به نام خدایی که در این نزدیکی است…
مبلمان شهری
درس: تاسیسات و زیر ساختهای شهری
استاد مربوطه: مهندس مریم افروز
دانشجویان:
ریحانه تندکی
ساناز رهنما
فاطمه نعمتی
مهدی بزرگمهر
مبلمان شهری از جمله عناصر سازنده ی فضای شهری محسوب می شود که کمیت و کیفیت ،زیبایی،راحتی،دوام ومحل استقرار آن نقش بسیار اساسی در دستیابی به شهری زیبا و سالم دارد، شهری که در آن شهروندان احساس آسایش بنمایند وحضور در آن را به نشستن در خانه ترجیح دهند.
از آنجا که سه هدف اصلی برنامه ریزی شهری ،سلامت،آسایش وزیبایی می باشد لذا دستیابی به هر سه مورد، در کنار توجه به طراحی دلپذیر فضای شهری منوط به دقت وحوصله درطراحی وبرنامه ریزی مبلمان شهری است.
مقدمه
طراحی ، برنامه ریزی و مکان یابی صحیح مبلمان به عنوان یکی از عناصر و کاربری های مهم شهر ، تا حد زیادی این محیط انسان ساخت را به عنوان یک جامعه ی انسانی مطلوب، معنی دار کرده وبا کاهش آثار مخرب و بالا بردن سطح زیبایی بصری موجب افزایش زیستی و هویت بخشیدن به ساکنان شهر می گردد .
طرح مسئله
مبلمان شهری، مجموعه ای از تجهیزات و تسهیلاتی است که کیفیت و کارآیی زندگی را در شهر و خیابان ارتقاء می بخشد، دربررسی سیر تحول این مجموعه و سابقه ی تلاش های پیشین، آنچه که قابل ذکر است، ارتباط تنگاتنگ تاریخی و تفکیک ناپذیر این عناصر با خاستگاه خود است (توسلی ، 18:1371). تاریخ تحول مبلمان شهری با تاریخ شهر و خیابان آمیخته است. از پیدایی نخستین تمدن ها تا ظهور نوشهرهای پیشرفته ی معاصر، این امر مصداق دارد (مرتضایی،17:1379 ).
تاریخچه مبلمان شهری
بررسی مسیر تحول شهر و خیابان در دوره های مختلف و اعصار متفاوت به واسطه ی انقلاب صنعتی به دو دوره، پیش ازانقلاب صنعتی و پس از آن تقسیم می شود:
پیش از انقلاب صنعتی
در عهد قدیم در شهرهای بزرگ یونان و روم، فضاهای عمومی قبل از هر چیز، مکانی برای نمایش قدرت حکومت بودند و علاوه بر ویژگی کاربردی، تقریباً همیشه بعدی تزیینی هم داشته اند. شهر و خیابان بتدریج از بناهای یادبود و زیبا انباشته و داخل محدوده ی شهر با کاشت درخت آراسته شد. لبه ی پشت بام ها و بالکن ها به گیاهان سبز مزین گشت و استفاده ازنیمکت و تجهیزات مخصوص فضای آزاد و ساخت و نصب کتیبه، سنگ لوح و مجسمه ی افراد زنده و یا مرده گسترش یافت. (همان منبع:18)
انقلاب صنعتی و پس از آن
انقلاب صنعتی به همراه پیامدهایش در نیمه ی دوم قرن هجده و نیمه ی اول قرن نوزدهم، چهره ی زندگی مردم را بویژه در انگلستان دچار تحول کرد. در قرن نوزدهم بویژه هنگام فرمانروایی ناپلئون سوم در فرانسه پارک عمومی در محیط شهری قرار گرفت . انوا ع تسهیلات و تجهیزات شهری در این تفریحگاه ها برای عموم در نظر گرفته شده بود و استفاده از گیاهان در فضاهای شهری که نتیجه ی مستقیم بازسازی های شهری بود در نیمه ی دوم قرن نوزدهم افزایش یافت (مرتضایی،19:1379).
مبلمان شهری در ایران
در شهرسازی ایرانی چه در دوران قبل از اسلام و چه در دوران پس از اسلام از عناصر شهری استفاده های متنوعی به عمل می آمد. مدارک و شواهد تاریخی گویای این است که در دوران هخامنشی انواع آب نماها، لوح های سنگی، تندیس های سنگی از پادشاهان نمایانگر قدمت طولانی مبلمان شهری در ایران است. در دوران بعد از اسلام نیز در دوران صفویه، همواره خانه های ایرانی دارای سکوی خصوصی در کوچه و خیابان بودند که عابران پیاده نیز از آن ها استفاده می کردند.
در اینجا سبک اصفهان را در مورد استفاده از عناصر شهری توضیح می دهیم.
شهرسازی سبک اصفهان تجهیزات و تزیینات متنوعی را در سطح شهر ایجاد کرده بود . این تجهیزات و تزیینات به فضای شهری روح بخشیده و محاوره ی انسان را با فضای پیرامونش ممکن می ساختند. این تجهیزات و تزیینات را برحسب دسته بندی های زیر می توان طبقه بندی کرد:
الف) تجهیزات و تزییناتی که جنبه ی ساختمانی دارند: ایوان ها، رواق ها، درگاه و جزو آن
ب) تجهیزات و تزییناتی که جنبه ی عملکردی دارند: چراغ های روشنایی، درختان و جزو آن
ج) تجهیزات و تزییناتی که جنبه ی نشانه و نماد دارند: مناره و جزو آن
د) تجهیزات و تزییناتی که جنبه ی تزیینی دارند: مجسمه و جزو آن (اهری،1380: 294-293)
مبلمان شهری
شهر یک اثر هنری بزرگ است که آفرینندگانی به وسعت خود و به تعداد جمعیتش دارد.“ هدف غایی یک شهر ایجاد محیطی خلاق و پرورنده برای مردمی است که در آن زندگی میکنند.( مرتضایی، 1382، 19)
مبلمان شهری آن دسته از عناصرند که برای جوابگویی به نیاز افراد استفاده کننده از فضا به آن اضافه شده اند. به واقع کلیه عناصری که در فضاهای شهری در جهت افزایش میزان ایمنی و سطح اسایش و یا برای زیبایی محیط نصب یا ساخته میشوند ” مبلمان شهری“ نامیده میشوند.
اثاثه، تجهیزات یا مبلمان شهری، خیابانی یا فضای باز اصطلاحات رایج این تسهیلات و امکانات است.( مرتضایی، 1382، 19)
مبلمان شهری را میتوان به صورت متحرک یا نیمه متحرک، کاربردی یا تزیینی، دائمی یا فصلی در فضای شهری در اختیار شهروندان قرارداد.
برای مبلمان شهری کاربردهای زیر را میتوان متصور شد:
– تعیین جهت و ارائه اطلاعات شهروندان( تابلوهای راهنما، پلاک، نام خیابانها)
– ارائه ی مقررات( تابلوهای توقف، ممنوعیت توقف و …)
– نحوه ی توزیع یا جمع آوری کالا و محصولات( صندوق پست، دکه ی روزنامه)
– مراقبت از تجهیزات مخصوص به خدمات راهداری
– حفاظت( نرده، تارمی،حصار)
– استراحت یا پناهگاه( نیمکت، سرپناه)
– بازی کودکان
– روشنایی
– نمادهای فرهنگی( تندیس، سمبل، بنای یادبود و…)
– ثبت( پارکومتر، موانع متحرک برای پارک و توقف)
– مصرف مواد خوراکی( کیوسک غذا، ماشین های خودکار تحویل مواد غذایی)
– ارائه خدمات بهداشتی( بهداری، واکسیناسیون و …)
( مرتضایی، 1382، 20و 21)
نیمکت و صندلی خیابانی:
نشستگاه در یک شهر محل تمرکز بسیاری از فعالیت هاست. در انتخاب جایی برای نشستن معمولا یک نوع استفاده کوتاه مدت و بلند مدت مدنظر است.( مرتضایی، 1382،49)
نیمکت ها و صندلی های با استفاده کوتاه مدت در گروه بدون پشتی و با استفاده ی بلند مدت در گروه نیمکت های با پشتی قرار می گیرند ( همان، 50). تا حد ممکن وسایل نشستن باید در جایی نصب شوند که از برخی عوامل جوی به ویژه باد در امان باشند.هنگام طراحی نیمکت یا صندلی خیابانی در نظرگیری نکاتی حائز اهمیت است: راحتی، دوام، جذب حرارت در مصالح بکار رفته، عدم تجمع آب روی سطح محصول، تعمیر و نگهداری آسان و مقاومت در برابر تخریبگران از جمله ی این نکات میباشند ( مرتضایی،1382، 52)
انواع مبلمان شهری
ابعاد و تناسبات:
در اکثر موارد نیمکتها در اندازه و سایزهای متفاوت طراحی و ساخته میشوند. برای استفاده بهینه و فراهم کردن آسایش کار اندازه های زیر برای ساخت مکان های نشستن توصیه میشود: 1- ارتفاع نیمکت 45-50 سانتی متر 2- عمق نیمکتها 42-48 سانتی متر.
جنس و مصالح ساخت:
این عناصر شهری به دلیل استفاده مکرر همواره در معرض تخریب قرار دارند. بنابراین باید در انتخاب مصالح آن دقت کافی را مبذول داشت. مطمئنا در این میان اقلیم نقش مهمی به عهده دارد در اکثر مناطق برای ساخت نیمکتها از مصالحی مانند: چوب، فلز، بتن و در بعضی موارد از سنگ استفاده می شود. چوب طبیعتی گرم دارد ولی در مکان های مرطوب به سرعت دچار پوسیدگی می شود. فلز، بتن و سنگ با تمام راحتی و کاربردشان هرقدر که روی آنها بنشینند به طور ذاتی سطوحی سرد هستند، به همین دلیل باید جنس مصالح مکان های نشستن با توجه به اقلیم و شرایط محیطی انتخاب گردد.
رعایت فاصله در نیمکتها:
از مسائل مهمی که همواره باید در چیدمان انواع مختلف مبلمان در کنار یکدیگر در نظر داشت رعایت فاصله مناسب آنها از هم است. استقرار سطل زباله در مجاورت بلافصل نیمکت از نظر ایمنی و اصول بهداشتی مناسب نیست این درحالی است که مجاورت نیمکت ها با فضای طبیعی باغچه توصیه میشود. از سویی دیگر باتوجه به نیازهای فضایی مکان نشیمن و تامین نیازهایی چون خلوت، آسایش، گفتگو، ازدحام و همچنین تمهیدات طراحانه طرح فضا، فاصله مکان های نشیمن تعیین میشود.
گلدان خیابانی:
زمانی در شهر از گلدان استفاده میشود که امکان کاشت مستقیم درخت و درختچه در زمین نیست(مرتضایی،1382، 70).گل جای ها از اجزای اصلی زیباسازی در مناظر خیابانی به شمار می آید. از این عناصر جهت ایجاد مانع، حایل یا تعدیل آثار ناشی از شیب نیز استفاده نمود. به طور کلی انواع گل جای ها را میتوان به سه دسته زیر تقسیم نمود:
1- گل جای های موقت: گل جای هایی از این دسته معمولا در خلق مناظر کوتاه مدت، ایجاد فضای پیاده روی موقت، موانع ترافیکی و… استفاده میشوند.
2- گل جای های ثابت: این نوع گل جاها معمولا یا در مکان مورد نظر ثابت شده یا به قدری سنگین ساخته می شوند که به آسانی قابل جابجایی نباشند و از آنها در منظرسازی دایمی مناطق مختلف شهری استفاده می گردد. گل جای های ثابت باید تا حد ممکن در برابر آسیبهای محیطی مقاوم بوده و نیازی به مراقبت مداوم نداشته باشد.
3- گل جاهای متحرک: این گل جاها کوچکتر بوده و قابل جابجایی می باشند( زنگی آبادی؛ تبریزی، 1383، 99).
مواد و مصالحی که در ساخت گلدان های خیابانی استفاده می شوند و از کاربرد بیشتری برخوردارند عبارتند از: سنگ، بتن، سفال بدون لعاب، چوب و مواد مرکب.( مرتضایی،1382،)
علایم و تابلوها:
یک شهر با تمام نظام پیچیده اش می تواند بسیاری از پیام هایش را بصری نماید و از سخن های گزاف و بیهوده دوری کند( مرتضایی، 1382، 82).علایم در منظر خیابان باید به گونه ای طراحی شوند تا از ازدحام تیرک، ستون و پایه در شهر کاسته شود.علایم را میتوان به دیوار، بنا و ستون های وسایل دیگر شهر متصل نمود تا تعداد نگهدارنده های آن کاهش یابد (همان، 83). تایلوهای مرتفع اکثرا باعث پدیده ی ضدنور می شوند و این به دلیل پس زمینه ی آسمان و نور فراوان آن است. علایم و تابلوهای کم ارتفاع مزاحمت کمتری دارند و در محیطهای انسانی محسوس تر هستند ( همان، 84).
زباله دان:
در یک محیط شهری زباله دان باید قابل رویت و استفاده از آن راحت باشد ولی نباید به عنوان عنصری مزاحم و پر زرق و برق جلوه کند. استقرار زباله دان به طور مطلق نباید اتفاقی صورت پذیرد بلکه باید براساس نرخ تردد و زادحام مردم در یک محدوده یا نقطه ای خاص انجام گیرد.“ در فضای شهری با تعدد مبلمان شهری، زباله دان نیز باید در هماهنگی کامل با عنصر یاد شده باشد. ولی در باغ، پارک، تفریحگاه و از این قبیل، زباله دان بهتر است با معابر، مسیرها و گذرگاه های محیط در ارتباط باشد“. همچنین استقرار زباله دان در نزدیکی نیمکت بسیار توصیه شده است( مرتضایی، 1382، 63).
سرپناه:
می توان سرپناه یا ” شلتر“ را نوعی سازه دایم، بلند مدت یا موقت فرض کرد. پیاده رو های سرپوشیده، ستون، بناهای متصل به طاق را می توان سرپناه ایستگاه اتوبوس، باجه تلفن و انواع کیوسک از نوع بلند مدت هستند و دکه های بازار و چتر کافه های خیابانی، سرپناه موقت هستند.
سرپناه باید برای حفاظت پیادگان طراحی شود و سپس حفاظت تجهیزات و عناصر دیگر. همچنین سرپناه باید از مصالحی طراحی و ساخته شود که در برابر خوردگی و تخریبگری مقاوم باشد( مرتضایی، 1382، 77).
– کیوسک: کیوسک، دکه یا باجه به انواع فضاهای بسته، باز و نیمه باز شهری گفته میشود که فعالیت های خاص مانند فروختن روزنامه و گل یا خدمات پستی در آن صورت می گیرد و میتوان گفت جز مبلمان بزرگ مقیاس شهری به حساب می ایند( مرتضایی، 1382، 79).
تیرک خیابانی:
بولارد یا تیرک خیابانی، تندیس های کوچک مقیاس شهر هستند. آنها حرکت را در سطح سواره و پیاده رو کانال بندی و تنظیم میکنند. در ضمن اجازه ی ورود وسایل نقلیه ی موتوری را به داخل برخی محدوده ها نمی دهند. در کل محدود کننده های مفیدی در سطح خیابان هستند و جانشین خوبی برای جدول ها به شمار می آیند( همان، 102و 103).
حفاظ ها و جدا کننده ها در شهرها به عنوان بخشی از مبلمان شهری دارای اهمیت فراوانی هستند.جداسازی فضاهای سواره از پیاده ، فضاهای خصوصی از عمومی و… نمونه ای از مواردی هستند که باید به وسیله ی حفاظ ها و جداکننده ها از یکدیگر مجزا باشند.طراحی این عناصر از یک سو با زیبایی ، رنگ، طرح و ابعاد و از سوی دیگر با کاربری آنها ارتباط تنگاتنگی دارد.
نورپردازی و منابع نوری
استفاده از منابع نوری تاثیر چشم گیری در بهبود کیفیت فضاهای شهری ست و استفاده از آن در سطح شهر امری اجتناب پذیر است و بدون این عنصر زندگی شهری با اختلال شدیدی مواجه خواهد بود.
:از جمله دلایلی که به طور کلی برای طراحی سیستم روشنایی شهرها نا برد، به قرار زیر است
1-تامین روشنایی فضاهای فعالیت
2-تامین روشنایی گذرها
3-ایجاد نور تزیینی
لازم به ذکر است که باید در تمامی طول شب وتاریکی،روشنایی معابر،گذرگاه هاو سایر اماکن تامین میشود . پیاده رو ها و تابلوها از جمله مواردی است که نور پردازی آنها ضرورت اساسی دارد.
صندوق پست
صندوق پستی از انواع مبلمان است که امروزه با توجه به پیشرفت تجهیزات الکترونیکی و وسایل ارتباط جمعی به طور نسبتا محدود در فضاهای شهری ما به کار میرود.با این وجود این نوع مبلمان عضوی جدانشدنی از فضای شهری است.
در طراحی و مکان یابی صندوق های پستی نیز با رعایت استانداردهای مناسب کاربری در درجه اول ، می توان برای ایجاد محیط دلپذیر از اصول زیباسازی استفاده نمود.
استفاده از طرح و رنگ مشخص و یکسان و همچنین قرارگیری در فضاهای در دسترس کمک شایانی در وضوح فضایی و تفکیک مبلمان شهری می نماید.
حفاظ درختان
در محیط های شهری، برای حفاظت از نهال های تازه کاشته شده، گونه های ارزشمند و یا درختانی که قدمت قابل توجهی دارند،از جدا کننده ها به عنوان حفاظ استفاده می شود.
برج ساعت
دسته ی دیگری از مبلمان شهری ساعت ها هستند که با رعایت مکان یابی مناسب در فصاهای شهری می توان در ساخت آنها از طرح های زیبا استفاده نمود.
در نقطه دید بودن از مسیر های گوناگون یکی از مهم ترین ملاحظات مکان یابی ساعت های شهری است.
نمونه موردی
به عنوان نمونه موردی خیابان خیام شمالی واقع در شهر قزوین انتخاب شده است که تمامی مبلمان ذکر شده در آن ارزیابی شده است.
موقعیت محدوده مورد مطاله در شهر قزوین
خیام شمالی
نیمکت و صندلی
در خیابان خیام شمالی تمام صندلی ها بدون پشت و برای استفاده های کوتاه مدت است.
گلدان
علائم و تابلو
به طور کلی می توان برای علایم و تایلوهای مورد استفاده در این خیابان چند نقش کلی به شرح زیر تعیین نمود:
1- تابلوهای اطلاع رسانی
2- تابلوها و پانل های تبلیغاتی
3- علایم و تابلوهای راهنمایی و رانندگی
4- تابلو ها و علائم راهنمای شهر
5- تابلوهای شناسایی، ابنیه، میدان ها، پارک ها
6- تابلوهای موقت: مانند تابلوهای نشان دهنده ی عملیات ساختمانی، احداث یا تعمیرو…
7- تابلوهای معرفی کاربری (زنگی آبادی؛ تبریزی، 1383، 101)
زباله دان
در این خیابان با فاصله های مطلوب زباله دان های فلزی قرار گرفته است.
کیوسک تلفن
تیرک خیابانی
نورپردازی
با وجود پایه های روشنایی زیاد، این خیابان در شب دارای نورپردازی مطلوب است.
صندوق پست
حفاظ درختان
برج ساعت
منابع و مآخذ
1- زنگی آبادی، علی؛ تبریزی، نازنین، طراحی و برنامه ریزی مبلمان شهری، چاپ اول، اصفهان، انتشارات شریعه توس مشهد
2- کلانتری، حسین؛ انصافیان، پیام، نگرشی نو بر تجهیز فضای شهری توسط مبلمان شهری، 1390، تهران، انتشارات سازمان شهرداری ها و دهیاری ها
3- مرتضایی، سید رضا، 1382، رهیافت هایی در مبلمان شهری، چاپ دوم، تهران، انتشارات سازمان شهرداری های کشور
4- سلیمانی، سعید؛ شیری، الهام؛ زینلی، شهرزاد، تجارب مبلمان شهری در ایران و جهان