موضوع:
زعفران
پایه: سوم
رشته: کشت گیاهان دارویی
زعفران
Saffron
زعفران با نام علمی Crocus sativus، گیاهی کوچک و چند ساله به ارتفاع 10 تا 30 سانتی متر است. از وسط پیاز و یا قاعده ساقه، تعدادی برگ باریک و دراز خارج می شوند. از وسط برگ ها، ساقه گلدار خارج شده که به یک تا سه گل منتهی می شود. گل ها بسیار زیبا و دارای 6 گلبرگ بنفش رنگ هستند که ممکن است در بعضی واریته ها به رنگ گلی یا ارغوانی باشند.
گل ها دارای 3 پرچم و یک مادگی منتهی به کلاله ی سه شاخه به رنگ قرمز متمایل به نارنجی است. قسمت مورد استفاده این گیاه، انتهای خامه و کلاله سه شاخه است که به نام زعفران مشهور است و دارای بوی معطر با طعم کمی تلخ می باشد. انتشار جغرافیایی زعفران در ایران شامل استان خراسان (قائنات، بیرجند و گناباد)، یزد، کرمان، گیلان و مازندران می باشد. در سال های اخیر زعفران در کرج و قم نیز کشت شده است.
تاریخچه:
زعفران به عنوان طعم دهنده ی غذا و برای رنگ پارچه، در کشورهای در حال توسعه و توسط صنعت گران به مقدار زیاد استفاده می شود. در فرهنگ عام، زعفران به عنوان مسکن، خلط آور، محرک جنسی و معرق، کاربرد دارد. در گزارش های داستان گونه ی مربوط به مناطق استوایی آسیا، از خمیری نام برده شده که مخلوطی از زعفران و چوب صندل است و این خمیر امروز همچون گذشته به صورت مرهمی آرامش بخش برای پوست های خشک مصرف می شود.
صفات ریخت شناسی
پیازهای (سوخ) زعفران برای تولید مثل رویشی
از لحاظ ریخت شناسی، دسته بندی زعفران از طریق مشخصه ها و ریخت برگ، کلاله، خامه، گلبرگ، کاسبرگ، پیاز (سوخ) و چمچهٔ آن انجام می گیرد.
مشخصات برگ: برگ زعفران معمولاً از ۱۰ سانتی متر تا ۴۰ سانتی متر می باشد، زعفران برگ های نوک تیز دارد که روی آنها تیره تر و زیر شان روشنتر است. شدت این تفاوت در گونه های مختلف متفاوت می باشد. ضخامت برگ هم ممکن است در ارقام مختلف زعفران مانند خزری، زاگرسی، سفید، بنفش، زیبا و جوقاسم کم یا زیاد باشد.
کلاله: رنگ کلاله که به میزان کارتنویید و لیکوپن موجود در آن بستگی دارد، از قرمز پررنگ تا نارنجی کمرنگ دیده شده است. کلاله سه شاخه است و اندازهٔ آن نسبت به خامه که تعداد آن نیز سه عدد می باشد، متفاوت است. ممکن است بلندتر، کوتاه تر، و برابر با آن باشد. همچنین طول آن نسبت به گلبرگ ها نیز متفاوت است. در ایران همهٔ گونه های مختلف بلندتر، کوتاه تر و تا اندازه ای برابر زعفران وجود دارند. لبهٔ کلاله در انتهای آن حالت چین خورده دارد که در برخی ارقام زعفران بسیار بیشتر دیده می شود. عرض دهانهٔ آن نیز بستگی به گونه های آن از پهن تا نازک می باشد. رنگ لبهٔ انتهایی کلاله دارای رگه سفیدی است که بسته به گونه های متفاوت، می تواند کم یا زیاد باشد.[۱۲]
خامه: زردرنگ است که در برخی گونه ها مانند زعفران خزری بسیار پررنگ و در گونه هایی دیگر مانند زعفران زاگرسی کمرنگ تر می باشد. این تفاوت رنگ به نسبت کارتنویید موجود در آن گونه بستگی دارد.
گلبرگ/کاسبرگ: هر کدام ۳ تا و ضخامت آنها نیز می تواند کم تا زیاد باشد.
سوخ (پیاز): شکل عمومی سوخ می تواند بیضوی پخ، لوزی، تخم مرغی، دایره ای و یا بیضوی پهن باشد. یکی از صفات مورد بررسی پهنای گردن آن می باشد که ممکن است خیلی باریک، باریک و تا بسیار پهن دیده شود. شکل قاعدهٔ پیاز زعفران ممکن است گرد و یا تورفته باشد. دیده شده که ضخامت قطر آن در ابتدا و انتها و وسط سوخ شکل آن را متفاوت کرده است. شکل سوخ از لحاظ استفادهٔ بازار از صفات بسیار مهم آن می باشد. در پیاز زعفران حالت چندقلویی نیز، چنانچه در بیشتر گیاهان دارویی که دارای پیاز هستند، با درصد بسیار پایینی وجود دارد.
پیاز زعفران دارای الیاف قهوه ای رنگ است که در برخی گونه ها بسیار فشرده و در گونه هایی دیگر کم پشت تر می باشد و از ورای آن رنگ سفید پیاز به وضوح دیده می شود.
برگ سوزنی: اولیسن اندامی است از زعفران که به محض جوانه زدن در سطح خاک دیده می شود. چمچه ها در برخی ارقام بسیار بلند هستند و اکثراً در ارقام پابلند زعفران دیده می شوند. در بیشتر ارقام متوسط آن نیز وجود دارند و در ارقام پاکوتاه زعفران به صورت بسیار کوتاه نیز دیده می شوند .
ترکیبات مهم زعفران:
ترکیبات زرد رنگ و محلول در آب که از مشتقات کروستین به شمار می روند.
ترکیبات تلخ آن پیکروکروسین و ترکیب معطر آن سافرانال می باشد.
حدود ده درصد روغن ثابت دارد که شامل اسید اولئانولیک می باشد.
ریبوفلاوین از دیگر ترکیبات موجود در زعفران است.
اثرات مهم:
در طب عوام به عنوان آرام بخش، مسکن، ضداسپاسم و مقوی معده مصرف می شود. در تغذیه به عنوان معطر کننده، طعم دهنده و رنگ کننده (زعفران باعث ایجاد رنگ زرد طلایی خوش رنگ، بوی مطبوع و مزه ای خوب، در غذاها می شود) به کار می رود.
با توجه به رنگ بسیار غلیظی که از آن تولید می شود در صنایع آرایشی، داروسازی، قنادی، و تهیه لیکورها از آن استفاده می شود.
عوارض جانبی:
مصرف زیاد آن قاعده آور و سقط کننده جنین است. همچنین مصرف زیاد آن ممکن است باعث استفراغ، خون ریزی رحمی، اسهال خونی، خون در ادرار، خون دماغ، خون ریزی کنار چشم و لب، زرد شدن پوست و زرد شدن غشاء مخاطی شود.
مصرف حدود 20 گرم آن به طور کلی کشنده است.
نگه داری:
برای نگه داری ایده آل زعفران باید از نور و رطوبت محافظت شود.
بهترین ظروف نگه داری زعفران در درجه اول ظروف فلزی و بعد ظروف شیشه ای رنگی است. ظروف پلاستیکی برای نگه داری مناسب نیستند، زیرا در مدت کوتاهی اسانس آن کم شده و از مرغوبیت آن کاسته می شود.
همچنین بهتر است هنگام مصرف به صورت پودر درآید و یا پودر آن در زمان کوتاهی مصرف گردد؛ چون اسانس معطر آن از پودر، زودتر تبخیر می شود.
تحقیقات جدید در مورد زعفران:
در تحقیقاتی که به تازگی در آمریکا صورت گرفت، نشان داده شده است که کروستین موجود در زعفران در نخاع، فشار خون، ادم مغزی و پاپیلمای پوست در حیوانات اثرات مثبت و ارزنده ای ایجاد کرده است. تحقیقات دیگری نشان داده است که زعفران اکسیژن پلاسما را افزایش داده و دارای اثرات ضدسرطان می باشد.
تحقیقات دیگری نشان داده است که زعفران می تواند باعث کاهش تری گلیسریدها و کلسترول گردد. همچنین مطالعاتی در اسپانیا نشان داده است که کاهش امراض قلبی در قسمتی از این منطقه احتمالاً مربوط به مصرف دائم از زعفران می باشد.
مهمترین اثرات گزارش شده زعفران:
ضددرد، ضد افسردگی، ضد سم، ضد ادم، ضد اکسیدان، ضدعفونی کننده، ضد اسپاسم، ضد نفخ، ضد تومور، تقویت کننده قوای جنسی، مقوی قلب، خنثی کننده رادیکال های آزاد، سقط کننده، معرق، هضم کننده غذا، قاعده آور، خلط آور، بند آورنده خون، کاهش دهنده کلسترول، کاهش دهنده پُرفشاری خون، نارکوتیک (مخدر)، مقوی اعصاب، محافظ اعصاب، مسکن، محرک، مقوی معده، مقوی رحم.
منابع و ماخذ:
1- http://fa.wikipedia.org
2- http://www.beytoote.com
پایان