخبندان موجب آسیب دیدگی بوته ها می گردد و در این حالت یا خزان نموده و در این حالت تجدید حیات چنین بوته هایی به سختی امکان پذیر است و از چنین بوته ها نیز نمی توان انتظار تولید پیاز قوی و کافی داشت.
6-عملیات به زراعی زعفران
با توجه به این که اصلاح نبات زعفران از طریق به نژادی امکان پذیر نیست, لذا برای بازدهی بیشتر محصول و ارتقاع کمی و کیفی آن باید به عوامل زیر متوصل شد.
6-1- زمین انتخاب شده برای کاشت زعفران باید حاصلخیز بوده و غنی از مواد غذائی و آلی باشد.
6-2- پیازهای درشت و سالم و عاری از هر گونه بیماری و آلودگی برای کشت مزرعه انتخاب شود.
6-3- ردیف کاری به جای کپه کاری نتیجه بهتری می دهد و عملیات ماشینی را در داخل مزرعه سهل و آسان می کند.
6-4- از پیازهای خوشکه کن و محافظت شده در شرایط خشک و خنک و تهویه شده استفاده شود.
6-5- در هنگام استراحت تابستانی گیاه زعفران از آبیاری آن خودداری شود.
6-6- در عمق کاشت پیازها دقت شدکه در مناطق سردسیر 20-15 سانتیمتر و در مناطق معتدل از 15-10 سانتیمتر کمتر نباشد.
6-7- حتی الامکان در موقع خواب تابستانه با علف های هرز مبارزه شود.
6-8- چون هر ساله پیازها به سطح خاک نزدیک می شوند افزودن لایه ای معادل 3-2 سانتیمتر از کود و خاک و خاکستر سبب حفاظت بیشتر پیازها از تنش های محیطی شده و در عین حال مواد مغذی بیشتری به گیاه می رسد.
6-9- به هنگام تهیه زمین از اضافه کردن کودهای حیواین به همراه کودهای شیمیائی لازم که قبلاً به مقدار و زمان مصرف آن اشاره شده مضایقه ای نشود.
6-10- پس از آبیاری سله شکنی زمین ضرورت کامل دارد تا گلها به آسانی بتوانند از خاک بیرون آیند منتهی باید دقت کرد که عمق سله شکنی طوری نباشد که به پیازهای زعفران آسیب برسد.
6-11- مبارزه با جوندگان به خصوص انواع موش از اهمیت زیادی برخوردار است هرگونه سهل انگاری در این خصوص باعث از بین رفتن محصول و استقرار موشها در زمین می گردد.
6-12- برداشت گل در ساعات اول روز (9-4 صبح) موقعی که گلها به صورت غنچه باشند باید انجام شود.
6-13- در خشک کردن گلها باید دقت شود تا رنگ و عطر دلپذیر زعفران محفوظ بماند.
6-14- بهترین روش خشک کردن زعفران روش توستینگ یا خشک کردن اسپانیائی است که به وسیله هیتر و الک نسوز انجام می شود.
6-15- بالاخره زعفران باید در ظروف در بسته فلزی, چوبی قلع دار یا شیشه یا دردار دور از نور و رطوبت و حرارت نگهداری شود.
7-عمر مفید زعفرنزار و تناوب آن
بطوریکه گذشت پیازهای زعفران در مزرعه کشت شده به مدت 12-4 سال مانده و همه ساله گل می دهد. و عمر مفید زعفرنزار کوتاهتر خواهد بود زیرا از هر پیازی که در سال اول کاشته می شود پیازهای تازه ای تولید می شود, در نتیجه با گذشت چند سال به علت تراکم پیازها نقصان مواد غذائی زمین و پوک شدن برخی از پیازها و کوچک شد آنها میزان تولید محصول مزرعه به قدری کم می شود که کشاورزان تصمیم می گیرند پیازهای زعفران را به زمین جدیدی منتقل سازند معمولاً عمر زعفرانزار موقعی خاتمه یافته تلقی می شود که عملکرد سال آخر آن کمتر از ارزش ریالی عملکرد گندم در زمینهای مشابه باشد. البته از سوی دیگر با افزایش تراکم پیاز در کشت محصول می توان زودتر به بار اقتصادی مزرعه رسید و در سالهای اولیه محصول اقتصادی برداشت نمود.
کشاورزان قاینات معتقدند که زمین زعفرانزار را دوباره نمی توان زعفران کاشت. یا آنکه لااقل دوبار مدت توقف زعفران, برای کاشت مجدد آن فاصله قائل شد.
بعضی از کشاورزان پس از بیرون آوردن پیازها به منظور کاشت مجدد زعفران رد همان زمین به تعویض 40-30 سانتیمتر از خاک سطح الارض با خاک بکر تپه های کشت نشده پرداخته و مجدداً زعفرانکاری می کنند.
در اسپانیا دوره کشت زعفران 4 سال است و پس از این مدت جای زعفرانکاری را با برخی از نباتات زراعی دیگر عوض می کنند.
در بعضی از نقاط خراسان بعد از بیرون آوردن پیازها زمین آن اختصاص به چغندر, علوفه, جالیز, جو, حبوبات اختصاص می یابد. در پائیز معمولاً زمین عفرانکاری را به کشت گندم اختصاص می دهند.
در صورت مشاهده بیماری بر روی پیاز زعفران بهتر است از کاشت چغندر قند, سیب زمینی و یونجه در آن زمین حداقل برای دوسال خودداری نمود.
8-تعداد پیاز کاشته شده و وضعیت زعفرانزار
وقتی در سال اول داخل هر چاله 15-10 پیاز کشت شود در سال دوم تعداد پیازها به 25-20 در سال سوم به 35-30 و در سال چهارم 50-40 عدد می رسد تا سال چهارم به علت بازبودن فضای خالی برای رشد و تکثیر پیازها پیازهای درشتی در زمین مشاهده می شود لیکن از سال چهارم به بعد به علت کمبود جا و تقلیل مواد غذائی رشد پیازها متوقف شده عملکرد زعفران نیز کاهش می یابد.
بنابراین توصیه می شود که از سال چهارم به بعد نسبت به تجدید کاشت مزرعه با پیازهای درشت و مرغوب مزرعه اقدام و پیازهای ریز را برای خوراک دام جدا نمود.
بنابراین ازدیاد پیاز خود منبع در آمدی برای زعفرانکاری محسوب خواهد شد درمناطقی که در هر چاله 3 یا 5 پیاز کاشته می شود به همان نسبت از میزان متوسط محصول سالانه کاسته شده و بر عمر زعفرانزار اضافه می گردد لیکن در هر حال مقدار برداشت پیازها از 5 برابر میزان کاشت آن تجاوز نمی کند. معمولاً پیازهای برداشت شده ریز و غیرقابل کشت می باشند.
فصل سوم
برداشت و فرآوری زعفران
1-گل دادن
پس از آبیاری اول (آب بسار) بفاصله 3-2 هفته بسته به درجه حرارت هوا گلهای زیبای زعفران ظاهر می گردند.
در هوای نسبتاً گرم گلها دیرتر و در هوای نسبتاً سرد و در زیر سایه درختها گلها زودتر بیرون می آیند, ضمناً هر قدر آب اول دیرتر داه شود با توجه به سردی هوا و تاخیر در آبیاری بیرون آمدن گلهای زعفران به تعویق می افتد.
معمولاً دوره گل دادن زعفران در حدود 20-15 رز و دوره برداشت گلها 15-10 روز است, تعداد گلها در روزهای اول و آخر دوره گل دادن کم بوده و ارزش برداشت ندارند از اینرو دوره گل دادن مزرعه طولانی تر از دوره برداشت می باشد.
در دوره برداشت نیز تعداد گل, در یک هفته وسط به حداکثر میزان خود می رسد بطوریکه گاهی در یک روز ایجاد می کند که در دو نوبت گلها برداشت شوند.
هر پیاز بسته به درشتی و ریزی و قدرت و ضعف خاک ممکن است 3-1 گل از هر جوانه تولید شود, عمر متوسط گلها در صورتیکه چیده نشوند 3 روز است.
2- طرز موقع چیدن گل
برداشت گل زعفران فقط با دست انجام می گیرد. بهترین موقع برداشت گل به منظور حفظ مرغوبیت و عطر و رنگ زعفران صبح خیلی زود و قبل از باز شدن غنچه ها می باشد.
معمولاً چیدن گلها بعد از نماز صبح شروع و در حدود ساعت 9 صبح خاتمه می پذیرد. باید در نظر داشت که جمع آوری غنچه ها هم آسانتر است و هم کلاله گلها کمتر صدمه می بینند. لازم به یاد آوری که غنچه های باز شده باعث می شودکه خامه با طول بیشتری از گل بیرون میایند در نتیجه برای دسته بندی راحت تر و بر میزان وزن زعفران نیز افزوده می شود.
حسن برداشت غنچه در حمل و نقل آن می باشد اگر گلها بیشتر باز شده و تاخیری در برداشت آنها روی دهد گلها به لحاظ حرارت محیط لهیده و حالت چسبندگی بخود گرفته و کیفیت محصول پائین می آید.
برداشت گل یا غنچه زعفران احتیاج به حوصله و دقت زیادی دارد. معمولاً برای گل چینی از زنها و کودکان استفاده می شود عمل گل چینی باین صورت است که گل چین نوک غنچه را چسبیده گل را بیرون می کشد.
گلهای چیده شده در داخل سبد ریخت شده و به منازل منتقل می گردند. یک کارگر در روزهای اوج گل دهی در ظرف 5-4 ساعت می تواند 10-8 کیلوگرم گل بچیند در اوایل دوره گل دهی هر دو روز یک بار گل چینی انجام می شود.
3- بازکردن گل زعفران
نحوه بازکردن غنچه های برداشت شده به این ترتیب خواهد بود که در همان روز غنچه را با ناخن شکافته و میله سفید مادگی(خامه) را به همراه سه کلاله قرمز رنگش از درون لوله گل بیرون می کشند. اگر گلها کاملاً باز شوند همانطور که گفته شد ضایعات زیادی دارند زیرا ممکن است تعدادی از کلاله ها بشکنند یا گلبرگها و پرچمها با کلاله ها مخلوط گردند و در نتیجه از کیفیت محصول کاسته شود.
در برخی از روستاهای بیرجند گلهائی را ه در ظرف یک روز چیده اند روز بعد باز می کنند زیرا معتقدند غنچه هائی که تازه چیده شده مانند شیشه هستند که زود می شکنند, اما اگر چند ساعتی بمانند از حالت شکنندگی خارج شده و بیرون کشیدن خامه و کلاله آنها آسانتر می شود. معمولاً یک نفر در روز 3-2 کیلوگرم گل را باز می کند.
4- دسته کردن زعفران
پسازجدا کردن مادگی آنها را در یک جهت رویهم می چینند بطوریکه خامه ها روی یکدیگر و کلاله ها نیز روی هم قرار گیرند.
سعی می شوند که وزن دسته ها با هم مساوی باشند (5-1 مثقال یا 15/23 63/4 گرم دسته های کوچک یک مثقالی معمولاً خریداری بیشتری دارد) دسته بندی زعفران به پنج صورت زیر انجام می شود:
4-1- دسته بندی یک سویه
در این نوع دسته بندی بطوریکه گفته شد کلاله ها روی هم و خامه ها نیز روی یکدیگر قرار گرفته وته دسته ها را معمولاً با تخ قرمز ابریشمی یا با نخ عادی قرمز رنگ می بندند.
4-2- دسته بندی دختر پیچ یا دو سویه
در این طریقه کلاله ها در دو سمت قرار دارند و خامه ها که از وسط روی یکدیگر قرار گرفته اند با نخ قرمز ابریشمی یا عادی بسته می شوند.
4-3- دسته بندی کلاله نما
باین صورت است که در موقع دسته بندی خامه سفید در زیر کلاله ها قرار داده می شود تا بدین وسیله ظاهر دسته ها زیباتر بنظر آید. در این طریقه سعی می شود که دسته های زعفران را بر روی مقوا ثابت کنند و در درون کیسه نایلونی یا ظروف پلاستیکی عرضه نمایند.
4-4-بسته بندی خالص
در این شیوه زعفران سرگل (سرقلم) را که کلاً از کلاله های قرمز یکدست تشکیل شده و فاقد خامه است در داخل ظروف بلوری یا پلاستیکی عرضه می کنند باید دانست که زعفران سرگل در بازار به زعفران سرقلم و ریشه نیز موسوم است .
4-5-زعفران پوشال
اکثر زعفران های برداشت شده امروزی در این دسته قرار دارند . این نوع محصول کلاله هایی هستند که در زمان جداکردن زعفران از زیر محل اتصال سه شاخه کلاله از قسمت سفید جدا شده اند .
5-خشک کردن سنتی زعفران
پس از دسته بندی زعفران دسته های زعفران را در داخل آبکش که دارای سوراخ خای ریزی باشد یا در داخل سبدی که داخل آنرا با پارچه نازکی پوشانده باشند در محل سایه ای قرار می دهند یا از سقف اتاقی که در آن زندگی می کنند و با توجه به فصل سرما حرارت مناسب را در آن ایجاد می کنند و می آویزند . هرچند روز یکبار دسته های زعفران رابر می گردانند تا خشک شوند .
برخی از کشاورزان دسته های زعفران را چند ساعت در روز مقابل آفتاب یا در سایه آفتاب قرار می دهند تا سریعتر خشک شوند . زمانی که رشته های کلاله رنگ تیره قرمز به خود بگیرند و ضمناً با فشار بین دو انگشت خرد شوند می توان گفت که دسته ها خشک شده اند .
هرگاه میزان حرارت کم و دوران خشک شدن زیاد و دسته ها از آغاز بسته بندی شده باشند ممکن است در بین دسته های زعفران کپک زدگی مشاهده شود در صورتیکه حرارت زیاد باشد یعنی زعفرانها را با فاصله کمی از کانونهای حرارتی نگه داریم رنگ زیبای زعفران به تیرگی گرائیده می شود .
در شرائط سایه خشک پس از 7-5 روز که دسته های زعفران کمی خشک شدند دسته ها را با نخ می بندند . تا فشرده شده و منظر جالب توجهی پیدا کنند .
باید دانست که هر گاه از روز اول دسته ها را با نخ ببندند احتمال دارد که دسته ها دچار کپک زدگی گردند بنابراین برای جلوگیری از هم پاشیدگی دسته ها معمولاً سعی می شود از آغاز خامه ها را چند تاب بدهند تا اولاً طول زیاد خامه ها خودنمائی نکند ثانیاً دسته ها تا حدودی به یکدیگر متصل شده و پراکنده نشود .
6-تولید زعفران پوشال و خشک کردن بهداشتی آن
مقدمتاً باید گفت که تنها کلاله قرمز رنگ گل زعفران است که به آن زعفران واقعی اطلاقم می شود والا دهها گونه از این گیاه با گلهای زیبا وجود دارند که دارای مادگی کوتاه و فاقد کلاله قرمز بوده و در هیچ کجای دنیا از قسمت سفید مادگی بعنوان زعفران استفاده نمی وشد . چراکه فاقد ترکیب خاصی است که برای زعفران تعریف شده است.
مصرف کننده نیز طالب همان بخش رنگین و معطر گیاه است . اشاره به این نکته را ضروری می داند که پیش از این تولید کننده و مصرف کننده به اشتباه بر این باور بودند که عطر زعفران مربوط به خامه سفید آن است و بر این نظریه نیز پافشاری می کردند و زعفران را به شکل کامل که کلاله و خامه به هم متصل باشند می شناختند ومعتقد بودند که در این حالت سه کلاله به صورت کامل متصل به خامه امکان تقلب در زعفران را کاهش می دهد .
براساس آزمایشاتی که در عملیات جداسازی و خشکاندن زعفران انجام شد مشخص گردید که خامه سفید به تنهایی هیچگونه خاصیتی نداشته و چون مقداری ازمواد رنگی و معطره کلاله ها را جذب می کند (باعث افت کیفیت محصول می شود لذا تفکیک قسمتها در همان ابتدای جمع آوری نه تنها از کیفیت رنگ و عطر محصول اصلی نمی کاهد بلکه باعث تقویت و حفظ آن نیز می شود.
مرحله بعدی بررسی زمان خشک شدند محصول زعفران پوشال یا رشته ای در شرایط عادی بود که در مقایسه با روش سنتی می بایست کاهش یابد در این مقطع فرض بر خشکاندن به روش طبیعی بود در این مرحله یک نمونه شامل مقدار معینی زعفران جدا شده به شکل دسته ای و نمونه دیگر به همان میزان زعفران به روش پیشنهادی در دو ظرف جداگانه با شرایط یکسان در محیط هم دما قرار داده شد. روند کاهش رطوبت و خشک شدن کامل هر دو نمونه بطور روزانه آزمایش شد. نتایج حاصله نشان داد که زعفران نمونه دوم طی یک شبانه روز کاملاً خشک گردید در حالیکه زعفران دسته ای 5 تا 7 روز بحد قابل قبول خشکی رسید که البته این امر بعلت همراه بودن قسمت خامه سفید امری طبیعی بود.
طولانی شدن مدت زمان خشک شدن زعفران صرفنظر از تاثیر منفی آن در کیفیت محصول به دلیل قرار گرفتن در هوای آزاد و امکان آلوده شدن بوسیله گرد و غبار و حشرات وجود دارد.
بنابراین زمان خشکاندن در زعفران هر چه کوتاهتر باشد کیفیت محصول بهتر و مدت زمان ماندگاری نیز بیشتر خواهد شد.
فصل چهارم
4-1- تفکیک و جدا سازی
منظور از تفکیک و جداسازی زعفران از گل آن, مقایسه دو روش سنتی رایج و روش پیشنهادی می باشد ابتدا تعداد معینی کارگر بروش سنتی نسبت به جداسازی کلاله توام با خامه آن اقدام و عده دیگر به همان تعداد به روش پیشنهادی یعنی جداسازی کلاله از خامه در همان ابتدای کار اقدام می کنند.
عملاً مشاهده شد که کارگر حالت اول توانست 1000 گرم گل و کارگر حالت پیشنهادی 1200 گرم گل را جداسازی نماید. در حالیکه کارگر اولی ناچار به چیدن و مرتب نمودن کلاله و خامه بود کارگر روش پیشنهادی نیازی به مرتب نمودن نداشت به نظر می رسد که روش جداسازی نیز قریباً صنعتی یا نیمه صنعتی شده و معضل کنونی را نخواهد داشت.
بطور خلاصه مدت چهار سال روش پیشنهادی در مناطق زعفران کاری کشور مورد بررسی قرار گرفت واز لحاظ اینکه سرعت عمل- ارزش اقتصادی- کیفیت محصول را بالا می برد مورد اقبال خریداران خارجی و داخلی هم بود بعنوان بهترین فرم جداسازی تشخیص داده شد.
4-2- روشهای صحیح برداشت و جداسازی زعفران از گل
4-2-1- حتی المقدور سعی شود صبح زود و قبل از اینکه آفتاب تمام سطح مزرعه را بپوشاند اقدام به جمع آوری زعفران شود.
4-2-2- گلها را در سبد یا ظرف تمیزی جمع آوری و در اولین فرصتی که دست می دهد به محل جداسازی منتقل می نمایند.
4-2-3- محلی که برای نگهداری گل تا زمان جداسازی در نظر گرفته می شود باید کاملاً پوشیده, سرد دور از گرد و غبار و شدت تابش نور آفتاب باشد.
4-2-4- اگر مقدار زیادی در روزهای پرگلی نسبتبه جمع آوری گل اقدام می شود بایستی در نگهداری آنها دقت کافی معمول و از انباشت آنها رویهم و هم چنین تماس آنها با زمین باید جلوگیری شود.
4-2-5- مدت نگهداری گل نباید از 10 ساعت تجاوز نموده و ترتیبی باید اتخاذ شودکه بلافاصله پس از برداشت گل اقدام به جداسازی شود. محیط جداسازی نزدیک محل نگهداری و کاملاً باید بهداشتی و تمیز باشد.
6-2-6- قبل از شروع بکار جداسازی بایستی کارگردان ناخن های خود را کوتاه نموده و دستها را با آب و صابون شسته و خشک نمایند.
4-2-7- افرادی که حساس به گرده گل باشند باید حتماً جلوی دهان و بینی را با دستمال تمیز یا ماسک های مخصوص بپوشانند.
4-2-8- در حین کار نباید دستها مجدداً آلوده و با نقاط مختلف بدن تماس داشته باشند در این صورت شستشوی مجدد دستها با آب و صابون ضروری است.
4-2-9- پس از اینکه 150 تا 200 گرم زعفران تر در ظرف مخصوص جمع آوری شد آنرا بلافاصله برای خشک کردن با سیستم شوک حرارتی به خشک کن های مخصوص می سپارند.
4-2-10- به منظور کنترل آلودگی های میکروبی که امروزه معضل اصلی محصول زعفران است علاوه بر رعایت دقیق موارد ذکر شده فوق باید دقت شود که کود آلی حداقل 1 تا 2 ماه قبل از اولین آبیاری و شروع برداشت گل به زمین داده شود.
4-3- نحوه خشکاندن زعفران به روش ساده
آگاهی از نحوه خشکاندن زعفران و قبول این نکته که بخش عمده بهبود کیفیت زعفران مربوط به فرآوری صحیح و اصولی محصول می باشد. از چند سال قبل در این خصوص انجام و اقدام به طراحی و ساخت توری های مخصوص خشک کن و گرم کن هائی شد که سرآغاز ایجاد تحولی در تولید و بهره وری از این محصول ارزشمند بود.
نکته مهم درطراحی انجام این کار این بود که وسایل موردنیاز بگونه ای طراحی شود که استفاده از آ به سادگی برای هر کشاورز در هر روستا امکان پذیر باشد و زعفرانکار بتواند بدون هیچ واسطه ای محصول خشک و بهداشتی خود را به بازار عرضه و حتی صادر نماید.
آقای حسینی محقق و مدیر عامل شرکت زعفران زرگل بر اساس بررسیها و تحقیقاتی که انجام داده معتقد است که طرحهای مکانیزه بزرگ برای این منظور حتی در اسپانیا نیز موفقیتی نداشته و بهترین روش فرآوری زعفران در سادگی و کم خرج بودن آنست.
4-4- دستورالعمل صحیح خشک نمودن زعفران
6-4-1- زعفران جداشده از گل را بلافاصله به توری های مخصوص منتقل و آماده خشکاندن می نماید حد مطلوب برای هر توری 150 تا 200 گرم زعفران تر می باشد.
4-4-2- منبع حرارتی که بتواند 75 درجه گرما را به طور یکنواخت و غیر مستقیم در قسمت زیر توری و بدون برخورد شعله مستقیم تامین نماید. تهیه و توری را با فاصله معینی روی آن مستقر می نماید.
4-4-3- پس از تنظیم حرارت توری محتوی زعفران را به مدت 20-15 دقیقه روی دستگاه گذاشته و در این حالت به هیچ وجه زعفران دست زده نمی شود.
4-4-4- پس از 20 دقیقه توری خالی دیگری را روی توری محتوی زعفران قرار داده و هر دو توری را با هم برداشته طوری می چرخانند که زعفران به طور کامل در توری دوم تخلیه شود.
4-4-5- مجدداً توری را روی دستگاه قرار داده و پس از 15 دقیقه همین عمل را تکرار می کنند.
4-4-6- پس از 3 یا4 بار تکرار که روی هم بین 50 تا 60 دقیقه طول خواهد کشید زعفران داخل توری خشک شده و بایستی به ظرف مخصوص نگهداری محصول منتقل شود. به این ترتیب از هر توری در هر محل 30 تا 40 گرم زعفران خشک شده به دست خواهد آمد. بهتر است زعفران خشک شده را از توری مستقیماً روی پارچه کاملاً تمیز تخلیه نمود تا زعفران کاملاً خنک شود.
پس از خنک شدن زعفران را به ظرفی تمیز و محکم منتقل نموده و تا زمان عرضه به بازار در جای خشک و خنک نگهداری می شود.
توصیه می کنند که برای نگهداری زعفران از ظروف پلاستیکی مخصوصا ًنایلونهای مصرف شده استفاده نکنند.
نسبت وزن گل به زعفران
هر کیلوگرم برداشت زعفران حدود 2700-2000 عدد گل دارد هر کیلوگرم بین 5/3-7/2 مثقال (37/16- 55/12 گرم) یا بطور متوسط سه مثقال زعفران می دهد.
گفتنی است که نسبت تقریبی وزن گل به زعفران تر و خشک مثل 70 به 7 و به 1 می باشد ضمناً بطور متوسط از هر 167 گل (167 خامه + 501 کلاله) یک گرم زعفران خشک به دست میاید.
نسبت وزن کلاله ها به زعفران مثل 6 به 10 است یعنی کمی بیشتر از نصف زعفران که البته این نسبت از یک محل به محل دیگر فرق می کند و وضع آب و هوا و جنس زمین و مقدار کود و وضع چیدن گل در کیل زعفران اثر گذار می باشد.
ارزش زعفران صرفنظر از نسبت کلاله ها به زعفران به رنگ, طعم و عطر آن نیز بستگی دارد.
5- میزان عملکرد زعفران
میزان عملکرد زعفران صرفنظر از قوت و ضعف زمی و ریزی و درشتی پیازها, سال تولید مواظبت های زراعی, تعداد پیازها کشت شده در هر چاله و بالاخره دوره بهره برداری مزرعه ارتباط دارد بنابراین هرقدر تعداد کمتری از پیاز زعفران در هر چاله کشت شود به همان نسبت عمر مفید زعفرانزار بیشتر می شود. به عبارتی دیگر هر قدر در تعداد پیازهای کشت شده در هر چاله اضافه شود از دوره بهره برداری آن کاسته می شود. اما بر میزان متوسط تولید سالیانه آن اضافه می گردد.
6-بسته بندی و عرضه زعفران
کمتر کسی است که نداند فاکتور مهم در انتخاب زعفران عطر و رنگ ویژه آن است و این اولین انتظار مصرف کننده می باشد. بنابراین اگر بسته بندی و نگهداری زعفران اصولی و بطور صحیحی انجام نشود نه تنها بیانگر کالایی با ویژگیهای مورد انتظار نخواهد بود بلکه باعث تسریع در کاهش کیفیت آن نیز خواهد شد.
زعفران چنانچه در معرض نور, محیط بسیار گرم و رطوبت زیاد قرار بگیرد به تدریج کیفیت خود را از دست می دهد.
آنچه اکنون در بازار رایج است و زعفران را در ظروف شفاف مدتها به منظور در معرض دید مشتری قرار دادن پشت ویترینهای روبه آفتاب نگهدای می نمایند روشی کاملاً غلط است و اگر تقلبی هم انجام نگرفته باشدبه مرور آنقدر کیفیت آن کاهش می یابد که شرایط یک محصول طبیعی و خالص را دارا نخواهد بود.
متاسفانه امروزه تبلیغات گمراه کننده با استفاده از قوطی های پلاستیکی با اشکال مختلف و در رنگهای شیمیائی جای سادگی وتوجه به کیفیت و بسته بندی بطور اساسی و صحیحی تغییر یابد زیرا این محصول گرانقدر و حاصل دسترنج صدها پاکت پلاستیکی کم ارزش ماهها و به دفعات مورد جابه جائی قرار گیرد و این معما که حاضریم کالائی به ارزش کیلوئی سیصدو پنجاه هزار تومان را در داخل یک پاکت 5 تومانی بریزیم هنوز حل نگردیده است. و هیچ سازمان هم بر این کار نظارت نداشته و الگوی خاصی را ارائه نمی دهد در حالی که چای را که از لحاظ ارزش خیلی خیلی پائین تر از قیمت زعفران قرار دارد برای بسته بندی نهایت دقت معمول و برای حفظ عطر آن در ظروف خاصی از کاغذهای بهداشتی با روکش آلومینومی و مشابه آن استفاده می کنند!! بدون شک عوارض ناشی از این بی توجهی در انتخاب بسته بندی و نگهداری از لحاظ اقتصادی به ضرر مملکت بوده و از لحاظ حفظ درآمد کشاورزان به ضرر تولید کننده است؟! در حال حاضر تنها کشورمان تولیدکننده زعفران در دنیا نبوده بلکه بسیاری از کشورها مانند چین, هند, یونان, مراکش و آذربایجان به جرگه تولید کنندگان جدید زعفران پیوسته و چه بسا که تعداد این کشورها در آینده نیز اضافه شود.
مطلب حائز اهمیت دیگری که ذکر آن در اینجا ضروری به نظر می رسد این است که مصارف عمده غذائی زعفران همان قسمت رنگی محصول است که در کلاله آن یا به اصطلاح سرگل آن وجود دارد. قسمت های دیگر یعنی میله- خامه که به کلاله چسبیده اند با رنگ نسبتاً سفید و ساختمانی متفاوت از کلاله فاقد ارزش غذائی می باشد. باید دانست که طعم و عطر و رنگ زعفران کاملاً به کلاله است و وزن خامه چسبیده به آن قدر ناچیز است که می توان از جداسازی آن از کلاله زعفران خالص و موغوبی به دست آورد یعنی از یک کیلوگرم زعفران خشک شده ای که کلاله و خامه در آن توام باشد 150 گرم خامه سفید و 850 گرم کلاله (سرگل) به دست می آید.
بنابراین بایستی از آلودگی زعفران به وسیله دختر پیچ کردن آن خودداری و آن را با خصوصیات عالی عطر و طعم و رنگ آن که مربوط به کلاله است تهیه نمود.
بنابراین کار غیر اصولی و نادرست برای زعفران کشور و اتخاذ روش های غیر منطقی عده ای از تولید کنندگان و توزیع کنندگان باعث ضربه به تولید و تجارت سالم این محصول با ارزش و گرانقدر گشته و موقعیت این محصول مهم صادراتی کشورمان را با خطر مواجه می سازد .
7-طرز نگهداری و مصرف زعفران
زعفران باید در داخل شیشه های در دار جعبه های چوبی که دیواره داخلی آنها از قلع پوشیده شده است یا در داخل حلبهای معمولی دردار دور از حرارت, رطوبت و نور نگهداری گردد. زعفران خشک را چندین سال بدون آنکه عطر و طعم آن تغییر کند در داخل قوطیهای در بسته نگهداری می کنند.
بازماندن در ظرف این عیب را دارد که صرفنظر از زایل شدن عطر زعفران ممکن است تبادل رطوبتی انجام و زعفرانهای داخل قوطی یا خیلی خشک یا به میزان کم رطوبت جذب کنند.
به هنگام سائیدن زعفران نخ دسته های زعفران را باید باز کرد و رشته های زعفران (منظور کلاله و خامه) را در آسیاب و یا هاون کاملاً سائیده و نرم کنند برخی از افراد به منظور بهتر سائیده شدن زعفران برای مصرف خانوادگی چند حبه قند به رشته های زعفران در داخل هاون و یا آسیاب اضافه می کنند زعفران سائیده شده را باید در داخل ظروف شیشه ای و یا قوطی های دردار نگهداری نمود.
هنگام مصرف مقداری از زعفران سائیده شده را ابتدا در کمی آب گرم می ریزند تا زعفران در آب حل شده و رنگ آن ظاهر گردد, سپس زعفران حل شده را در آب را بر روی مواد غذائی اضافه نموده و مصرف می نمایند.
8- استاندارد زعفران
هدف از استاندارد کردن کالا بالا بردن کیفیت تولید و تامین سلامت و ایمنی مصرف کنندگان وتوسعه تفاهم بین مصرف کننده و تولید کننده و نیز تسهیل در ارتباطات ملی و بین المللی است.
بنابراین وقتی به عنوان مثال از پنبه درجه یک زعفران سرگل درجه 2 در سطح ملی و یا بین المللی صحبت می شود, کیفیت چنین کالایی برای خریدار مشخص می باشد و تولید کننده نیز موظف به تحویل کالا با مشخصات مندرج در استاندارد مربوطه می باشد. موسسه استاندارد ویژگیها و روشهای آزمون زعفران را برای اولین بار در سال 1345 انجام و مکرراً مورد تجدید نظر قرار داد تا اینکه در تاریخ 30 /2 /1370 مشخصات سه نوع زعفران را به شرح زیر اعلام نمود:
1- زعفران دسته ای که درآن کلاله ها از خامه جدا نگردیده است و در واقع هر خامه واحد کلاله های مربوط به خود می باشد و به صورت دسته با یک قطعه نخ یکدیگر بسته می شوند. این زعفران کمتر در بازارهای خارجی خریدار دارد و این نوع زعفران به زعفران ریشه ای نیز معروف است.
2- زعفران رشته ای که تنها شامل کلاله می باشد و در بازار تجارت داخلی به زعفران سرگل, سرقلم, سرریشه, یا ممتاز معروف است.
3- گرد زعفران که از سائیدن کلاله های زعفران به دست می آید و در بازارهای داخلی کمتر خرید و فروش می شود.
استاندارد قابل قبول زعفران رشته ای که در بازارهای داخلی و خارجی بیشتر مورد معامله قرار می گیرد.
9-نیازهای اکولوژیک زعفران
زعفران با نام علمی Crocus sativus از خانواده زنقیان گیاهی علفی ، چند ساله، بدون ساقه و پیاز دار است. این گیاها دارای ریشه اهی افشان بوده که از قاعده پیاز می رویند. پیاز یا بنه زعفران تعداد شش تا نه برگ باریک از نوع چمنی و تعدادی گل تولید می نماید. اولین اندامی است که در شروع رشد این گیاه ظاهر می شود. مراحل رشد زعفران بر اساس اندام هوایی آن به سه مرحله تقسیم شده است که هر مرحله شرایط اقلیمی خاصی نیاز دارد.
الف) مرحله رشد زایشی: در این مرحله که معمولاً پانزده تابیست و پنج روز طول می کشد گل زعفران ظاهر شد، و زمان برداشت محصول نیز به حساب می آید البته از نظر فیزیولوژیکی رشد زایشی مدت ها قبل از ظهور گل شروع می شود. این مرحله همراه با سرد شدن هوا و تغییرات دمای روزانه در پاییز و معمولاً با افت دما به زیر 15 درجه سانتیگراد شروع می شود عامل محرک شروع این مرحله آبیاری مزرعه زعفران و با وقوع بارندگی دو هفته قبل از افت دما به زیر 15 درجه سانتی گراد است. مطلوب ترین دما برای تمایز گل ها در این مرحله 9 تا 15 درجه سانتی گراد می باشد. در این دوره دمای شب از ده درجه سانتی گراد و دمای روز از 22 درجه سانتی گراد نباید تجاوز نماید. همچنین افت دما به زیر 5 درجه سانتی گراد باعث کاهش محصول و وقوع یخبندان باعث از بین رفتن آن می گردد. بنابراین محاسبه احتمال وقوع یخبندان در دوره گل دهی اهمیت زیادی دارد.
ب) مرحله رویشی: این مرحله بلافاصله پس از ظهور گل شروع می شود. شروع و خاتمه آن با توجه به وضعیت اقلیمی مناطق متفاوت بوده و در منطقه خراسان این مرحله از اواخر آبان شروع و تا اواخر اردیبهشت ادامه می یابد و طول آن حداقل شش ماه است . در این مرحله برگ ها ذخایر لازم برای تغذیه بنه را از طریق فتوسنتز فراهم می کنند.
حداقل دمای قابل تحمل برای گیاه در این دوره 18- تا 22 درجه سانتی گراد بوده( کافی، کوچکی و سایرین 2006، 40) و این مرحله به آبیاری یا بارندگی نیاز دارد.
ج) مرحله رکود: این مرحله منطبق بر فصل گرم سال بوده و به علمیات زراعی خاصی نیاز ندارد طول این مرحله حدود پنج ماه است که با زرد شدن برگ ها در بهار شروع شده و تا انجام اولین آبیاری در فصل پاییز ادامه می یابد.
حداکثر دمای قابل تحمل برای گیاه در این دوره 40 درجه سانتی گراد ذکر شده است. از نظر اقلیمی زعفران بیشترین تطابق را با الگوی بارندگی مدیترانه ای با میزان بارش 400-300 میلیمتر و زمستان های پوشیده از برف دارد. این گیاه در طول مراحل زایشی و رویشی احتیاج به آبیاری داشته ولی در طول مرحله رکود نیاز به آبیاری ندارد. بنابراین در اغلب مناطق زراعی استان آب کافی برای کشت این محصول وجود دارد.
زعفران در خاک های سبک با ترکیبی از شن و رس و خاک های دارای ساختمان متوسط و کم و بیش نرم با نفوذ پذیری خوب و خاک های حاوی کلسیم یا آهک دار که PH آنها بین 8-7 بوده و دارای میزان مناسب مواد آلی باشند، بهتر به عمل می آید. خاک های اسیدی و اراضی فاقد زهکشی برای این گیاه نامناسب بوده و در خاک های بسیار غنی نیز به علت غلبه رشد رویشی بر رشد زایشی محصول مناسبی نمی دهد. از نظر توپوگرافی زمین های با شیب کمتر از 8% و در ایران سطوح ارتفاعی بین 1300تا 2300 متر برای کشت این محصول مناسب تر است.
فصل پنجم
نتیجه گیری
نتیجه گیری
باتوجه به آّب هوای گرم وخشک بیشتر مناطق ایران وکم اب بودن ایران وهمچنین به خاطر استراتژ یک بودن محصول زعفران کشت ان در مناطقی ازایران که اب وهوای نیمه گرمسیری دارند مقرون به صرفه بلکه سود اور میباشد ولی باید ازنظر کمی کیفی به حد استاندارد جهانی ایزو برسد تامورد قبول مصرف کنندگان باشدهم اکنون 80% نیاز زعفران جهان درایران تولید میشود چنانچه تمهیدات لازم درجهت بهبود کیفیت وکمیت ان صورت نگیرد کشورهای دیگر جهان علی الخصوص چین این موقعیت راازایران خواهد گرفت.
کشت زعفران درمناطقی ازخراسان و قزوین که زمستانهای ملایم و تابستانهای گرم دارند انجام می شود بنابراین درشمال مازندران ومناطق گرم جنوب کشور کشت نمی شود . زمینهای افتابگیر وبدون درخت برای رشد زعفران مناسب است . بااین وجود دربرخی ازروستاهای بیرجند وقاین درزیر سایه بوته های زرشک ودرختان بادام که درتابستان کمترابیاری می شوندکاشته میشود .ازانجاییکه پیاز زعفران 5 تا 7 سال درزمین میماند خاک زمین باید سبک باترکیبی ازشن ورس باشد که پیاز بتواند دراین مدت علاوه برتامین موادغذایی درمقابل شرایط خاص منطقه ای نیزمقاومت نماید . بنابراین زمینهای اهک دار که پی اچ ان 7- 8 باشد مناسب است . زعفران یکی ازمحصولات صادراتی غیرنفتی ایران به کشورهای مختلف جهان محسوب میگردد به طوریکه درسال 80 به 43کشور جهان صادر شده است .
زعفران ایران به صورت فله ای به ازای هرکیلوگرم حدودا 350 تا500 دلار ودراوزان 25 تا28 گرمی به ازائ هرکیلو حدودا 650 تا700 دلار دربازار جهانی بفروش میرسد درحالیکه قیمت جهانی این محصول بابسته بندی استاندارد به ازائ هرکیلو گرم بین حدودا 1000تا1300دلار میباشد . به رغم سهم ایران درتولید وصادرات زعفران متاسفانه کشورمان نقش موثری درتجارت بین المللی ان نداشته وحاکمیت بازار زعفران دنیا درحال حاضر دراختیارکشور اسپانیامی باشد .
امید است که انشاالله مسولین دست اندرکاربامطالعه وبکارگیری روشهای نوین کاشت وداشت وبرداشت وبسته بندی این محصول مهم سهم کشورمان رادرتجارت جهانی بهبودبخشند .
منابع:
1. ابریشمی، م. ح. 1366. شناخت زعفران ایران. انتشارات توسن تهران. 260 صفحه.
2. امید بیگی، ر. صادقی، ب و رمضانی، ا. 1379. اثرهای منطقه کشت بر کیفیت زعفران. مجله علوم و فنون باغبانی ایران. شماره های 3 و 4. صفحه های 167 تا 178.
3. باقرزاده، ک. بحرینی نژاد، ب و صفاری انارکی، ع. 1382. مجوعه مقالات همایش منطقه ای اردستان، توانمندیهای رشد و توسعه. دانشگاه آزاد اردستان.
4. بهنیا، م. ر. 1370. زراعت زعفران. انتشارات دانشگاه تهران. 285 صفحه.
5. حبیبی، م. ب و باقری کاظم آباد، ع. 1376. زعفران، زراعت، فرآیند، ترکیبات شیمیایی و استانداردهای آن. انتشارات سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی خراسان. 35 صفحه.
6. رمضانی، ا. 1369. بررسی اثر وزن پیاز روی عملکرد زعفران در اقلیم نیشابور. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم باغبانی دانشگاه تربیت مدرس تهران
7-Akhondzadeh, SH. , Fallah-Pour, H. , Afkham, KH. , Jamshidi, A.H. , Khalighi-Cigaroudi, F. , 2004.
1
10