مقدمه
گیاهان دارویی در طول تاریخ همیشه با انسان قرابت داشته و آثار دارویی و موارد استفاده آن بر هیچ کس پوشیده نیست. اگر چه علاقه و توجه به این گیاهان مفید در سالهای گذشته ناچیز بوده ولی خوشبختانه اخیرا مورد عنایت و توجه بیشتری قرار گرفته است (امیدبیگی، 1384).
تنوع و تفرق شگفت انگیز گونه های گیاهی در پهنه دشت ها و کوهساران ایران(حدود دو برابر گونه های چندین کشور اروپایی) سبب شده تا برخی صاحبنظران جهان، ایران را به صورت مخزنی از گیاهان دارویی و معطر بدانند (امیدبیگی و همکاران، 1384). از این رو کشور پهناور ایران با داشتن سابقه تاریخی در طب سنتی و شرایط متفاوت اکولوژیکی و زیستی و با دارا بودن بیش از 7500 گونه گیاهی که حدود 10 تا 15 درصد آن دارویی شناخته شده، دارای پتانسیل بالقوه بسیار بالا برای تولید، فرآوری و صادرات گیاهان دارویی می باشد و این لازمه مدیریت صحیح و ایجاد یک سیستم یکپارچه بین بخش های مختلف کشاورزی، منابع طبیعی، مراکز تحقیقاتی، دانشگاهی و بازرگانی است(ابراهیمی، 1380).
نظر به اهمیت گیاهان دارویی هر ساله تعداد بیشتری از کشاورزان با تغییر نوع کشت از زراعت های معمول به کشت گیاهان دارویی، به سمت تولید این دسته از گیاهان روی می آورند، اما عدم آگاهی کافی آن ها از نیازهای اکولوژیک، مراحل کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی، آن ها را با مشکلات جدی روبرو کرده است (نیک نژاد و امام، 1373).
تصمیم گیری در مورد زمان کاشت مطلوب یک گیاه زراعی بسیار با اهمیت بوده و از عوامل مهم جهت کسب حداکثر عملکرد در گیاهان می باشد. تاثیر عوامل محیطی بر مراحل فیزیولوژیکی گیاه باعث می شود تاریخ کاشت از منطقه ای به منطقه دیگر و حتی در یک منطقه بسته به تفاوت های ژنتیکی بین ارقام متفاوت باشد (Sandhu, 1984).
انتخاب تاریخ کاشت مناسب به علت ضرورت استفاده حداکثر از منابع طبیعی طی فصل رشد حائز اهمیت می باشد. در کاشت خیلی زود پایین بودن دمای خاک و صدمات ناشی از یخبندان موجب استقرار ضعیف گیاهان در بهار می گردد. تاخیر زیاد در کاشت نیز به علت کوتاه شدن دوره رشد گیاه و احتمال برخورد زمان گلدهی با درجه حرارت های بالا اثرات نامطلوبی بر رشد و نمو گیاهان می گذارد (Majumdar, 1986).
کاربرد تاریخ های مختلف کاشت سبب برخورد مراحل رویشی و زایشی گیاه با دما، تشعشع خورشید و طول روز متفاوت می گردد و از این طریق بر رشد، نمو و عملکرد گیاهان تاثیر می گذارد (Tomar, 1995).
اهمیت اقتصادی گیاهان دارویی
تولید و استفاده از گیاهان دارویی به زمان های بسیار دور باز می گردد. استفاده و تجارت مواد گیاهی معطر که بومی نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری هستند، از شاخص های تمدن های قدیمی جهان نظیر مصر، یونان و ایران است. امروزه بهره برداری و فرآوری اسانس گیاهان عطری جهت مصرف در صنایع آرایشی و بهداشتی به صحنه رقابت فشرده اقتصادی در بین کشورهای تولید کننده تبدیل شده است.
ثروتمندتر شدن جوامع جهانی و ایجاد تنوع در فرهنگ مصرف موجب شده است کاربرد گسترده اسانس گیاهان در طیف وسیعی از فرآورده های غذایی مورد استفاده قرار گیرند و همچنین حمایت سازمان بهداشت جهانی(WHO) از مصرف فرآورده های طبیعی، به نوبه خود باعث شده است که تولید و تجارت این محصول از رونق قابل توجهی در جهان برخوردار باشد(میر جلیلی، 1382).
نگاهی به برخی از آمارهای واردات و صادرات برخی از کشورها و ارزش فروش داروها و مکمل های گیاهی به ارزش 6 میلیارد یورو بوده است. در سال 1989 واردات گیاهان دارویی توسط کشورهای اروپایی به میزان 550 میلیون دلار بوده و در همان سال، 76 میلیارد دلار دارو ساخته شده است. بر اساس گزارش FAO در سال 1995، ارزش صادرات گیاهان دارویی در جهان بالغ بر 880 میلیون دلار بوده است. در همین سال کشور چین با صادرات 337 میلیون دلار از گیاهان دارویی مقام اول صادرات را به خود اختصاص داد. در سال 1998 میلادی سطح زیر کشت در آلمان بیش از 6000 هکتار بوده و دریافتی از فروش داروهای گیاهی و شیمیایی در داروخانه های این کشور بالغ بر 22 میلیارد یورو بوده است. در سال 2001 میلادی، آلمانی ها بیش از5/1 میلیاد یورو صرف داروهای گیاهی نموده اند(متین، 1382).
امروزه تولید جهانی اسانس بالغ بر 50 هزار تن است که از مجموعه گیاهان اسانس دار به دست می آید. این مجموعه گیاهان شامل انواع درختان و درختچه ها و سایر گونه های علفی است. از کل تولید جهانی اسانس در حدود 65 درصد آن از گونه های درختی و 35 درصد باقیمانده از گیاهان علفی تولید می شود که بسیاری از آنها امروزه به صورت اهلی شده کشت می شوند. در این میان حدود 1000 تن از تولید نیز متعلق به گیاهان خودرو جمع آوری شده از منابع طبیعی است(میر جلیلی، 1382).
– وضعیت جهانی گیاهان دارویی
امروزه اهمیت گیاهان دارویی در سطح جهان بر کسی پوشیده نیست. میلیونها نفر از مردم جهان در زمینه کشت، برداشت، فرآوری و سایر جنبه های گیاهان دارویی فعالیت دارند. بطوریکه فقط در کشور چین 100 میلیون نفر به بکار گیاهان دارویی اشتغال دارند.
برآورد می شود 30000-75000 گونه گیاهی در زمین یافت شود و این در حالی است که کمتر از 1 درصد این گونه ها شناسایی و ثبت شده است. براساس آمار سازمان بهداشت جهانی بیش از 80 درصد از مردم جهان برای درمان انواع بیماریها از 200 گونه گیاه دارویی متداول در جهان مصرف می کند.
استفاده از گیاهان دارویی سبب شده است تا میزان گیاهان دارویی در کشورهای توسعه یافته روز به روز افزایش یابد، به طوری که واردات گیاهان دارویی ( گیاهان معطر شامل آن نمی شود ) از 355 میلیون دلار در سال 1976 به 51/5 میلیارد دلار در سال 2002 رسید و تا سال 2050 بالغ بر 5 تریلیون دلار خواهد رسید ( هاسنا 1997 ). میزان واردات گیاهان دارویی در کشورهای مختلف نظیر ژاپن ، آلمان ، سوئیس و کانادا روز به روز در حال افزایش است.
مواد اولیه گیاهی و فرآورده های درمانی حاصل از آنها سهم مهمی از بازار داروئی را در برمی گیرند و بدین خاطر دستیابی به راهبردهای شناخته شده بین المللی کیفی آنها لازم و ضروری به نظر می رسد. مجمع بهداشت جهانی در تعدادی از قطعنامه های خود بر لزوم تامین و کنترل کیفی فرآورده های گیاهان دارویی با بکارگیری تکنیکهای جدید و به کارگیری داروهای مناسب تاکید می ورزد.
برطبق آخرین آمار ارائه شده از سوی 119 کشور شرکت کننده در شهر بن آلمان درسال 2008 تا سال 2050 به 5 ترلیون دلار می رسد.در اروپا سالانه 400000 تن گیاه دارویی سالانه با ارزش میانگین 1 میلیارد دلار از افریقا و آسیا وارد می کند.بعد از آلمان، فرانسه دومین کشور و انگلستان سومین کشور مصرف کننده گیاهان دارویی هستند.
– آلمان 4/1 میلیارد یورو
– فرانسه 116 میلیون یورو
– انگلستان 88 میلیون یورو
در میان وارد کننده های داروهای گیاهی، هنگ کنگ بالاترین سپس ژاپن، آلمان و سپس امریکا می باشند
از مهمترین صادر کنندگان گیاهان دارویی می توان چین، هند ، امریکا ، آلمان و کره را نام برد.
در حال حاضر 71 درصد از داروهای مصرفی آلمان را داروهای گیاهی تشکیل می دهد. میزان مصرف دارو های گیاهی در سوییس 35 درصد، در آمریکا و انگلیس 25 درصد، در ژاپن 40 درصد، در چین و هند بیش از 50 درصد می باشد.. تعداد مصرف کنندگان گیاهان دارویی در جهان رو به افزایش است و در امریکا درصد مصرف کنندگان از 5% در سال 1994 به 46% در سال 2002 رسیده است. حدود 100 شرکت بزرگ و برتر در دنیا در صنعت داروسازی فعالیت دارند فروش صنایع دارویی جهان در سال 2004 حدود 550 میلیارد دلار بوده است. شرکت فایزر بزرگترین شرکت پر فروش در دنیا می باشد. کل دارائی این شرکت 7/123 میلیارد دلار می باشد. میزان فروش این شرکت در سال گذشته 5/52 میلیارد دلار و میزان سود خالص این شرکت 36/11 میلیارد دلار بوده است (متین، 1382).
وضعیت گیاهان دارویی در ایران
کشور ایران جایگاه ویژه ای در مورد گیاهان دارویی دارد. علاوه بر سابق طولانی و ریشه تاریخی و فرهنگی مصرف گیاهان دارویی در ایرا ن تنوع اقلیمی موجود در کشور ایران جایگاه گیاهان دارویی را در کشور ممتاز کرده است.
تعداد گونه های گیاهی شناخته شده در ایران بین 8000 تا 10000 برآورد می شود تعداد گونه ای گیاهان دارویی تا 2300 گونه برآور می شود که رقم بسیار بالا و در خور توجهی است.
بر اساس آمار و اطلاعات منتشره توسط معاونت تولیدات گیاهی وزارت جهاد کشاورزی در سال 1385، 66 هزار هکتار از اراضی کشاورزی کشور در استان های مختلف، به کشت گیاهان دارویی اختصاص دارد. از مجموع مزارع اختصاص یافته به گیاهان دارویی، حدود 65 هزار تن محصول تولید می شود. همچنین براساس آمار سازمان جنگلها و مراتع کشور اگر چه عرصه طبیعی رویشگاه های گیاهان مرتعی بسیار وسیع است، اما به منظور حفظ این رویشگاه های طبیهی و با توجه به شرایط آب و هوایی سطح رویشگاه های مجاز به بهره برداری در سالهای مختلف تغییر یافته و بنابر این میزان استحصال گیاهان دارویی نیز تغییر می کند.
براساس آمار گمرک ایران میزان صادرات در کشور در سال 1386 به میزان 63 میلیون دلار ثبت شده است. در این سال بیشترین حجم صادرات گیاهان دارویی به ترتیب متعلق به ترتیب زیره، گشنیز و عصاره شیرین بیان اختصاص یافته است. و از لحاظ ارزش با ترتیب زیره و عصاره شیرین بیان و گشنیز میباشد، البته در این آمار زعفران به عنوان محاسبه نگردیده است.
مهمترین گیاهان دارویی صادراتی ایران در سال های اخیر زیره سبز، آویشن، بادرنجبویه، انیسون، بابونه، اسفرزه، بومادران، گل ختمی ،زوفا، مریم گلی، کتیرا، آنغوزه، شیرین بیان، تلخ بیان، مورد، برگ کنار، سقز، علف گاوزبان، آنغوزه و گل ساعتی، باریجه، زدو، موسیر، مستکی، وشا، انچوچک، گز علفی، شکر تیغال، برگ کنار، حنا و انزروت بوده که به کشور های آلمان، آمریکا، انگلستان، فرانسه، مجارستان، پاکستان، هند، چین، ترکیه، بحرین، کویت، قطر، کانادا، سوئیس، سوئد، لبنان، ایتالیا و امارات صادر شده است. علاوه بر آن، سالانه حدود 2 میلیون دلار محصولات فرعی جنگلی و مرتعی به بازار های جهانی از جمله آلمان، فرانسه و امارات متحده عربی.
ارزش کل واردات گیاهان دارویی و مواد اولیه گیاهی در سال 1386 به میزان 85 میلیون دلار میباشد بیشترین ارزش میزان واردات گیاهان دارویی مربوط به اسانسها می باشد به طوری که 59 میلیون دلار در این سال به واردات اسانس اختصاص داشته است این اسانس ها عمدتاً در صنایع آرایشی بهداشتی و صنعتی کاربرد دارد.
جدول شماره 1-1: سطح زیر کشت 28 گیـاه دارویی کشور درسال 1385 (آمار وزارت جهاد کشاورزی، 1385).
سطح زیر کشت (هکتار)
نام گیاه
سطح زیر کشت (هکتار)
نام گیاه
49
آلوئه
15
458 21
زیره سبز
1
48
کدو تخم پنبه ای
17
391 10
گل محمدی
2
41
آوبشن
18
361 7
حنا
3
35
انیسون
19
166 3
گشنیز
4
30
بابونه
20
681 2
وسمه
5
21
اسطو خودوس
21
099 1
گاوزبان
6
21
ختمی
22
706
رازیانه
7
20
سنبل الطیب
23
368
باریجه
8
13
گل راعی
24
117
نعنا
9
12
همیشه بهار
25
105
چای ترش
10
11
بومادران
26
103
خاکشیر
11
11
مریم گلی
27
72
بادرنجبویه
12
10
مارتیغال
28
62
رزماری
13
61
سیادانه
14
شماره 1-2: آمار تولید و سطح زیر کشت گیاهان دارویی کشت شده در کشورطی سال های (1385 – 1378) (آمار وزارت جهاد کشاورزی، 1385).
میزان تولید(تن)
سال
ردیف
43/25533
78
1
32251
79
2
69/34086
80
3
63714
81
4
104920
82
5
68/72854
83
6
5/73176
84
7
65444
85
8
اهمیت تاریخ کاشت و روش کاشت در عملکرد گیاهان
یکی از نیازهای مهم در برنامه ریزی برای بدست آوردن حداکثر عملکرد با کیفیت مطلوب تعیین بهترین زمان کاشت می باشد. تاریخ کاشت عامل مهمی است که بر طول دوره رشد رویشی و زایشی و توازن بین آنها و نهایتا عملکرد و کیفیت محصول تاثیر می گذارد و کاشت به موقع جهت کنترل خسارت ناشی از سرما یا گرما، آفات و بیماری ها و علف های هرز و استفاده از عوامل اقلیمی موثر در تولید نظیر تطابق زمان گلدهی با درجه حرارت مناسب از اهمیت خاصی برخوردار است. تصمیم گیری در مورد زمان کاشت مطلوب یک گیاه زراعی بسیار با اهمیت بوده و از عوامل مهم جهت کسب حداکثر عملکرد در گیاهان می باشد. تاثیر عوامل محیطی بر مراحل فیزیولوژیکی گیاه باعث می شود تاریخ کاشت از منطقه ای به منطقه دیگر و حتی در یک منطقه بسته به تفاوت های ژنتیکی بین ارقام متفاوت باشد (Sandhu, 1984).
هدف از تعیین تاریخ کاشت یافتن زمان کاشت رقم یا گروهی از ارقام مشابه یک گیاه است بطوریکه مجموعه عوامل محیطی حادث در آن زمان برای سبز شدن، استقرار و بقاء گیاهچه مناسب باشد و ضمن اینکه گیاه حتی الامکان در هر مرحله از رشد با شرایط مطلوب خود روبرو می گردد با شرایط نامساعد محیطی نیز برخورد نکند بهترین تاریخ کاشت منجر به حصول عملکرد بالاتری در مقایسه با سایر تاریخ های کاشت می گردد عوامل موثر بر تاریخ کاشت را می توان شامل عوامل اقلیمی و عوامل غیر اقلیمی مانند آفات، امراض و علفهای هرز، پرندگان، اقتصاد تولید و غیره دانست. عوامل اقلیمی نقش بسزائی در رشد و نمو گیاهان دارند. اگرچه نوسانات سالیانه عوامل اقلیمی مانند دما، بارندگی و شدت و یا زمان وزش باد بسیار زیاد است و تغییرات کوتاه مدت آنها را در یک ناحیه بطور دقیق نمی توان از پیش تعیین نمود اما میانگین های دراز مدت آنها روند خاصی را طی هفته، ماه یا سال تعقیب می کنند.
بنابراین پیش بینی روند تغییرات عوامل آب وهوایی و محاسبه احتمال وقوع وضعیت های خاصی از شرایط اقلیمی طی زمان از طریق معدل گیری تعداد زیادی از سالهای گذشته ( حداقل 20 سال) امکان پذیر است. هر گیاه یا رقم خاصی از یک گیاه نیز نحوه رشد خاصی داشته و عکس العمل معینی نسبت به عوامل محیطی نشان می دهد که کم و بیش شناخته شده است و یا قابل قیاس با گیاه با رقم دیگری می باشد. با شناخت صحیح عوامل محیطی نیازهای اکولوژیک رقم مورد کاشت و اثر متقابل رقم با محیط می توان تاریخ کاشت تقریبی رقم مورد نظر را تعیین کرد و یا تاریخ کاشت را به منظور فرار از عوامل نامساعد محیطی و یا بهره گیری بهتر از عامل مساعد محیطی تغییر داد (باقری و همکاران، 1387).
انتخاب تاریخ کاشت مناسب به علت ضرورت استفاده حداکثر از منابع طبیعی طی فصل رشد حائز اهمیت می باشد. در کاشت خیلی زود پایین بودن دمای خاک و صدمات ناشی از یخبندان موجب استقرار ضعیف گیاهان در بهار می گردد. تاخیر زیاد در کاشت نیز به علت کوتاه شدن دوره رشد گیاه و احتمال برخورد زمان گلدهی با درجه حرارت های بالا اثرات نامطلوبی بر رشد و نمو گیاهان می گذارد (Majumdar, 1986).
کاربرد تاریخ های مختلف کاشت سبب برخورد مراحل رویشی و زایشی گیاه با دما، تشعشع خورشید و طول روز متفاوت می گردد و از این طریق بر رشد، نمو و عملکرد گیاهان تاثیر می گذارد (Tomar, 1995).
مطالعات بسیاری گزارش کردند که روش کاشت می تواند بر روی فاکتورهای عملکردی گیاه اثرگذار باشد. در برخی گیاهان که به انتقال حساس هستند، بذر آنها باید به طور مستقیم در زمین اصلی کاشته شود و یا اینکه در گلدان کاشته شده و به همراه خاک اطراف ریشه به زمین اصلی منتقل گردد. بذر کاری به دو روش مستقیم و نشا کاری انجام می شود. روش مستقیم برای بذرهایی با اندازه متوسط عملی است که رویش آن ها با مشکل زیادی همراه نیست. گل آحار و جعفری به روش مستقیم بذرکاری می شوند. تعداد زیادی از بذرهای گیاهان زینتی نیاز به نشا کاری دارند. در روش نشا کاری ابتدا بذرها را در یک جعبه کشت یا گلدان نشا کشت می کنیم. بعد از اینکه اندازه گیاهان و نشاها به حد معینی رسید و معمولا این حد یک اندازه 4 تا 6 برگه است آنوقت گیاهان را به محل اصلی انتقال می دهیم.
مزایای کاشت نشا به جای کاشت مستقیم بذر
۱- کاهش دفعات ابیاری
با توجه به طی دوره مهم رشد ابتدایی در گلخانه که تقریبا دو ماه به طول می انجامد این مدت از دفعات ابیاری و نیز هزینه کارگری و همچنین طول مدت داشت و هزینه های ان میکاهد.
۲- زود رس کردن محصول
با این روش با توجه به کاشت زود هنگام بذر در شرایط گلخانه ای در زمانی که عملا کشت ان در فضای باز بدلیل شرایط نامسائد جوی میسر نمیباشد محصول حداقل ۴۰ روز زودتر به بازار مصرف میرسد .
۳ – حداقل توقف رشد در مرحله انتقال
در نشاهای معمولی بدلیل ایجاد تنش در انتقال نشا از خزانه به مزرعه پس از انتقال حداقل ۲۰ روز شاهد توقف رشد جهت ترمیم ریشه های اسیب دیده و تعادل اندامها میباشیم که در روش کشت نشای مکانیزه با توجه به تفکیک نشا در حفرات مجزا نشا بدون پارگی ریشه و سایر تنشها به مزرعه منتقل میگردد.
۴ – افزایش عملکرد محصول پاییزه
با این روش به علت عدم تداخل ابیاری های ابتدایی دوره با کاشت بهاره افزایش عملکرد در مناطق کم اب را شاهد میباشیم
۵ – تراکم مناسب بوته
به دلیل خطای بسیار جزئی و عدم احتیاج به واکاری نشا در این روش شاهد تراکم مناسب بوته و در نهایت افزایش عملکرد و حداکثر استفاده از زمین میباشیم .
۷ – رسیدن به حد اعلای یکنواختی کشت
به دلیل خطای بسیار جزئی و عدم احتیاج به واکاری نشا در این روش شاهد مزرعه ای یکنواخت و یکدست هستیم که ضمن بیمه شدن در برابر افات و بیماری ها و تنشهای محیطی هزینه های عملیات داشت را کاهش خواهد داد .
۸ – کاهش هزینه بذر
میزان مصرف بذر در کشت نشا در برخی موارد تا ۳۰ برابر کمتر از کشت مستقیم میباشد.
۹- کاهش نیروی انسانی
به دلیل حذف عملیات تنک کردن و خاکدهی بوته و واکاری بسیاری از هزینه های نیروی انسانی حذف میگردد.
۱۰ – کاهش هزینه های جاری و کاهش استهلاک سیستمهای ابرسانی و ابیاری
بدلیل حذف دوره کاشت و کاهش طول دوره داشت هزینه های جاری و استهلاک سیستمهای ذکر شده به حداقل میرسد
۱۱ – حذف هزینه پلاستیک
اخیرا کشاورزان با هزینه های بالای پلاستیک و نیروی انسانی و مفتول کشی در سطوح وسیع اقدام به پیش رس نمودن محصول مینمایند که این روش با کارایی بهتر و ریسک کمتر تمامی هزینه های ذکر شده را حذف مینماید.
۱۲ – عدم انتقال بیماریهای خاکزاد و تخم حشرات
در روش نشاکاری سنتی معمولا بستر نشاخانه ضد عفونی نشده ویا بر اثر نقص های ژیش امده در این کار انواع قارچها و حشرات توسط این نشاها در مزرعه ژخش میشود اما در این روش بخاطر استفاده از بستر های استریل کوکوپیت و پیت ماس و پرلیت این مساله کاملا منتفی میباشد (متین، 1382).
1-2- آشنایی با گیاه دارویی بابونه آلمانی
1-1-2- مشخصات گیاهشناسی
بابونه آلمانی گیاهی علفی و یکساله از خانواده کاسنی1 با نام علمی L. Matricaria recutita است؛ که در عرض جغرافیایی 63 تا 64 درجه شمالی در سطوح وسیعی می روید. بابونه دارای واریته های دیپلوئید(18=x2=n2) و تتراپلوئید(36=x4=n2) است. واریته های دیپلوئید دارای دوره رشد کوتاهتر، قطر بزرگتر و وزن بیشتر گل ها، عملکرد تر و خشک بیشتر سرشاخه های گلدار خشک و تر و ارتفاع بوته کمتری نسبت به واریته های تتراپلوئید هستند(آندرآ2، 2003)).
ریشه بابونه مخروطی شکل و کم و بیش سطحی است که در اواخر دوره رویش از انشعابات فراوانی برخوردار می گردد. ارتفاع ساقه استوانه ای شکل آن بسته به شرایط اقلیمی محل رویش بین 50 تا 80 سانتی متر متغیر است. برگ ها منقسم، صاف و بدون کرک، باریک، کشیده و نیزه ای هستند و به صورت متناوب نسبت به یکدیگر بر روی ساقه قرار گرفته اند. گل آذین بابونه یک کاپیتول انتهایی است که در انتهای ساقه های اصلی و فرعی ظاهر می شوند. گل های بابونه دارای عطر سیب- آناناس است و مانند سایر گل های گیاهان تیره کاسنی دارای دو نوع گلچه زبانه ای و لوله ای می باشند. گلچه های زبانه ای، سفید رنگ بوده و تعداد آنها بین 12 تا 18 عدد متفاوت است و از نظر جنسی ماده می باشند. قسمت میانی گل ها مجموعه ای از گلچه های زرد رنگ دوجنسی است که در اوایل رویش نیمه کروی هستند و با نمو کامل گل ها و باز شدن گلچه های لوله ای کم و بیش استوانه ای می شوند که در مخروط نهنج واقع شده اند. اسانس در قسمت های پایینی گلچه های لوله ای به شکل قطراتی کروی در کیسه ها و مجاری ترشحی شیزوژن تشکیل می شود. بطور کلی مراحل فنولوژیکی گل های بابونه بطور کلی به سه مرحله ذیل تقسیم می شود(فرانز و همکاران، 2000):
1- مرحله آغاز بازشدن گل ها (گل های لوله ای هنوز بسته هستند).
2- مرحله ای که بیش از و کمتر از گل های لوله ای باز شده اند.
3- مرحله ای که گل ها شروع به پیرشدن می نمایند و بیش از گل های لوله ای باز هستند.
نهنج ابتدا به شکل یک نیمکره است که در طول دوره گل دهی طویل شده و به صورت یک مخروط توخالی در می آید. این صفت جهت تشخیص بابونه آلمانی از گونه های دیگر آن که از نظر دارویی ارزشی ندارند، بسیار مناسب است. میوه فندقه به طول 1 تا 5/1 میلی متر، خاکستری رنگ یا زرد روشن است. میوه از دو قسمت تشکیل شده است. یک قسمت شامل دانه(بذر) است که 20 تا 25 درصد میوه را تشکیل می دهد. قسمت دیگر همان گلچه لوله ای خشک شده است که 75 تا 80 درصد بقیه طول میوه را تشکیل می دهد . وزن هزار دانه 02/0 تا 03/0 گرم است(امیدبیگی، 1384).
شکل1-2- تصویر گیاهشناسی بابونه آلمانی
2-1-2- رده بندی
بابونه از نظر رده بندی جزو دسته گیاهان گلدار نهاندانه، دولپه و پیوسته گلبرگ و از تیره کاسنی، تیره فرعی رادسه و جنس ماتریکاریا می باشد(). در شکل(2-2 )جایگاه بابونه در رده بندی گیاهان نشان داده شده است.
شکل2-2- رده بندی بابونه آلمانی
3-1-2- خاستگاه و پراکنش
بابونه از گیاهان بومی مناطق مدیترانه بوده ولی منشاء آن را آسیای صغیر گزارش کرده اند. این گیاه امروزه پراکندگی وسیعی در اروپا، آسیای غربی، آفریقای شمالی و جنوبی و استرالیا پیدا نموده است.
در ایران نیز گونه های مختلف جنس ماتریکاریا در نقاط مختلف کشور رشد می نماید؛ ولی جنس و گونه Matricaria recutita در منطقه غرب بین خرم آباد و دورود، 28 کیلومتری شمال غربی اندیمشک؛ در خوزستان: در صالح آباد، هفت گل، شوشتر، کیلومتر 5 جاده رامهرمز- شیراز، ایرانشهر و در منطقه دربند تهران یافت می شود(رحیمی، 1380).
این جنس دارای انواع دیپلوئید و تتراپلوئید می باشد. تعداد کلروپلاست در سلول های نگهبان، طول استوماتا، وزن صد سرشاخه وزن هزار دانه در تتراپلوئیدها نسبت به دی پلوئیدها معنی دار است. از این مشخصات می توان برای تشخیص مستقیم ژنوتیپ ها استفاده کرد. در مناطق با شرایط سرد و زمستانهای طولانی معمولا از واریته های تتراپلوئید استفاده می کنند زیرا معمولا واریته های دیررس، مناسب روزهای طولانی می باشند(لچامو و گوسلین3، 2003).
1-3-1-2- گونه های مختلف جنس ماتریکاریا و پراکندگی آنها در ایران
1- M.aurea: این گیاه در شمال ایران، رودبار؛ خرمشهر، مرزهای جنوبی، بوشهر، کونک (بین دزفول و شوشتر) و در ارتفاعات 400 متری قصر شیرین یافت می شود.
2- M.lasicarp : در بلوچستان و در دره حری رود بطور خودرو می روید و به نامهای محلی پین فولی و پیون فولی نامیده می شود.
3- M.praecox: در تهران، تبریز، بین قم و اراک زنجیره(بین خوی و تبریز)، در مناطق خشک تبریز، مناطق شور ارومیه و بین اهواز و شوشتر می روید.
4-M.corymbifera: در کرمان، اراک و اشتران کوه، اورمیه، تبریز و ارتفاعات البرز بطور خودرو می روید.
5- M.decipiens: در آذربایجان، بختیاری و کوه شری یافت می شود.
6-M.microceplalum: در مزارع بین کرمانشاه و بیستون و کردستان می روید.
7-M.melanopHylla: بیشتر در کردستان دیده می شود.
8-M.oleades: در نواحی سهند می روید.
2-2- عوامل زراعی موثر بر کمیت و کیفیت عملکرد بابونه آلمانی
1-2-2- زمان و نحوه کاشت
زمان کاشت یکی از عواملی است که می توان با انتخاب صحیح آن شرایط محیطی مناسبی برای رشد گیاه فراهم آورده و باعث افزایش کمیت و کیفیت محصول تولیدی گردید.
برای طبقه بندی بابونه از نظر نحوه رشد و فصل کاشت آن را به گروه های بهاره، زمستانه و تابستانه یا بی تفاوت و همچنین زودرس و دیررس طبقه بندی می کنند. اگرچه بابونه یک گیاه روزبلند می باشد ولی به علت دامنه اکولوژیک وسیع این گیاه، امکان کشت آن در مناطق معتدله و نیمه گرمسیر وجود دارد(امید بیگی، 1379).
زمان مناسب برای کشت پاییزه نیمه دوم شهریور و برای کشت بهاره نیمه دوم اسفند است. زمان کشت نقش عمده ای در عملکرد گل بابونه دارد. به طوری که در تحقیقی که بر روی اثرات دو زمان کاشت بهاره و پاییزه بر عملکرد بابونه انجام گرفت ، نشان داده شد که میزان تولید گل خشک در کشت پاییزه بیش از کشت بهاره است ولی میزان اسانس و کامازولن در کشت بهاره بیشتر از کشت پاییزه می باشد (گزارش پژوهشی، 1373).
یکی از شرایط لازم در تولید بابونه آماده کردن بستر کشت بطور مناسب است. در مورد تولید یکساله می بایست بقایای گیاهی بوسیله یک دیسک به سرعت به خاک بازگردانده شود. برای عملیات نباید از گاو آهن استفاده شود مگر وقتی که به علت هوای بارانی نتوان بوسیله دیسک ساقه گیاهان را در زیر خاک کرد. پس از شکستن سله ها و خرد کردن کلوخ ها و تسطیح زمین، بستر را برای کشت بذر آماده می کنند(امید بیگی، 1384).
کاشت مستقیم نیازمند شرایط رطوبت در زمین است، در غیر این صورت جوانه زنی ضعیف و تنکی خواهیم داشت(42). در سال اول کاشت برای هر هکتار زمین به 3 تا 5/4 کیلوگرم بذر با کیفیت خوب نیاز است. در کشت غیر مستقیم اواخر مهر زمان مناسبی برای کشت در خزانه هوای آزاد است. نشاها 4 تا 6 هفته بعد، آماده انتقال به زمین اصلی هستند. در کشت غیر مستقیم برای هر هکتار زمین به 5/0 تا 8/0 کیلوگرم بذر لازم است. از آنجا که کشت غیر مستقیم بابونه هزینه زیادی را صرف می کند از این روش به ندرت استفاده می شود(امید بیگی، 1384) .
2-2-2- تراکم کاشت
تراکم گیاه یکی دیگر از عواملی است که به کمک آن می توان علاوه بر استفاده بهینه از نور خورشید و عامل خاک، به افزایش کمیت و کیفیت محصول نیز پرداخت. با استفاده از فواصل مناسب بین بوته ها می توان رقابت بین گیاهان یک گونه را به منظور تولید حداکثر مواد موثره دارویی کنترل نمود.
نتایج تحقیقات مختلف دربررسی بهترین فاصله کشت نشان می دهد که بالاترین عملکرد گل و اسانس زمانی بدست می آید که فاصله بین ردیف cm30 و فاصله درون ردیفcm 10 باشد. همچنین تحقیقات نشان می دهد جهت مدیریت بهتر مزرعه و کشت مکانیزه فاصله بین ردیف cm 40 سبب بالاترین عملکرد گل و اسانس خواهد شد(زالکی4، 1972).
سالامون (2000) اثر تراکمهای مختلف بر روی عملکرد بابونه را مورد بررسی قرار داد و مشاهده نمود که ردیف های 30 تا 40 سانتی متری برای شاخه دهی و رشد غنچه های گل بسیار مناسب می باشد(سالامون5، 2000).
در یک تحقیق اثر تراکم گیاه بر روی گیاه بابونه مورد مطالعه قرار گرفت. بذور به میزان 2و4و6و8 kg/h مصرف گردید و مشاهده شد که عملکرد گل تازه عموماً با افزایش میزان بذر مصرفی بیشتر می شود و در حداکثر خود به 2/8 تن در هکتار(در طی دو برداشت) می رسد(حسین زاده، 1385).
3-2-2- مراقبت و نگهداری
کشت گیاهان دارویی در سطح وسیع بدون استفاده از آفت کشها و علف کشها از نظر اقتصادی امکان پذیر نیست. بعلاوه گیاهان آلوده به آفتها ممکن است خطر بزرگی برای سلامتی انسان به حساب آیند. از این رو لازم است همیشه فاصله کافی بین زمان استفاده از آفت کشهاوجمع آوری محصول وجود داشته باشد(ریچلینگ و همکاران6، 2003).
برای مبارزه با علفهای هرز علف کشی مناسب است که بطور موثری علف هرز را کنترل کند بدون اینکه بر عملکرد و متابولیت های ثانویه محصول تاثیر مخربی گذارد. بالاترین عملکرد گل بوسیله علف کش oxyfluorfen و پایین ترین عملکرد گل مربوط به علف کش linuron می باشد(کوالند و پاندی7، 2001).
با این حال نتایج بررسی ها نشان می دهد که کاربرد سموم علف کش در زراعت بابونه، گلدهی را به تاخیر می اندازد و نیز باعث کاهش عملکرد اسانس می گردد. بنابراین از آنجا که علف کشها ممکن است در تولید متابولیت های ثانویه دخالت کنند، پیشنهاد می شود که علف کشها با احتیاط استفاده شوند و وجین دستی حداقل 2 بار انجام شود.
4-2-2- تناوب کشت
بابونه را باید با گیاهانی به تناوب کشت کرد که زود برداشت شود و زمان کافی برای آماده سازی زمین در ماههای مرداد- شهریور وجود داشته باشد. تناوب کشت بابونه با گیاهانی مناسب است که سبب گسترش علفهای هرز نشوند (مانند لوبیا، خردل، نخود و …). تناوب کشت با گیاهانی که بذرهای آنها به سهولت ریزش می کنند مانند غلات و اکثر گیاهان تیره چتریان مناسب نیست، زیرا ریزش بذرهای این گیاهان سبب گسترش علفهای هرز می شوند(امید بیگی، 1379).
3-2- عملیات برداشت و پس از برداشت محصول
برداشت
بطور کلی زمانی باید اقدام به برداشت گیاهان دارویی نمود که اندام های مورد نظر حاوی حداکثر ماده موثره باشند. مواد موثره موجود در پیکر رویشی در مرحله تولید گل از مناسبترین کیفیت برخوردار خواهند بود.
قسمت مورد استفاده بابونه منحصرا کاپیتول های زرد، درخشان و مخروطی آن است که بوی سیب می دهد و پس از برداشت آنها را خشک کرده و به مصرف می رسانند. تولید گل در 4 یا 5 فلش اتفاق می افتد، بازده حداکثر در دومین و سومین فلش است. برای دستیابی به حداکثر عملکرد گل خشک و اسانس در هر شرایط رشدی، گل ها باید در مرحله بخصوصی برداشت شوند که مرحله دوم نموی گل ها، بهترین زمان برداشت بابونه می باشد(21). در حقیقت زمان مناسب برای برداشت گل هنگامی است که 50% گیاهان به گل روند و در سر شاخه های گلدار هم 40% گل های لوله ای باز شوند(امونگور و چویا8، 1989).
در تولید تجاری بابونه معمولا 3-1 برداشت به فاصله 15-8 روز، با توجه به شرایط محیطی و نوع واریته انجام می گیرد ومشخص شده است که تاریخ اولین برداشت گل ها تاثیر بسیار زیادی بر میزان عملکرد گل و کیفیت آن دارد. بدین ترتیب زمان برداشت و نیز روش برداشت دو عامل موثر در عملکرد کمی و کیفی بابونه آلمانی می باشد. تحقیقات زیادی در زمینه تعیین بهترین زمان برداشت صورت گرفته است.
مقدار اسانس گل ها بطور مداوام از زمان جوانه زنی گل افزایش می یابد و در هنگامی که گل های زبانه ای در حالت افقی قرار دارند به حداکثر می رسد. در جریان رسیدن، مقدار اسانس و مقدار کامازولن دائما کاهش می یابد. چرخه روزانه اسانس نیز بستگی به آب و هوا دارد. بیشترین میزان مربوط به روزهای آفتابی و حوالی ظهر است. گل ها باید در مرحله تمام گل جمع آوری شوند و برداشت زودتر مقدار دارو را کم خواهد کرد(فقیه نصیری، 1382).
در یک بررسی در سال 1996 در کشور فنلاند مشاهده شد که میانگین تعداد روز از زمان کاشت تا اولین برداشت گل ها 71 روز بوده است که در اثر هوای گرم و خشک این مدت زمان کوتاه تر و در اثر سرما و هوای ابری بیشتر شده و به 84 روز می رسد(15). معمولا بین 23-21 روز برای کامل شدن سیکل نموی گل ها از مرحله 1 تا 3 نیاز است و دیپلوئیدها زودتر از تتراپلوئیدها این دوره را طی می کنند(زالکی، 1972).
در بررسی دیگر مشخص شده است که حداکثر مقدار اسانس و کامازولن زمانی حاصل می شود که گل ها در ساعت 12 ظهر، زمانی که60-40درصد آن ها باز هستند، برداشت شوند. در حالیکه در آزمایشی دیگر مشاهده شد که میزان کامازولن در گل ها در هنگام صبح بیشتر از ساعات دیگر روز است و ضمناً همبستگی ضعیفی بین میزان آزولن و کل اسانس وجود دارد(حسین زاده، 1385).
بررسی تغییرات فصلی در بابونه نشان داد که در طول برداشت اول و دوم گل ها معمولا بزرگتر و سنگین تر می باشند، در حالیکه در برداشت های بعدی اندازه گل حدود40-35 در صد کاهش می یابد که در نتیجه عملکرد گل نیز کم می شود. در این آزمایش گل ها بین ساعت 11-9 صبح برداشت شدند(لچامو، 1989).
سالامون در اسلواکی به بررسی شرایط رشدی بابونه پرداخته و به این نتیجه رسید که عملکرد اسانس در برداشت اول گل ها بیشتر از برداشت دوم می باشد.
در آزمایشی اثرات سه تاریخ کاشت و سه تاریخ برداشت بر روی بابونه مورد بررسی قرار گرفت. اولین برداشت زمانیکه گل ها کاملا باز بودند و برداشت های بعدی به فواصل 4-3روز انجام گردید. مشاهده شد که میزان ماده موثره در بابونه به دوره گلدهی، مرحله نموی گل ها و تاریخ برداشت بستگی دارد(tvhkc , il;hvhkT 2000).
نتایج حاصل از مطالعات اثرات دوفصل کاشت و سطوح مختلف ازت بر روی میزان فلاونوئیدهای موجود در بابونه نشان می دهد که در پاییز برداشت دوم گل ها و در بهار برداشت اول حاوی حداکثر میزان فلاونوئید می باشد.
دو محقق دیگر در یک بررسی اثرات تاریخ کاشت و برداشت بابونه را مورد مطالعه قرار داده و مشاهده کردند که در هر دو فصل کاشت پاییز و بهار حداکثر میزان اسانس و کامازولن از برداشت دوم گل ها حاصل می گردد.
برداشت به موقع گل ها بسیار مهم است و نقش موثری در کمیت و کیفیت اسانس دارد. با افزایش سن گیاه و تکرار و تاخیر در برداشت میزان اسانس، فلاونوئید گل و کامازولن کاهش می یابد.
اسانس و کامازولن در برداشت های سوم و چهارم اندازه گل ها حدود40-35 درصد کاهش یافته و میزان اسانس در حداقل خود خواهد بود. در کشت پاییزه بیشترین کامازولن در برداشت های اول و سوم و کمترین میزان آن در برداشت چهارم حاصل می شود. کمترین میزان فلاونوئید در برداشت چهارم، بیشترین میزان آپیژنین و آپیژترین در برداشت دوم و بیشترین میزان آلفا بیسابولول در برداشت های اول و دوم تولید می شوند(حسین زاده، 1385).
گل هارا باید حداکثر به همراه پنج سانتی متر از دم گل برداشت کرد. برداشت گل به همراه مقدار بیشتری دم گل سبب کاهش کیفیت اسانس می شود(امیدبیگی، 1384).
از ترکیبات مشخص دیگر اسانس ها می توان آلفا بیزابولول، فارنزن، آلفا بیزابوبلول اکسید ای و بی 1 را نام برد که در زمان گل دهی کامل به حداکثر می رسد . مقدار فارنزن به تدریج با رشد و گسترده شدن گیاه کاهش می یابد(تامورگ و میورگ9، 1980).
مقدار و ترکیبات اسانس به مرحله گسترش گل بستگی دارد. کوچکترین فاز گل دهی کمترین انباشتگی اسانس را دارد(61). برداشت گل ها توسط کارگر هزینه زیادی را دربردارد و تنها در سطوح کوچک کشت می توان با کارگر محصول را برداشت. ولی در مقیاس وسیع کشت، برداشت تنها با ماشین های برداشت گل بابونه امکان پذیر است.
بررسی بر روی کارایی ماشین های برداشت بابونه نشان داده است که سرعت کار کمباین برداشت بابونه 2 هکتار در 10 ساعت است ولی محصول حاصل از آن از کیفیت مطلوبی برخوردار نیست اما گل هایی که با دست برداشت می شوند از کیفیت مناسبتری برخوردارند(امیدبیگی، 1384).
4-2- خشک کردن گل ها
خشک کردن عبارت است از کاهش تدریجی مقدار رطوبت در اندام های جمع آوری شده به طوریکه بتوان بدون هیچ خطری آنها را برای مدتی نگهداری نمود. هنگام خشک کردن، رطوبت همواره از توده های متراکم تر به توده های کم تراکم حرکت می کند. همچنین در صورتیکه گیاهان به صورت یکنواخت پخش نشده و تحت تاثیر حرارت قرار نگیرند، رطوبت از توده های گرم تر به توده های خنک تر منتقل می شود. بنابراین درجه حرارت لازم و مدت زمان اثر آن برای خشک کردن اندام های گیاه همواره باید با توجه به کیفیت و کمیت رطوبت درون آن تنظیم شود. باید توجه داشت که وجود مقادیر مناسبی از رطوبت در اندام مورد نظر ضروری می باشد به طوریکه در صورت خشک شدن کامل اندام، مواد موثره موجود در آن تغییر شکل یافته و در نتیجه کیفیت مواد موثره کاهش می یابد. چنانچه میزان رطوبت موجود در اندام های خشک شده کمتر از حد مطلوب باشد، کیفیت دارو کاهش می یابد و در غیر این صورت ممکن است استخراج مواد موثره از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نباشد.
از آنجائی که گباهان دارویی عمدتا نسبت به درجه حرارت های بالا حساسند و به این خاطر تغییراتی در مواد موثره آنها پیدا می شود. معمولا از درجه حرارتهای بالا برای خشک کردن آنها استفاده نمی شود. به طور کلی در خشک کردن گیاهان دارویی سه فاکتور مهم زیر همواره باید مد نظر باشد.
عدم تغییر در میزان مواد موثره موجود در گیاهان
عدم تغییر در صفات خارجی نظیر رنگ،بو و طعم
عدم تاثیر نامطلوب اقتصادی بر محصول
گیاهان دارویی پس از خشک شدن باید حدود 14-10 درصد رطوبت داشته باشند که در این صورت می توان اقدام به نگهداری گیاهان حتی برای مدت نسبتا طولانی نمود(امیدبیگی، 1384).
با توجه به توضیحات فوق تعیین شرایط مناسب خشک کردن برای بابونه نیزاز اهمیت زیادی برخوردار است و به همین لحاظ مطالعاتی در این زمینه به انجام رسیده است.
تحقیقات نشان می دهد گل ها را پس از برداشت بلافاصله باید خشک کرد. تاخیر در خشک کردن سبب تغییر رنگ و کاهش کمیت و کیفیت اسانس می گردد. اما باید توجه داشت که دماهای بالا سرعت خشک کردن را زیاد می کند، ولی از فقدان اسانس جلوگیری نمی کند(بورساتو و همکاران، 2005).
روش خشک کردن تاثیری بر تعداد ترکیبات شیمیایی اسانس ندارد ولی بر مقدار ترکیبات موثر است.
در بیشتر گزارشات دمای مناسب خشک کردن گل های بابونه 38-35 درجه سانتی گراد و مدت زمان آن 72-36 ساعت ذکر شده است مشخص شده است که نسبت وزنی گل های تازه به گل های خشک شده بابونه بطور متوسط 5 به 1 می باشد(توکلی و همکاران، 1378).
درجه حرارت در هنگام خشک کردن گل ها و همچنین در مراحل عصاره گیری در میزان کامازولن موجود در اسانس موثر است. در یک بررسی مشخص شد که بیشترین میزان اسانس و پروکامازولن بعد از خشک کردن در دمای 25-22 درجه سانتی گراد در سایه بدست آمده است.
تحقیقات نشان می دهد مقدار اسانس گل های سایه خشک بیشتر از خشک کردن بوسیله آون و آفتاب خشک است. پس از خشک کردن گل ها باید از ساقه و سایر اندام های نامناسب پاک کرد.
1-4-2- نگهداری گل ها در انبار
حفظ و نگهداری گیاهان دارویی خشک شده تنها در اماکن خشک امکان پذیر است، تهویه این انبارها باید به صورت جریان هوای خشک و عاری از هرگونه رطوبت باشد. معمولاکیفیت پیکر روییشی گیاهان دارویی بویژه گیاهانی که به صورت دم کردنی مورد استفاده قرار می گیرند، نباید بیش از یک سال در انبار نگهداری شود(امیدبیگی، 1384). محققان در بررسی شرایط نگهداری گل های خشک بابونه در درجه حرارتهای مختلف بیان کردند که با افزایش طول دوره انبارداری، ترکیب شیمیایی اسانس تغییر نمی کند اگرچه میزان کامازلن و فارنزین کاهش می یابد.
در تحقیقی که به بررسی شرایط نگهداری گل های خشک بابونه در انبار و اثرات آن بر روی میزان اسانس و ترکیبات شیمیایی گل ها پرداخته است مشاهده شد که با افزایش طول دوره انبارداری گل های خشک تا یکسال در شرایط مختلف حرارتی و رطوبتی میزان آپیژنین به شدت تا حدود 10 درصد افزایش یافته است در حالی که میزان آپیژترین کاهش می یابد.
یک بررسی نشان داده است که نگهداری گل های خشک در انبار برای یکسال در دمای 23-20 درجه سانتی گراد باعث کاهش 8/0-5/0 و در سال دوم باعث کاهش 3/0 درصد در میزان اسانس گردید. با نگهداری گل های خشک در دمای 2-0 درجه سانتی گراد میزان اسانس معادل 6/0-5/0 درصد برای مدت 24-8 ماه حفظ گردیده است(دراگلند و پولسن، 1887).
2-4-2- عملکرد گل
نتایج حاصله از یک آزمایش 4 ساله با 9 واریته بابونه در کشور ایتالیا نشان می دهد که عملکرد گل تازه در برداشت اول بیش از 2000 کیلوگرم و در برداشت دوم بیش از 1500 کیلوگرم در هکتار می باشد.
بررسی وضعیت تولید بابونه در کشور اسلواکی نشان می دهد که عملکرد از سال، نوع خاک، تکنولوژی تولید و بذر متاثر می شود. میانگین عملکرد گل خشک بابونه در کشور اسلواکی حدود 500 کیلوگرم در هکتار است. در گزارشی متوسط عملکرد گل خشک بابونه در کشور اسلواکی 600 کیلوگرم در هکتار بیان شده است(108) در سایر تحقیقات انجام شده عملکرد گل خشک بابونه بین 9/1-6/0 تن در هکتار ذکر گردیده است.
نتایج تحقیقات انجام شده بر روی شرایط رشدی 4 رقم بابونه در کشور فنلاند در سالهای 1988-1985 نشان می دهد که میانگین عملکرد گل تازه در طول 4سال آزمایش برابر 4/0 کیلوگرم در هر متر مربع(در طول سه برداشت گل) و 17/0 کیلوگرم در متر مربع(تنها با یکبار برداشت) می باشد. متوسط سهم گل ها در کل وزن گیاه حدود 38 درصد بود.
در بررسی دیگر اثرات رقم و تعداد برداشت در بابونه مورد مطالعه قرار گرفت و مشاهده شد که عملکرد گل تازه بین 5/5-2 تن در هکتار بر اساس ژنوتیپ تغییر می نماید.
دو تن از محققین به بررسی عملکرد گل و اسانس در 5 رقم بابونه در کشور نروژ پرداخته و گزارش داده اند که عملکرد گل خشک در هر متر مربع بین 3/79-10 گرم و میزان اسانس بین 8/0-6/0 درصد متغیر می باشد که این امر نشان دهنده اهمیت نوع واریته بابونه در کشت این گیاه دارویی می باشد.
با مطالعه اثر سن گیاه بر روی عملکرد گل واسانس بابونه،نشان داده شد که عملکرد گل خشک با افزایش سن گیاه، از آغاز گلدهی تا 134 روز بعد از نشاکاری افزایش یافته و بعد از آن کاهش می یابد.
در تحقیق دیگر مشاهده شد که عملکرد گل خشک وتعداد گل در هر بوته در کشت پاییزه بیشتر و اندازه و قطر گل ها کمتر از کشت بهاره است.
با بررسی رابطه بین عملکرد گل و مواد موثره بابونه، نشان داده شد که میزان فلاوونوئیدها ارتباط مستقیمی با عملکرد گل دارند، در حالیکه در تحقیق دیگر گزارش شده است که هیچگونه همبستگی بین عملکرد گل و میزان ماده موثره وجود ندارد(فرانز و همکاران، 2000).
5-2 اسانس ها
اسانس ها عبارتند از متابولیت های ثانویه برخی گیاهان، که با استفاده از روش های مختلف از بافتهای گیاهی قابل استحصال هستند. اسانس ها در اثر تبخیر در مجاورت هوا و در حرارت عادی تصعید می شوند بنابراین آنها را روغنهای فرار10 می نامند. اسانس ها با آب غیر قابل اختلاط بوده ولی می توانند تا حدی در آب حل شده و بوی خود را به آب انتقال دهند، آنها در اتر، الکل و اغلب حلالهای آلی محلول هستند. اغلب اسانس ها سبک تر از آب بوده و لذا وزن مخصوصشان کمتر از یک است.
هر چند مکانیزم دقیق سنتز اسانس ها درون گیاهان نامشخص است اما وجود آن برای مقاومت گیاهان در مقابل شرایط نامساعد محیطی، جذب حشرات گرده افشان و کمک به توسعه و پراکنش این گیاهان مسلم و مشخص است. در ساختمان اسانس ها ترکیبات بسیار متنوعی از قبیل الکل های ترپنوئیدی، هیدروکربن ها، فنل ها، آلدئیدها، استرها و کتون ها بطور طبیعی وجود دارند. اغلب یک یا چند جزء از این ترکیبات، عامل اصلی طعم و عطر آنها می باشد(37). بو و طعم اسانس ها عمدتا به دلیل وجود مواد اکسیژن دار می باشد(محمد، 1379).
1-5-2- ترکیب شیمیایی اسانس ها
اسانس ها که دارای مصارف عمده ادویه ای، دارویی و عطرسازی هستند، اغلب از دو گروه ترکیب شیمیایی عمده تشکیل شده اند که عبارتند از: ترپن ها و فنیل پروپن ها. از بین این دو گروه، ترپن ها فراوانتر و رایج تر هستند ولی در صورت حضور فنیل پروپن ها، باید آن را عامل اصلی طعم و عطر دانست. ترپن های اسانس ها به دو گروه فرعی منوترپن ها و سزکوئی ترپن ها تقسیم می شوند. ساختمان بیش از 1000 مونوترپن و احتمالا 3000 نوع سزکوئی ترپن شناسایی شده است. در مقابل، تنوع فنیل پروپن ها محدود است و کمتر از 50 نوع از آنها شناسایی شده است(هی و واترمن، 1379).
2-5-2 – روش های استخراج و آنالیز اسانس ها
هر نوع از اسانس در گیاهان معطر و در قسمت های مختلف و در فضای مابین سلولی اپیدرم و مزوفیل در ساختارهای متعدد ترشحی ذخیره می شوند. بنابراین تعیین روش های مناسب و زمان لازم برای اسانس گیری به میزان زیادی به محل انباشته شدن اسانس در گیاه و نوع ماده بستگی دارد. اسانس ها فرار بوده و اغلب آنها به روش رایج تقطیر با بخار، استحصال می شوند. در این روش، بخار از داخل ظرفی که حاوی گیاه اسانس دار می باشد، عبور می نماید. اسانس موجود در بخار آب که فرار است، به همراه بخار آب از داخل یک کندانسور عبور داده شده و در نتیجه بخار آب و اسانس هر دو سرد شده به مایع تبدیل می شوند. سپس اسانس و آب از یکدیگر جدا می شوند. اسانس را که در اغلب موارد غلظتش بسیار کم است،جمع آوری می کنند.
در مواردی که حرارت سبب تغییرات زیانبار می گردد، باید از روش های استخراج دیگر استفاده نمود. برای مثال، اسانس بعضی مرکبات، به روش مکانیکی از غدد موجود در پوست میوه آن ها استحصال می گردد، در حالیکه برای برخی مصارف آرایشی، اسانس ها به روش سرد11 و توسط چربی ها12 استخراج نمود و سپس توسط حلالهای مخصوص، از چربی جدا نمود) هی و واترمن، 1379).
6-2- مواد موثره بابونه آلمانی
1-6-2- ترکیب شیمیایی و عصاره گیری
در حال حاضر بابونه به عنوان یک داروی گیاهی رسمی در فارماکوپه 26 کشور جهان از قبیل فارماکوپه ایالت متحده(2004) و فارماکوپه انگلیس(2002) است. اسانس این گیاه مخلوط شگفت آوری از ترکیبات خاص مختلف است که به صورت مجزا جدا شده و استفاده می شوند. در حدود 120 ترکیب شیمیایی به عنوان متابولیت های ثانویه در بابونه شناسایی شده که شامل 28 ترپنوئید، 36 فلاونوئید و 52 ترکیب دیگردارای اثر دارویی می باشد. روش تقطیر، کمیت و کیفیت اسانس را تحت تاثیر قرار می دهد مقدار اسانس در عصاره گیری بوسیله آب بیشتر از روش های دیگر عصاره گیری است. طول دوره استخراج نیز بر محصول اسانس موثر است. درصد بیشتری از کامازولن و فارنزین در تقطیر چهار ساعته نسبت به دو ساعته تولید می شود؛ ضمنا استفاده از مقادیر کمتر ماده گیاهی در هر نوبت سبب بهبود محتوی اسانس خواهد شد. رنگ اسانس بستگی به مقدار پروکامازولن بی رنگ موجود در گل ها(ماتریسین) دارد. ماتریسین در طول تقطیر تبدیل به کامازولن آبی رنگ می شود، که یکی از مواد ضد التهاب بابونه است(بالاک و همکاران، 1999).
2-6-2- عوامل موثر برکمیت و کیفیت ترکیبات شیمیایی
ترکیبات شیمیایی در گل ها متفاوت بوده و به ژنوتیپ، شرایط اکولوژیکی محل رویش، مدیریت تولید و فرآیندهای پس از برداشت بستگی دارد و بین 4/0 تا 5/1 درصد می باشد. اسانس هایی که از مقدار زیادی کامازولن و بیسابلول برخوردار باشند اسانس هایی به کیفیت خوب نامیده می شوند(امیدبیگی، 1384) .
در یک تحقیق مشخص شده است که نهنج گل های بابونه دارای 3-2 برابر اسانس بیشتری نسبت به گلچه های زبانه ای و لوله ای است و ضمناً دارای بیشترین غلظت فارنزین، بیسابلول اکسید A,B و بورنئول است(حسین زاده، 1385).
در تحقیق دیگر مشخص شد گلچه های لوله ای که70-68 درصد وزن گل را تشکیل می دهند، در مقایسه با گل های زبانه ای و نهنج دارای اسانس بیشتری می باشند و در یک بررسی دیگر بیشترین میزان اسانس در گل های لوله ای و نهنج گزارش شده است. اسانس گل های لوله ای حاوی ترکیبات مختلف بیزابولول بطور عمده است. همچنین این گل ها دارای ترکیب E-anethole است که در گل های زبانه ای وجود ندارد. اسانس گل های زبانه ای بطور عمده حاوی آپیژنین-7-گلیکوزید می باشند و همچنین حاوی ترکیب منتول هستند که درگل های لوله ای وجود ندارد.
میزان اسانس در گل های بابونه بطور متوسط بین 9/0-5/0 درصد متغیر است که همگام با تشکیل و نموگل، میزان آن تغیییر می کند، به طوریکه در مرحله اول نمو گل ها میزان اسانس در مقایسه با مرحله دوم نمو گل ها کمتر می باشد. کمترین میزان اسانس در مرحله سوم نموی گل ها مشاهده شده است. در برگ و ساقه گیاه بابونه حدود 9/0 درصد اسانس وجود دارد ولی این اسانس فاقد کامازولن است.
به نظر می رسد همبستگی منفی بین میزان هیدروکربن های اصلی(فارنزین، بیسابولول و ماتریسین) و ترکیبات اکسیژنه(بیسابولول اکسیدA,B و بیسابولونوکسید) در اسانس بابونه وجود دارد ولی همبستگی بین عملکرد گل و میزان اسانس در واحد وزن گل خشک مشاهده نشده است تحقیقات نشان داده است که کمیت اسانس بابونه نسبت عکسی با کیفیت کامازولن و آلفا بیسابولول موجود در آن دارد. در صنایع داروسازی نیاز به اسانسی با غلظت کامازولن بالا و میزان بیسابولول اکسید کم می باشد(امونگور و چویا، 1999).
در آزمایشی میزان موادموثره موجود در بابونه(1 میلی گرم در 100 گرم) بررسی و ملاحظه شد که گل های تازه حاوی 8/51 میلی گرم بیسابولول، 6/29 میلی گرم ماتریسین و 3/5 میلی گرم آپیژنین است، در حالیکه گل های خشک حاوی 6/54 میلی گرم بیسابولول، 6/14 میلی گرم ماتریسین و 3/5 میلی گرم آپیژنین هستند. اسانس حاوی 6/55 میلی گرم بیسابولول و 7/4 میلی گرم کامازولن بوده است(فرانز و همکاران، 2000).
در یک بررسی مشخص شد که بیشترین میزان اسانس در واحد وزن خشک در شروع گلدهی(78 روز پس از نشا کاری یا یک هفته پس از شروع گلدهی) بوده و با افزایش سن گل ها کاهش می یابد. کاهش در عملکرد اسانس در 148 روز پس از نشاکاری به عنوان آغاز پیرشدن گیاه در نظر گرفته شد چراکه تجمع مواد خشک و عملکرد کاهش یافتند. همچنین مشاهده شده است که همبستگی مثبتی بین تعداد گل و عملکرد اسانس وجود دارد.
تحقیقات نشان می دهد که میزان فارنزین در گل ها هنگام صبح افزایش می یابد. همچنین در سالهای گرمتر میزان آن بیشتر می شود.
در یک تحقیق مشخص شد که میزان بیسابولول، فارنسین و اسپیرواتر در آغاز گلدهی افزایش داشته و تا 134 روز بعد از نشاکاری در حداکثر بوده و پس از کاهش می یابد(امونگور و چویا، 1999).
میزان فارنزین و دی سیکلواتر به شدت از مرحله اول به مرحله سوم نموی گل ها کاهش می یابد، در حالیکه کامازولن در جهتی معکوس افزایش یافته و در مرحله سوم نموی به حداکثر خود می رسد که این امر نشان دهنده متابولیسم هیدروکربن ها به مواد اکسید می باشد.
7-2- اجزای اصلی ماده موثره
1-7-2- کامازولن
کامازولن یک سزکوئی ترپن است که از ماده پیش ساز ماتریسین (پرو کامازولن) تحت تاثیر حرارت بوجود می آید؛ بنابراین تنها به روش تقطیر با آب یا بخار می توان به کامازولن دست یافت و استخراج اسانس بابونه با روش های شیمیایی فاقد کامازولن خواهد بود(امیدبیگی، 1384). تبدیل پروکامازولن به کامازولن در دمایی حدود 100 درجه سانتی گراد و در زمانی تقریبا طولانی انجام می گیرد که شرایط مذکور در هنگام تقطیر در دیگ بخار وجود دارد. آزولن در هر دو بابونه آلمانی و رومی یافت می شود ولی غلظت آن در بابونه آلمانی بیشتر است و نسبت بین پروکامازولن به کامازولن در اسانس بابونه آلمانی به صورت ژنتیکی کنترل می شود(حسین زاده، 1385).
میزان کامازولن به مرحله نموی گل ها بستگی داشته و همگام با نمو گل، میزان آن افزایش و در مرحله دوم گلدهی به حداکثر خود می رسد و بعد از این مرحله میزان کامازولن بطور معنی داری کاهش می یابد. مراحل تبدیل ماتریسین به کامازولن در شکل 2-3 نشان داده شده است.
شکل 3-2- مراحل تبدیل ماتریسین به کامازولن
کامازولن 5% اسانس را تشکیل می دهد و خصوصیات ضد التهاب، ضد حساسیت و ضد اسپاسم دارد(42). تشکیل ماتریسین توسط یک ژن کنترل می شود که آلل غالب M منجر به عدم وجود کامازولن شده و ژنوتیپ mm کامازولن دارد.
میزان کامازولن در گل ها، در هنگام صبح بیشتر از ساعات دیگر روز بوده و ضمنا همبستگی ضعیفی بین میزان آزولن و کل اسانس استخراج شده وجود دارد.
در آزمایشات 4ساله ای در کشور فنلاند، 4 واریته بابونه مورد بررسی قرار گرفتند و مشاهده شد که میزان کامازولن در واریته های مختلف بین20-10 درصد متغییر است درآزمایشی مشاهده شد که واریته های تتراپلوئید میزان بیشتری کامازولن در مقایسه با واریته های دیپلوئید دارند(حسین زاده، 1385).
2-7-2- آلفا بیسابولول
ترکیبات بیسابلول 50 % از اسانس را تشکیل می دهد و خصوصیات مسکن، ضد التهاب، ضد باکتری، ضد قارچ، در درمان زخم معده و بیماری های روده ای دارد، که شامل آلفا بیزابولول13، آلفا بیزابولول اکسید A، آلفا بیزابولول اکسید B و آلفا بیزابولونوکسید می باشد(درزی و همکاران، 1380).
از نظر بیولوژیکی، آلفا بیسابولول تشکیل آلفا بیسابولول اکسید A را داده و سپس تولید آلفا بیسابولول اکسیدB می کند. آلفا بیسابولول اکسیدB می تواند مستقیما از آلفا بیسابولول نیز تولید شود(15). در حضور آلل غالب P بیزابولول A تشکیل می شود در حالی که ژنوتیپ مغلوب هموزیگوت pp باعث تولید بیزابولول اکسید B می شود.
در آزمایشی مشاهده شده است که میزان بیسابولول تا مرحله کامل گلدهی(مرحله سوم) افزایش می یابد که این امر به علت کاهش در میزان دی سیکلواتر بوده و ارتباط مستقیمی با متابولیسم سایر مواد ندارد.
1-2-7-2- آلفا بیسابولول اکسیدB,A
با توجه به تیپ شیمیایی بابونه ها به انواع بیسابولول و بیسابولول اکسیدA تقسیم می شوند. گل های بابونه با تیپ شیمیایی بیسابولول، دارای 2/1-4/0 درصد اسانس بوده که حاوی 30-15 درصد آلفا بیسابولول می باشدولی با این وجود میزان واقعی بیسابولول در اسانس احتمالا بستگی به شرایط رشدی گیاه دارد و در هنگام صبح و غروب میزان آلفابیسابولول در گل ها به حداکثر خود می رسد. سن گیاه بر روی میزان این مواد بطور معنی داری موثر است و در حین تکامل گل میزان بیسابولول اکسید افزایش می یابد(حاج هاشمی، 1379).
عوامل اقلیمی بر میزان آلفا بیسابولول اکسیدB,A موثر می باشد. مشاهده شده است که میزان بیسابولول اکسید در گل ها در صبح افزایش نشان می دهد ولی چنینی افزایشی در هنگام غروب مشاهده نشد(15).
3-7-2- فلاونوئیدها
فلاونوئیدهای اصلی شامل آپیژنین و آپیژترین می باشند. این ترکیبات در گرده افشانی گل موثر بوده و عوامل محیطی در سنتز آنها نقش دارند.
تولید و تجمع فلاونوئیدها به عواملی چون مرحله نموی گل ها، فصل کاشت، دفعات برداشت و واریته بستگی دارد. حداکثر میزان فلاونوئیدها در برداشت های دوم و سوم بوده و میزان آن به عملکرد گل وابسته است. در برداشت چهارم میزان فلاونوئیدها به حداقل می رسد.
با افزایش سن گیاهان میزان آپیژنین افزایش و میزان آپیژترین کاهش می یابد. معمولا میزان فلاونوئیدها در کشت پائیزه بیش از کشت بهاره است.
با افزایش دوره انبارداری گل های خشک شده تا مدت یکسال، در شرایط مختلف رطوبتی و حرارتی، میزان آپیژنین افزایش و میزان آپیژترین کاهش می یابد.
فلاونوئید های آپیژنین ماده ضد تشنج ماده موثره است که به میزان 3-5/2 درصد اسانس را تشکیل می دهد. همچنین این ماده اثرات ضد التهابی را در شرایط درون شیشه ای نشان می دهد. آپیژنین موجود در بابونه مانع از فعالیت رونویسی COX-2 و نیتریک اکسید سنتتاز از طریق بازداری از NFKappaB می شود.
در آزمایشی که روی ژنوتیپ های دیپلوئید و تتراپلوئید به کمک گاز کروماتوگرافی انجام شد نشان داده شد که اسانس گل های لوله ای حاوی ترکیبات مختلف بیزابوبول بطور عمده است. همجنین دارای ترکیب ای-انتول14 است که در گل های زبانه ای وجود ندارد. گل های زبانه ای حاوی آپیژنین-7-گلیکوزید بطور عمده هستند و همچنین حاوی ترکیب منتول که در گل های لوله ای وجود ندارد.
8-2 – جمع آوری بذر
زمان مناسب برای برداشت بذر هنگامی است که گلچه های زبانه ای از حالت افقی خارج شده و به صورت عمودی(به طرف پایین) درآیند. در این مرحله رنگ گلچه های لوله ای قهوه ای تیره می شود. مقدار عملکرد بذر 30 تا 150 کیلوگرم در هکتار است. بذرهای بابونه 2 الی 3 سال از قوه رویشی مناسبی برخوردارند چنانچه بذر این گیاه در شرایط مناسب نگهداری شود 10 الی 15 سال قوه رویشی خود را حفظ می کند(امیدبیگی، 1384).
9-2- موارد مصرف
بابونه یکی از پرارزش ترین گیاهان دارویی بوده و مصرف آن در جهان از سابقه طولانی برخوردار است ولی با وجود این، تاریخ استفاده از این گیاه با همه قدمتی که برای آن قائلند، بطور دقیق معلوم نیست زیرا شباهت زیاد آن با Anthemis, Pyrethrum و دیگر گونه های ماتریکاریا موجب شده است که به نام گیاهان مذکور و یا مخلوط با آنها مورد استفاده قرار گیرد(21) در گذشته صرفا از گل های این گیاه به صورت سنتی استفاده می شده است ولی در حال حاضر از اسانس آن در صنایع داروسازی،بهداشتی، آرایشی و غذایی بطور وسیعی استفاده می شود.
پزشکان قرن نوزدهم در آمریکای شمالی از بابونه برای تسریع التیام زخمها و جلوگیری از بیماری قانقاریا استفاده می کردند(میرحیدر، 1382). در قرن اول میلادی بابونه به عناون ماده رفع کننده اختلاللات گوارشی بکار می رفته است. در چین و ژاپن گل های خشک آن را با چای دم کرده و به عنوان بادشکن مصرف می کنند. گل های آنرا در از بین بردن نفخ و دم کرده گل های آن موجب افزایش ترشحات صفرا می شود.
دهها پژوهش علمی کاربرد بابونه را برای کمک به هضم تائید می کنند. در یک بررسی مشخص شد که بابونه از نظر آرام کردن مجاری هاضمه حتی از داروی معروف پاپاورین ،مشتق از تریاک، نیز موثرتر است. شهرت بابونه به عنوان مسکن و آرام بخش به علت تاثیر آن بر سیستم اعصاب مرکزی است، به این علت برای تسکین ناراحتی های گوارشی، عصبی و ناشی از استرس مفید است(حسین زاده، 1385).
دم کرده گل این گیاه حاوی ترکیباتی است که با منظم کردن حرکات دودی روده هم در درمان اسهال و هم یبوست موثر است و انواع سوءهاضمه را از میان می برد. بابونه همچنین اشتها را افزایش داده و با اثر ضد التهاب خود موجب بهبود زخم های معده و دستگاه گوارش می شود.
خواص ضدعفونی کننده این گیاه نیز موجب تسریع در بهبود عفونت های باکتریایی و قارچی و همچنین تب، سرماخوردگی و آنفلوانزا می شود. دهان شویه با دم کرده گل بابونه اثرضدعفونى کننده قابل توجهی بر روی دندان ها و لثه دارد. یک ماده ضد حساسیت طبیعی است و از اثرات ضد آلرژی بخور آن می توان براى تسکین آسم، آلرژی های تنفسی فصلی، زکام و سینوزیت سود برد.
بخور گل بابونه براى بهبود آکنه، ترمیم آسیب های سطحی پوست، سوختگی های سطحی و جوش های صورت نیز مفید است. امروز به دلیل خواص شناخته شده بابونه، دم نوش آن به صورت چای کیسه ای نیز در بازار موجود است.
فلاونوئیدهای گل بابونه اثر مرطوب و لطیف کنندگی دارند و از این رو از مواد مذکور در صنایع آرایشی و بهداشتی استفاده فراوانی می شود. تولید حوله های مرطوب بهداشتی برای مداوای تورم اطراف چشم کرم محافظ پوست بدن، انواع عصاره های گیاهی، شامپو جهت تقویت موهای سر، تولید کف وان، صابون و لوسیون ها با ماده موثره بابونه به عنوان لطیف کننده پوست بدن، روشن کننده پوست، رنگ طبیعی مو و شامپوهای تقویت کننده مو استفاده می کنند.
موارد محتیاط: از مصرف این دارو در ناحیه اطراف و داخل چشم باید خودداری شود.
1-9-2- کاربرد بابونه در فضای سبز
بابونه در بسیاری از کشورها به عنوان گیاه زینتی کشت می شود. این گیاه از قرنهای گذشته به عنوان یک گیاه پوششی یکدست و زیبا در جایگزینی چمن بکار می رفته است و نیز حتی در اروپا در محل نشستن و در حاشیه پیاده رو به دلیل داشتن گل های زیبا و بسیار معطر کاربرد وسیعی داشته است.
علاوه بر زیبایی چشمگیر گل ها ، رایحه دلنواز آنها در آرامش بخشی و ایجاد مسرت بسیار ارزشمند است. این ویژگی خصوصا برای افراد نابینا که از موهبت مشاهده زیبایی های طبیعت محرومند بسیار ارزشمند است(بینام، 1376 ). امروزه استفاده از رایحه در درمان(آروماتراپی) بسیار رایج شده است.
عناصر گیاهی زینتی، در باغات درمانگر و شفابخش جنبه کاربردی بیش از زیبایی دارند. در اینگونه باغات باید در کنار مسائل مربوط به زیبایی به جنبه درمانی گیاهان نیز توجه نمود. استفاده از برخی گیاهان دارویی مانند بابونه آلمانی که دارای کیفیت های خاص زیباشناسانه و محرک حواس آدمی هستند، می توانند نقش کلیدی در این میان بازی کنند. این گیاهان به دلیل داشتن اسانس های شیرین تولید امواج مغزی آلفا ، بتا و دلتا می نمایند که دلالت بر یک مرحله از آرامش و خواب دارد(عسگرزاده و کافی، 1372).
منابع:
امید بیگی، رضا. 1384 . تولید و فرآوری گیاهان دارویی (جلد اول). به نشر(انتشارات آستان قدس رضوی).
امیدبیگی، رضا.1384، تولید و فرآوری گیاهان دارویی. موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.جلد سوم.
بینام، 1376. گیاهان معطر و کاربرد آنها در طراحی فضای سبز. مجموعه مقالات علمی و تخصصی فضای سبز، جلد دوم. صفحه 44-49.
پاک نژاد، فرزاد. مجیدی، اسلام؛ نور محمدیع قربان؛ سیادت، عطا ا… و سعید وزان.1386. ارزیابی تاثیر تنش خشکی بر روی صفات موثر بر انباشت مواد در دانه ارقام گندم. مجله علمی- پژوهشی علوم کشاورزی سال سیزدهم شماره(1).صفحه 137-150
توکلی،م و صداقت،م. 1378. گیاهان دارویی(ترجمه)، انتشارات روزبهان. 264 صفحه
حاج هاشمی، و. 1379 بررسی گونه های مختلف بابونه استان اصفهان و بررسی چگونگی کشت و اهلی کردن گونه استاندارد آن از نظر گیاهشناسی، فیتوشناسی و تعیین مواد موثره. پایان نامه دکترای داروسازی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.
حسین زاده،پرستو. 1385بررسی اثر ورمی کمپوست بر خصوصیات کمی و کیفی بابونه آلمانی. پایان نامه کارشناسی ارشد باغبانی. دانشگاه گیلان
خزایی، ح و مطهری، س. 1373.تاثیر شرایط اکولوژیکی بر خصوصیات کمی و کیفی گیاهان دارویی. دومین گردهمایی زعفران و زراعت گیاهان دارویی.. 17 و 18 آبان ماه، گناباد
درزی، محمد تقی و حاج سید هادی، سید محمد رضا. 1380. آشنایی با گیاه بابونه، مجله زیتون، ، شماره 149. صفحه 63-60
رحیمی کلامرودی، ح. 1380. گیاهشناسی، کشت گونه های دیپلوئید و تتراپلوئید و بررسی ترکیب اسانس و مقایسه با نمونه های موجود در ایران. پایان نامه دکترای داروسازی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.
رحیمی کلامرودی، ح. 1380. گیاهشناسی، کشت گونه های دیپلوئید و تتراپلوئید و بررسی ترکیب اسانس و مقایسه با نمونه های موجود در ایران. پایان نامه دکترای داروسازی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.
زینلی، ح.، باقری، م و شیرانی راد، ا. 1387. اثر تاریخ کاشت و مقادیر مختلف کود نیتروژن بر عملکرد گل و اجزای آن در بابونه آلمانی.
سید هادی، م.، خدابنده، ن و درزی، م. 1381. بررسی تاثیر تاریخ کاشت و تراکم بر روی عملکرد گل و مقدار ماده موثره گیاه دارویی بابونه. مجله علوم زراعی ایران، جلد چهارم، شماره 3، صص 208-216.
عبادی، م.، عزیزی، م.، امید بیگی، ر و خیاط، م. 1388. بررسی تاثیر تاریخ کاشت و میزان بذر مصرفی بر عملکردهای کمی و کیفی بابونه آلمانی اصلاح شده رقم پرسو. فصلنامه علمی، پژوهشی تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، جلد 25، شماره 3، صص 296-308.
عسگرزاده،م و کافی، م. 1382. بررسی نحوه کاربرد گیاهان زینتی- دارویی در باغات درمانگر جهت ایجاد حداکثر بهره وری زیباشناسانه در بازدیدکنندگان. مجموعه مقالات چهارمین کنگره علوم باغبانی ایران. 392.
فقیه نصیری، مازیار. 1382. تولید و فرآوری بابونه. مجله زیتون.. شماره 155. صفحه 33-42.
قلی زاده,آسا. اصفهانی, مسعود و مجید عزیزی.1383. بررسی اثرات زئولیت و تنش خشکی بر رشد و نمو و میزان اسانس گیاه دارویی بادرشبی DracocepHalum moldavica. خلاصه مقالات دومین همایش گیاهان دارویی. دانشکده علوم کشاورزی دانشگاه شاهد. تهران- 7و8 بهمن.
کرامتی طرقی، مجید و محمد کریمی،1381. تاثیر آب بها بر کیفیت بهره برداری، نگهداری و مصرف بهینه آب.مجله زیتون، ، شماره 154، صفحه 26.
کوچکی، عوض و بنائیان، محمد. 1375. مدل سازی در گیاهان زراعی (فرایندهای اکوفیزیولوژیکی رشد و نمو). انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. چاپ دوم. صفحه 288
گلوی، م.، رمرودی، م و منصوری، م. 1385. بررسی تاثیر تاریخ کاشت بر عملکرد، اجزای عملکرد و کیفیت گیاه دارویی اسفرزه در منطقه سیستان. پژوهش و سازندگی در منابع طبیعی، شماره 77، 135-140.
متین، ا. 1382. گیاهان دارویی، طبیعت و طبابت با خوراک داروها. انتشارات اندیشه عالم. صفحه 428.
محمد، ن. 1379. بررسی کیفی و کمی اسانس اندام های مختلف گلپر در مراحل مختلف رشد. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم دانشگاه شهید بهشتی.
میر جلیلی، محمد حسین. 1382.جایگاه اقتصادی گیاهان اسانس دار در جهان.. زیتون شماره 156.
میر حیدر،ح.1382. معارف گیاهی، کاربرد گیاهان در پیشگیری و درمان بیماری ها. جلد پنجم. نشر فرهنگ اسلامی.
هی و واترمن.1379.گیاهان اسانس دار .بقالیان، کامبیز و نقدی بادی، حسنعلی. تهران، نشر اندرز. چاپ اول. صفحه 87.
Dragland,S. and Paulsen,B.S. 1887.Flower yield and the content and quality of the essential oil of chamomile grown in Norway. Horticultural Abstracts,
Emongor,V.E and Chweya,J. 1999. Effect of age on chamomile flower yield, essential oil content and composition. Discovery and innovation. (4):63-66
Emongor,V.E. and Chweya,J.A. 1999. Effect of nitrogen and variety on essentiak oil yield and composition from Chamomile flower. Trop Agric. 69(3):290-292.
Franz,-C; Hardh,-K; Halva,-S; Muller,-E; Pelzmann,-H; Ceylan,-A.1986. Influence of ecological factors on yield and essential oil of chamomile (Chamomilla recutita (L.) Rauschert syn. Matricaria chamomilla L.).Acta-Horticulturae. (188): 157-162
Galambosi, B. 2001. Experiments on elaborating growing techniques for chamomile in Finland. Acta Horticulturae. 306, 408-420.
Gasic, O. and Lukic, V and Admovic, O.(1999). The influence of sowing and harvest time on the essential oil of Chamomilla recutita.L. Journal of Essential oil research.3 (5):295-302.
Kewalanand-; Pandey,-C-S. 2001.Chemical weed control in chamomile (Matricaria chamomilla L.) Indian-Journal-of-Weed-Science.; 33(3/4): 156-159
Letchamo, W and Gosselin. 2003, A.High quality chamomile for North American commercial processing. Acta Horticultu.. MNo: 426,593-600
Letchamo, W and Gosselin. 2003, A.High quality chamomile for North American commercial processing. Acta Horticultu.. MNo: 426,593-600.
Letchamo,W. 2001.Acomparative study of chamomile yield, essential oil and flavonoid content under two sowing season and nitrogen levels. Acta horticulturae. No: 306, 375-384.
Majumdar, D. K. 1986. An overview of research on production technologies of lentil in India. Food Legume Research. 30: 1-13.
Martin, K. 2003. Influence of sowing date and seed origin on the yield of capitula of calendula officinalis L. during two growing seasons in Chillan. Available from: http:// alerce. inia. cl/ agriculturatec/ Documentos/ V.63 (01)NR292397% 20p% 20003-009.pdf.
Reichling,J. and Becker,H and Drager,P.Herbicides in chamomile.2003. III report: Effect of herbicides on yield, weed infestation and essential oil. Herba Hungarica. 18(2): 63-70.
Salamon.I. 2007. Effect of the internal and external factors on yield and qualitative-quantitative characteristics of chamomile essential oil. Acta Hort. 749: ISHS.
Sandhu, P. 1984. Effect of sowing dates, phosphorus, levels and herbicides on the response of Rhizobium inoculation in Lentil. Lens Newsletter. 11:35.
Tammeorg,-I; Myaeorg,-U. 1980 .Dynamics of some components of chamomile essential oil.. – Tartu-Ulikooli-Toimetised.; (523): 19-32.
Zalecki,-R. 1972.The cultivation and manuring of tetraploid chamomile. Part II. Row width and sowing density. Herba-Polonica.; 18(1): 70-78.
1 Asteraceae
2- Andrea
3 – Letchamo and Gosseline
4- Zalecki
5- Salamon
6- Reichling et al.
7- Kewalland and Pandy
8- Emongor and Chweya
9- Tammeorg and Myaeorg
10 Volatile oil
11 Cold-extraction
12 Enfleurage
13 α -bisabololoxide
14 E-anethole
—————
————————————————————
—————
————————————————————