اشاره به پیشینه تاریخی وجغرافیایی سیستان
1-2-1 جغرافیای سیستان
سیستانِ کنونی، در جلگه ی پست و همواری در منتهی الیه مرزشرقی کشور ایران بین 30 درجه و18 دقیقه تا31 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی و 61 درجه و 10 دقیقه تا 61 درجه و 50 دقیقه ی طول شرقی از نصف النهارگرینویچ قرار دارد. و حد شرقی آن در امتداد رودمرزی هیرمند، مرز ایران وافغانستان را تشکیل می دهد.1 سیستان از شمال ومشرق به افغانستان، از جنوب به شهرستان زاهدان، از مغرب و شمال غربی به کویر لوت و شهرستان بیرجند خراسان محدود است. جلگه سیستان، قسمتی از جلگه ی وسیع هیرمند است که قسمت عمده ی آن در خاک افغانستان و قسمت کوچکی از آن در خاک پاکستان است. سیستان در بیشترین طول و عرض خود به ترتیب 171 و 168 کیلومتر است.2
مرز طبیعی شمال سیستان با افغانستان قراردادی است و تقریباً از وسط چاله ی" هامون صابری" تا حدود کوه" چاه شور" و "دربند باد" ادامه دارد. ومرز جنوب سیستان را "دره حرمک" و کوه"ملک سیاه" تشکیل می دهد و مرز طبیعی غرب سیستان را کوهپایه های "چهل دختر" و کوه"پلنگان" مشخص می کند که ارتفاع آن ها بین 1500 تا 2000 متر است.3
اما سیستان در قرون اول هجری دارای وسعت بیشتری نسبت به سیستان کنونی بوده است چنانکه ابو اسحاق ابراهیم اصطخری مولف کتاب المسالک والممالک چنین می گوید:
جانب شرقی سیستان، بیابان مکران است و زمین سند و قسمتی از اعمال مولتان و جانب غربی آن، خراسان و بعضی از اعمال هندوستان و جانب شمالی آن، زمین هندوستان و جانب جنوبی آن بیایان های سیستان وکرمان بوده است.4
ابوالقاسم محمد بن حوقل بغدادی در کتاب صوره الارض نیز نظرفوق را تایید می کند:
سیستان با منضمات آن محدود است از مشرق به بیابان واقع در کرمان و سرزمین سند و سیستان و قسمتی از اعمال ملتان؛ و از مغرب به خراسان و بخشی از اعمال هند؛ و از شمال به سرزمین هند؛ واز جنوب به بیابان واقع در میانه ی سیستان و کرمان.5
سیستان در نیمه ی اول قرن هفتم(هجری قمری) نیز وسعت زیادی داشت و ایالت قهقستان تا ترشیز(سبزوار امروزی) تابع آن بود.6
در قرن یازدهم(هجری قمری) سرحد شرقی سیستان، از کشمیر تا ساحل دریای هند وحد غربی آن غربی تا کرمان و حدشمالی اش اسفزار(سبزوار هرات)و حد جنوبی آن سند بود.7
منظور از سیستان در این رساله محدوده ای است که اصطخری و ابن حوقل مشخص کرده اند.
2-2-1 شهرهای سیستان در قرون آغازین هجری قمری
بر اساس گزارش منابع جغرافیایی و تاریخی، سیستان دارای شهرهای زیادی بوده و در بسیاری از این بلاد دارای عالمان برجسته ای بو ده است، شهرهای زیر عبارتند از:
1- بُست: این شهر از بزرگترین بلاد سیستان بوده و دارای عالمان بسیاری بوده است و در زمان حال جزء کشور افغانستان است ودر فاصله بین هرات و غزنه و نزدیک رود هیرمند قرار دارد.8
2- زَرَنج: این شهر که امروزه آن را "زابل" می گویند در گذشته از آبادترین شهرهای سیستان بوده است به گونه ایی که مسجد جامع آن محور شهر بوده و اطراف آن تعداد بسیاری از مغازهای بازار وجود داشته است این شهر هم مانند " بُست" دارای عالمان سرشناسی بوده است.9
3- رخّج (قندهار امروزی): این سرزمین در قرون اول هجری متعلق به سیستان بوده است، اما اکنون جزء کابل افغانستان است.10
علاوه بر این شهرها، سیستان دارای بلاد دیگری بوده است که به نام آنان اکتفا می کنیم: "نِه و طاق و قرنین و خواش و فره و کِسّ و جزه و روذان و سروان و صالقان و بغنین و درغش و تلّ و بشلنک و بنجواى و کهک و غزنه و قصر و سیوى و اسفنجاى و جامان و ماهکان واَسْفِزَار"11
سیستان در کتب تاریخی و جغرافیایی به "سجستان" و " سجزّ" تعبیر شده است و مردمان این دیار را با نام های "سجستانی" یا" سجزّی" خوانده اند.12
وجه نامگذاری سیستان
مولفان تاریخ سیستان و احیاء الملوک درباره علت نامگذاری این سرزمین به سیستان چنین می نویسند:
"ضحاک مهمان گرشاسف بود چون مست شد یاد شبستان خود کرد و گفت: شبستان خواهم و حرم سرا؛ و حرم سرای ضحاک درایه [بود]که سرزمین بیت المقدس بود. گرشاسف در جواب گفت: اینجا شبستان نیست سیوستانست. و سیو به اصطلاح آنجا مرد مردانه را گویند و به کثرت کفتگو تبدیل به سیستان گشت. و در آن روزگار در سیستان مردان کاری بسیار بودند و ضحاک گفت: ای پهلوان راست گفتی اینجا که مائیم سیوستانست نه شبستان".13
4-2-1 پیشینه اعتقادی سیستان تا زمان ورود اسلام به آن جا
دین های رایج در سیستان از آغاز تا ورود اسلام عبارتند از: آیین های اولیه ی آریایی ها( دیو پرستی و مهر پرستی)، زرتشتی، یهودی، مسیحی، اسلام.
الف: آیین های اولیه
مردم سیستان در دوره ی باستان، دین ساده آریایی، طبیعت پرستی داشتند تا آنکه آریایی ها یا سکایان سیستان از مراحل بدوی تعدد آلهه و پرستش اصنام، به تدریج به یکتا پرستی و اعتقاد به توحید جلب شدند، چون بعضی از عوامل موجود به نام "دیو" یا "دروغ" موجب رنج و بدبختی می شدند، در برابر آن "اهورا" یعنی روح روشن و پاک و موصوف به حکمت و خرد ( مزدا) و مسبب سعادت و خیر و برکت، مورد علاقه و احترام عموم واقع شد.14
در سال 1935م. سنگ نوشته ای از دوران خشایار شاه(486-465ق.م) درباره ی " دیوپرستی" کشف شد، از این رو می توان استناد کرد که تا سده ی پنجم پیش از میلاد، آیین دیو ها در ایران از جمله سیستان رواج داشت و شاه مزبور ناگزیر شد با " دیو پرستی" مبارزه کند.15
هنگامی که آیین آریایی در ایران گسترش یافت، اعتقاد اولیه ی آنان به عناصر طبیعی، صدها سال در برخی مناطق ایران دوام یافت. پس از اینکه آیین " مهر پرستی" جانشین آن گردید، این رسم سده ها در هند و بعضی نقاط ایران از جمله سیستان پا بر جای ماند. زمانی که آیین مزدایی در مقابل مهر پرستی قد عَلَم کرد اختلاف عقیده بین پیروان دو آیین به وجود امد که مزدا پرستی نتوانست تا مدتی در کلیه ی نقاط ایران گسترش یابد و معتقدان آیین مهر پرستی، سده ها در نقاط مختلف ایران به رسوم باستانی خویش باقی ماندند.16
در "دهانه غلامان"17 سیستان آثار معبدی از دوره ی هخامنشی کشف گردیده است که در آن اعمال مذهبی در دو بخش؛ یعنی مراسم آتش و قربانی اجرا می شد. بنابراین می توان گفت که در سیستان نیز آیین مهر پرستی رواج داشته است.18
در کاوشهای سیستان خصوصاً "شهر سوخته"19 و "دهانه ی غلامان" کم و بیش آیین اقوام این سرزمین معلوم گردید. خصوصاً طرز دفن مردگان که از اوایل هزاره ی چهارم قبل از میلاد دوران تحولی را طی نموده است. علاوه بر کشف گورهای متنوع، اشیای مختلفی شامل: سفال، اشیای استخوانی، فلزی، سنگی، پارچه، مجسمه های انسان و حیوان نیز کشف شد که هنگام دفن در کنار مردگان قرار می دادند.20
با مطالعه ی اشیای مزبور و موراد استفاده ی آن می توان وجه تشابهی میان عقاید اقوام این منطقه با آداب و رسوم کهن قوم آریایی پیدا کرد. پرستش عناصر و موجودات طبیعی در هزاره های بعد، از رونق نیافتاد. کشف مجسمه های سفالین، گلی وفلزی گاو، گوزن، بز کوهی، اسب، گراز، سگ، حتی انسان نمونه ی بارزی از مظاهر این آیین کهن در سیستان است که هر یک را به منظور خاصی می ساختند و در کنار مردگان می گذاشتند. مثلاً مجسمه ی سفالین، گلی و مفرغی از جمله پیکره مفرغی زنی پیدا شد که الهه ی باروری و حاصلخیزی و برکت و زناشویی بوده است.
نوع دیگر بدست آمده، مجسمه های متعدد گاو نر کوهان دار است که با شکل های مختلف از سفال و گل ساخته شده است. گاو از نظر اقوام حشم دار از مظاهر برکت، نیرو و فراوانی محسوب می شد و گاو نر در مذهب " مهر پرستی" واجد اهمیت بود و در معابد آنان همیشه مظهر " مهر" را سوار بر گاو نر یا درحال کشتن آن نشان می دادند که از ریختن خون این حیوان زمین بارور خواهد شد. همین معتقدات که ریشه و پایه ی کهن دارد، در آیین قدیم آریایی ها و اقوامی که پیش از آنان در ایران بودند به صورت ابتدایی وجود داشت. با توجه به کشف مجسمه ها و اشیای متعدد در نواحی مختلف سیستان و همچنین طرز تدفین مردگان، می توان گفت که آیین مهر پرستی تا مدت طولانی در نزد اقوام این سرزمین دوام داشت. ولی نمی توان درباره جزئیات این موضوع نظر قطعی ابراز داشت21
ب: زردتشتی
در ایران پیامبری با نام ویچ یا " ایرین ویجه" ظهور کرده بود که مردم او را " زراتو شترا" می گفتند؛ لذا دین ملی ایرانیان پیش از اسلام از نام وی " زرتشتی" نام گرفت.
زرتشت از مردم سکایی ( نیاکان سیستانیان) بود. دلیل این نظر زبان اوست که زبان" گاثا" و " یشت ها" و "اوستا" می باشد، زرتشت در خراسان بزرگ که شامل ماوراء النهر، ترکستان، روسیه، افغانستان، سیستان، سمنان و حدود گرگان امروزی است، نشو و نمو یافت و در حمایت پادشاه آن سامان که از پرثوها (= دودمان پارثها) و از مهر پرستان بود به نشر آیین خود پرداخت.22
زرتشت از بیست تا سی سالگی عمرش را در شکاف کوهی گذرانید. عده ای بر این باورند که در این مدت به بررسی ستارگان می پرداخت و چون وسیله و ابزاری در اختیار نداشت، از شکاف غار به جای دوربین استفاده کرد و بدین طریق بر گردش و وضع ستارگان نظاره داشت و بر دیوار همان غار نقشه های متعددی از مشاهدات خود ترسیم نموده است. زرتشت دنباله مطالعات و بررسی های خود را در سیستان ادامه داد و با تهیه ابزار ستاره یابی به تحقیقات خود جنبه علمی بیشتری داد.23
نام سیستان در " وندیداد"24 پس از هند آمده و چنین توصیف شده است:
" سرزمینی که مردمش بی فرمانروا هستند شاید به واسطه انتساب آنبه زرتشت چنین توصیف شده، یعنی فرمانروایی آن سرزمین را خود زرتشت به عهده داشت. بنابراین می توان گفت سیستان تا هنگامی که زرتشت در آن به سر می برد، فاقد پادشاه بود که در مهابهارات نیز چنین توصیف شده است".25
کریستن سن می نویسد:
" هرتسفلد عقیده ی خود را بر آن روایت مذهبی مبتنی کرده که مولد زرتشت را رگ(= ری) دانسته است. وی عقیده دارد که زرتشت از ری به زرنگ( سیستان) هجرت کرد و در آنجا برای نشر تعالیم خود زمینه ی مساعدی یافت. لهجه گاثایی هم به نظر هرتسفلد لهجه ری، یعنی لهجه مادری زرتشت بود. در صورتی که به تصور او، اوستای جدید، یعنی آنچه غیر از گاثاها در دست داریم به لهجه سیستان نوشته شده است".26
"ادواردبرون" راجع به نقل و انتقال نسخه های و ندیداد از سیستان به هندوستان می نویسد:
" تمام نسخه های و ندیداد و تفسیر پهلوی آن که در هندوستان مضبوط است و … از روی اصل پارسی نوشته شده و اصل پارسی مزبور را نامه ای به نام اردشیر در حدود قرن چاردهم میلادی از سیستان به هندوستان برده است".27
رساله ای در عجایب و غرایب سیستان به نام " افکنده و سهیگه ایستان" وجود دارد که به زبان پهلوی است، در این رساله سیستان از مراکز کیش زرتشتی در عهد باستان عنوان شده است.28
بر اساس گزارش مسعودی، زرتشتیان دارای معابد زیادی در فارس، سیستان، کرمان، خراسان، طبرستان، جبال و آذربایجان بوده اند و در خوزستان یک معبد تا خلافت هارون الرشید( 169-193 ه.ق) بوده است.29
چنانکه در زمان ورود اسلام نیز متکلمان زردتشی مانند" رستم بن مهر هرمز" در سال ( 65 ه.ق)حضور داشته و فعالیت می کردند.30
ج: مسیحیت
با پیامبری حضرت عیسی(علیه السلام) دین وی به ایران از جمله به سیستان سرایت کرد. در سال 399م. یزدگرد اول به سلطنت رسید. وی با " مغان" و موبدانش دشمن بود، از این رو نسبت به مسیحیان رافت و مهربانی بیش گرفت.و در سال 409 م شاه ایرانی فرمان آزادی عیسویان را در ایران صادر کرد؛ در نتیجه مسیحیان از نصیبین تا ترکستان در سراسر آن مرز و بوم 66 مرکز اسقف نشین تاسیس کردند که مهمترین آن ها در کردستان، ری، اصفهان، سیستان، نیشابور، فارس، هرات و مرو بود.31
ه: ورود اسلام به سیستان
سیستان در سال 23(ه.ق) در زمان خلافت عمر فتح شد ولی مردمان این سرزمین علیه عرب ها شوریدند وحکومت را پس گرفتند؛ اما در زمان خلافت عثمان در سال 25 تا 33(ه.ق) دوباره سیستان تحت تصرف مسلمانان در آمد و بعد از جنگ های پی در پی و صلح سیستانی ها، این منطقه جزوقلمرو اسلام گردید.32
منابع و مآخذ
منابع فارسی
1- ابن بابویه، محمد بن على، علل الشرائع، مترجم: ذهنى تهرانى، محمد جواد، ناشر: انتشارات مومنین، مکان چاپ: ایران؛ قم
2- افشار سیستانی، ایرج، سیستان نامه، محل نشر: تهران، ناشر: مرغ آمین، چاپ اول، سال انتشار 1369 ه ش
3- افشار سیستانی، ایرج، بزرگان سیستان، تهران، نشر مرغ آمین، ۱۳۶۶ش
4- اویسی جواد، دانشنامه سیستان، انتشارات تفتان، سال 1387-1390 هجری شمسی
5- بوترابی، محمد، سیستان و مسائل عمرانی آن، ناشر: سازمان برنامه و بودجه، محل نشر: تهران، بهمن 1341
6- حلبى، على اصغر، تاریخ علم کلام در ایران و جهان، چاپ، دوم، انتشارات اساطیر، تهران، ۱۳۷۶ ش،
7- ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، ناشر: زلال کوثر، سال نشر 1389 ه ش
8- سید سجادی، دکتر سید منصور، دهانه غلامان، ناشر، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی
9- صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، ناشر:سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی، محل نشر:تهران، سال 1388 ه ش
10- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، نشر اساطیر، سال 1363 ش،
11- فرمانیان، مهدی، درسنامه تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ناشر: ادیان، محل نشر: قم
12- کریستن سن، کیانیان،ترجمه ذبیح الله صفا، تهران، ناشر: علمی و فرهنگی، 1 فروردین 1387، چاپ هفتم،
13- مستوفی، احمد، شهداد و جغرافیای تاریخی دشت لوت، موسسه ی جغرافیای دانشگاه تهران، دیماه 1351
14- مجهول الوهیه، تاریخ سیستان، تصحیح ملک الشعراء بهار، چاپ دوم، انتشارات پدیده" خاور"، آبان ماه 1366، مقدم
15- مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، ناشر:بنیاد پژوهشهای اسلامى آستان قدس رضوی، سال 1372 ه ش
16- ملک شاه حسین سیستانی ، احیاء الملوک، به اهتمام دکتر منوچهر ستوده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1344
17- مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن کریم، ناشر:دار القرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ ومعارف اسلامی(،محل نشر:قم، سال 1373 ه ش
منابع عربی
1- آقا بزرگ تهرانى، الذریعه الى تصانیف الشیعه، ناشر: اسماعیلیان قم و کتابخانه اسلامیه تهران، سال انتشار: 1408 هجرى قمرى
2- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قم1۴۰۴
3- ابن ابی موسى الاشعری، ابو الحسن علی بن اسماعیل بن اسحاق بن سالم بن اسماعیل بن عبد الله بن موسى بن ابی برده ، مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، چاپ سوم، ناشر: دار احیاء التراث العرب، محل نشر: بیروت
4- ابن بابویه، محمد بن على، التوحید، محقق / مصحح: حسینى، هاشم، ناشر: جامعه مدرسین، مکان چاپ: ایران؛ قم سال چاپ: 1398 ق
5- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ،خصال ، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، ناشر: جامعه مدرسین، مکان چاپ: قم سال چاپ: 1362 ش
6- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، کمال الدین و تمام النعمه، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، ناشر: اسلامیه، مکان چاپ: تهران، سال چاپ: 1395 ق
7- ابن بابویه، على بن حسین، الامامه و التبصره من الحیره، محقق / مصحح: مدرسه امام مهدى علیه السلام، ناشر: مدرسه الامام المهدى- عجّل الله تعالى فرجه الشریف-، مکان چاپ: قم، سال چاپ: 1404 ق
8- ابن اثیر، ابو الحسن علی بن ابی الکرم محمد بن محمد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشیبانی الجزری، عز الدین، اسد الغابه فی معرفه الصحابه ، ناشر: دار الفکر ، محل نشر: بیروت، سال نشر: 1409هـ –
9- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، الکامل فی التاریخ، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، چاپ اول، ناشر: دار الکتاب العربی، محل نشر: بیروت – لبنان، سال نشر: 1417هـ / 1997م
10- ابن تیمیه، احمد بن عبد الحلیم بن عبد السلام الحرانی الحنبلی، درء تعارض العقل و النقل، ناشر: محمد رشاد سالم، ریاض، سال ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳
11- ــــــــــــــــــــــــــــــ، مجموعه الرسائل و المسائل، ناشر: دارالباز، مکه، ۱۴۱۲ق.=۱۳۷۱ ش
12- ابن حجر العسقلانی، ابو الفضل احمد بن علی بن محمد بن احمد ، لسان المیزان، محقق: دائره المعرف النظامیه – الهند، چاپ دوم، ناشر: موسسه الاعلمی للمطبوعات، مکان چاپ: بیروت – لبنان، سال1390هـ /1971م
13- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، تهذیب التهذیب، چاپ اول، ناشر: مطبعه دائره المعارف النظامیه، مکان نشر: هند، سال 1326هـ
14- ابن حبان، محمد بن حبان بن احمد بن حبان بن معاذ بن مَعْبدَ، التمیمی البُستی، ثقات، ناشر: دائره المعارف العثمانیه ، مکان : حیدر آباد الدکن هند
15- ابن حوقل، محمد بن حوقل البغدادی الموصلی، صوره الارض، ناشر: دار صادر، افست لیدن، محل نشر: بیروت، سال نشر: 1938 م
16- ابن خلدون، ابو زید، ولی الدین الحضرمی الاشبیلی ،تاریخ ابن خلدون، محقق: خلیل شحاده، چاپ دوم، ناشر: دار الفکر، محل نشر:بیروت، سال 1408 هـ
17- ابن جوزی، تلبیس ابلیس، چاپ خیرالدین علی، بیروت، بی تا،
18- ابن کثیر، ابو الفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر القرشی البصری ثم الدمشقی، البدایه والنهایه، الناشر: دار الفکر، عام النشر: 1407 هـ – 1986
19- ابن عساکر، ابو القاسم علی بن الحسن بن هبه الله، تاریخ دمشق، محقق: عمرو بن غرامه العمروی، ناشر: دار الفکر للطباعه والنشر والتوزیع،سال نشر: 1415 هـ – 1995 م
20- ابن داوود، تقى الدین الحسن بن على بن داود الحلى، رجالابنداود، ناشر: دانشگاه تهران، مکان نشر: تهران، سال نشر 1342 ه ش
21- ابن طاوس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، گردآورنده:آخوندی، محمد، ناشر:دار الکتب الاسلامیه، محل نشر:تهران، سال نشر: ١٣۶٧
22- ابن ماجه، ابو عبد الله محمد بن یزید القزوینی، سنن ابن ماجه، تحقیق: محمد فواد عبد الباقی، ناشر: دار احیاء الکتب العربیه – فیصل عیسى البابی الحلبی
23- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق / مصحح: میر دامادى، جمال الدین، ناشر: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع- دار صادر، مکان چاپ: بیروت، سال چاپ: 1414 ق
24- ابو اسحاق، ابراهیم بن محمد الحنبلی، المنتخب من کتاب السیاق لتاریخ نیسابور، محقق: خالد حیدر، ناشر: دار الفکر للطباعه والنشر التوزیع، سال نشر 1414هـ
25- ابو داوود سجستانی، سلیمان بن الاشعث بن اسحاق بن بشیر بن شداد بن عمرو الازدی السَِّجِسْتانی، سنن ابی داود، محقق: محمد محیی الدین عبد الحمید، ناشر: المکتبه العصریه، صیدا – محل نشر: بیروت
26- ابو القاسم البستی، اسماعیل بن علی بن احمد، المراتب فی فضائل امیرالمومنین و سید الوصیین، مصحح: محمد رضا انصاری قمی، ناشر:دلیل ما، محل نشر:قم
27- ابو الفداء، اسماعیل بن عمر الدمشقی، طبقات الشافعیین، تحقیق: د احمد عمر هاشم، د محمد زینهم محمد عزب، ناشر: مکتبه الثقافه الدینیه، سال النشر: 1413 هـ – 1993 م
28- ابو القاسم الرافعی القزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، محقق: عزیز الله العطاردی، ناشر: دار الکتب العلمیه، سال 1408هـ-1987م
29- ابو القاسم، خلف بن عبد الملک بن بشکوال، الصله فی تاریخ ائمه الاندلس، تصحیح: السید عزت العطار الحسینی، جاپ دوم، ناشر: مکتبه الخانجی، سال1374 هـ – 1955 م
30- ابن المستوفی، مبارک بن احمد بن المبارک بن موهوب اللخمی الاِربلی، تاریخ اربل، المحقق: سامی بن سید خماس الصقار، ناشر: وزاره الثقافه والاعلام، دار الرشید للنشر، العراق
31- ابو یعلى، احمد بن علی بن المثُنى الموصلی، مسند ابی یعلی، محقق: حسین سلیم اسد، چاپ اول، ناشر: دار المامون للتراث، محل نشر: دمشق، سال نشر: 1404 ه ق
32- ابو نعیم، احمد بن عبد الله الاصبهانی، معرفه الصحابه، تحقیق: عادل بن یوسف العزازی، چاپ اول، ناشر: دار الوطن للنشر، الریاض، سال نشر1419 هـ – 1998 م
33- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، المسند المستخرج علی صحیح مسلم، محقق: محمد حسن محمد حسن اسماعیل الشافعی، چاپ اول، ناشر: دار الکتب العلمیه، محل نشر: بیروت – لبنان 1417هـ
34- ابو یعقوب سجستانی، اسحاق بن احمد ، الافتخار، تحقیق: اسماعیل قربان حسین، چاپ اول، ناشر، دارالغرب الاسلامی، سال نشر: 2000 میلادی
35- احمد بن حنبل، ابو عبدالله الشیبانی، مسند احمد بن حنبل، الناشر : موسسه قرطبه، محل نش: القاهره
36- اربلی، ابو العباس شمس الدین، وفیات الاعیان، محقق: احسان عباس، ناشر: دار صادر، محل نشر: بیروت
37- اصطخری، ابو اسحاق ابراهیم بن محمد الفارسی، المسالک والممالک، ناشر: الهیئه العامه لقصور الثقافه، القاهره
38- امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ناشر: دار التعارف للمطبوعات، چاپ: بیروت، سال انتشار: 1406 هجرى قمرى
39- اندلسی، عبد الله بن عبد العزیز، معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع، چاپ سوم، ناشر: عالم الکتب، محل نشر: بیروت، سال 1403 هـ
40- باتلی، احمد، الامام الخطابی و آثاره الحدیثیه و منهجه فیها، محل نشر: ریاض، سال نشر ۱۴۲۶/۲۰۰۵
41- بحرانی، یوسف بن احمد ، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، ج۱، قم۱۳۶۳ش.
42- برقی، احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، محقق / مصحح: محدث، جلال الدین، ناشر: دار الکتب الاسلامیه، مکان چاپ: قم، سال چاپ: 1371 ق
43- بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، چاپ اول، ناشر نقره، محل نشر تهران، سال نشر 1337 ه ق.
44- بیهقی، احمد بن الحسین ، ابو بکر البیهقی، السنن الکبری، محقق: محمد عبد القادر عطا، ناشر: دار الکتب العلمیه، بیروت – لبنان
45- تفتازانی، سعد الدین مسعود بن عمر بن عبد الله، شرح المقاصد فی علم الکلام، ناشر دار المعارف النعمانیه، محل نشر: پاکستان سال نشر 1401هـ – 1981م
46- توفیق بن عامر،مواقف الفقهاء من الصوفیه فی الفکر الاسلامی، حولیات الجامعه التونسیه، ۱۹۹۵م
47- جعفریان، رسول، الشیعه فی ایران دراسه تاریخیه من البدایه حتی القرن التاسع الهجری، ترجمه عربی، ناشر: بنیاد پژوهشهای اسلامى آستان قدس رضوی، محل نشر: مشهد مقدس، ۱۳۷۸ ش
48- جوزی، عبد الرحمن بن علی بن محمد الجوزی، المنتظم فی تاریخ الامم والملوک، محقق: محمد عبد القادر عطا، مصطفى عبد القادر عطا، چاپ اول، ناشر: دار الکتب العلمیه، محل نشر: بیروت، سال 1412 هـ – 1992م
49- ــــــــــــــــــــ، صفه الصفوه، محقق: احمد بن علی، ناشر: دار الحدیث، القاهره، مصر، 1421هـ
50- حازمی، محمد بن موسى الهمدانی، زین الدین، الاماکن او ما اتفق لفظه وافترق مسماه من الامکنه، محقق: حمد بن محمد الجاسر، ناشر: دار الیمامه للبحث والترجمه والنشر، سال نشر: 1415 هـ
51- حموی، شهاب الدین ابو عبد الله یاقوت بن عبد الله الرومی الحموی، معجم البلدان، چاپ دوم، ناشر: دار صادر، مکان نشر: بیروت، سال 1995 م
52- خلیفه بن خیاط، ابو عمرو خلیفه بن خیاط بن خلیفه الشیبانی العصفری البصری، تاریخ خلیفه بن خیاط، محقق: د. اکرم ضیاء العمری، ناشر: دار القلم , موسسه الرساله – دمشق , بیروت
53- خطابی، حمد بن محمد بن ابراهیم الخطابی البستی ابو سلیمان، غریب الحدیث، تحقیق : عبد الکریم ابراهیم العزباوی، ناشر : جامعه ام القرى – مکه المکرمه ، 1402
54- ـــــــــــــــــــــــــــــ، رساله الغنیه عن الکلام و اهله ، موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان، قم، سال 1387 ش
55- خطیب البغدادی، ابو بکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، المحقق: الدکتور بشار عواد معروف، چاپ اول، ناشر: دار الغرب الاسلامی – محل نشر، بیروت، 1422هـ –
56- خویی، ابوالقاسم الموسوى الخوئى، معجم رجال الحدیث، محل نشر: قم، سال نشر: 1372 ه ش
57- دانی، عثمان بن سعید بن عثمان بن عمر ابو عمرو الدانی، السنن الوارده فی الفتن، محقق: د. رضاء الله بن محمد ادریس المبارکفوری، ناشر: دار العاصمه – الریاض
58- ذهبی، شمس الدین ابو عبد الله محمد بن احمد بن عثمان بن قَایْماز الذهبی، تذکره الحفاظ، چاپ اول، ناشر: دار الکتب العلمیه بیروت-لبنان الطبعه: الاولى، 1419هـ- 1998م
59- ــــــــــــــــــــــــــــ، سیر اعلام النبلاء، محقق : مجموعه من المحققین باشراف الشیخ شعیب الارناووط، چاپ سوم، ناشر : موسسه الرساله، سال 1405 هـ / 1985 م
60- ــــــــــــــــــــــــــ، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق الشیخ علی محمد معوض والشیخ عادل احمد عبدالموجود، ناشر دار الکتب العلمیه، مکان النشر بیروت، سال النشر 1995
61- ــــــــــــــــــــــــــ، تاریخ الاسلام ووفیات المشاهیر والاعلام، محقق: عمر عبد السلام التدمری، ناشر: دار الکتاب العربی، بیروت
62- زرکلی، خیر الدین بن محمود الزرکلی، الاعلام، چاپ پانزدهم،، ناشر: دار العلم للملایین، سال نشر: 2002 م
63- زهری، محمد بن سعد، طبقات الکبری ابن سعد، چاپ اول، ناشر: احیاء التراث العربی، محل نشر: بیروت-لبنان، سال نشر: 1417هـ-1996م
64- سبحانى، جعفر، موسوعهطبقاتالفقهاء، ناشر: موسسه امام صادق، چاپ :قم، سال انتشار: 1418 هجرى قمرى
65- ـــــــــــــ، بحوث فی الملل والنحل، چاپ دوم، ناشر :موسسه النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرّسین مکان نشر: قم
66- ــــــــــــ، اصول الحدیث و احکامه فى علم الدرایه، ناشر: موسسه النشر الاسلامی، سال 1383 ش
67- سبکی، تاج الدین عبد الوهاب بن تقی الدین، طبقات الشافعیه الکبرى، محقق: د. محمود محمد الطناحی د. عبد الفتاح محمد الحلو، چاپ دوم، ناشر: هجر للطباعه والنشر والتوزیع، سال نشر 1413هـ
68- سجزی، عبید الله بن سعید بن حاتم السجزیّ الوائلی البکری، رساله السجزی الى اهل زبید فی الرد على من انکر الحرف والصوت، محقق: محمد با کریم با عبد الله، چاپ دوم، ناشر: عماده البحث العلمی بالجامعه الاسلامیه، مکان نشرمدینه المنوره، سال 1423هـ/2002م
69- سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودی، محل نشر: بیروت، سال ۱۴۰۸/۱۹۸۸
70- سیوطی، عبد الرحمن بن ابی بکر، جلال الدین السیوطی، صون المنطق و الکلام عن فن المنطق و الکلام، ناشر: علی سامی نشار، محل نشر: قاهره سال: ۱۳۶۶/ ۱۹۴۷
71- شهرستانی، ابو الفتح محمد بن عبد الکریم بن ابى بکر احمد، الملل والنحل، الناشر: موسسه الحلبی عمر فرّوخ، عبقریّه العرب، محل نشر: بیروت، سال 1973م
72- صفدی، صلاح الدین خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، محقق: احمد الارناووط وترکی مصطفى، ناشر: دار احیاء التراث، محل نشر: بیروت، سال نشر:1420هـ- 2000م
73- طالبی، عبد الحی بن فخر، الاعلام بمن فی تاریخ الهند من الاعلام المسمى بـ (نزهه الخواطر وبهجه المسامع والنواظر)، چاپ اول، ناشر: دار ابن حزم ، محل نشر: بیروت، لبنان، سال1420 هـ، 1999م
74- طبرانی، سلیمان بن احمد، ابو القاسم الطبرانی، المعجم الاوسط، محقق: طارق بن عوض الله بن محمد عبد المحسن بن ابراهیم الحسینی، ناشر: دار الحرمین، محل نشر: القاهره
75- ـــــــــــــــــــــــــــــــ، المعجم الکبیر، محقق: حمدی بن عبد المجید السلفی، چاپ دوم،ناشر: مکتبه ابن تیمیه، محل نشر القاهره
76- طبرسی، احمدبن علی، الاحتجاج، چاپ: ابراهیم بهادری و محمد هادی به، محل نشرتهران، سال ۱۴۲۵
77- ــــــــــــــــــــ، اسرار الامامه، محقق:آستانه الرضویه المقدسه، مجمع البحوث اسلامیه، قسم الکلام، ناشر:مجمع البحوث الاسلامیه، محل نشر:مشهد مقدس
78- طبری، محمد بن جریر بن یزید بن غالب ابو جعفر، تهذیب الاثار، تحقیق علیرضا بن عبدالله بن علی رضا، ناشر: دارالمامون للتراث، محل نشر: دمشق، سال ۱۴۱۶ ه ق
79- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، تاریخ الطبری، چاپ دوم، ناشر: دار التراث – بیروت، 1387 هـ ق
80- طبلاوی محمود سعد، التصوف فی تراث ابن تیمیه، مصر ۱۹۸۴.
81- طوسى، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنّفین و اصحاب الاصول،
محقق/ مصحح: طباطبائى، عبدالعزیز، چاپ اول، ناشر: مکتبه المحقق الطباطبائی، مکان چاپ: قم، سال چاپ: 1420 ق
82- عبد الله بن الامام الهادی، الجداول الصغرى مختصر الطبقات الکبرى، ناشر: موسسه الامام زید بن علی الثقافیه، محل نشر: اردن
83- عثمان بن سعید الدارمی السجستانی، نقض الامام ابی سعید عثمان بن سعید على المریسی الجهمی العنید فیما افترى على الله عز وجل من التوحید، چاپ اول، محقق: رشید بن حسن الالمعی، ناشر: مکتبه الرشد للنشر والتوزیع، سال: 1418هـ – 1998م
84- ـــــــــــــــــــــــــــــــ، الرد على الجهمیه، محقق: بدر بن عبد الله البدر، چاپ دوم، ناشر: دار ابن الاثیر، محل نشر کویت، سال 1416هـ – 1995م
85- غیتابى الحنفى، ابو محمد محمود بن احمد بن موسى بن احمد بن حسین الغیتابى الحنفى بدر الدین العینى، مغانی الاخیار فی شرح اسامی رجال معانی الآثار، تحقیق: محمد حسن محمد حسن اسماعیل، 1427 هـ – 2006 م
86- قمی، عباس، الکنى والالقاب، مقدمه نویس:امینی، محمد هادی، ناشر:مکتبه الصدر، محل نشر:تهران، سال نشر: ١٣۶٨ ه ش
87- کاشف الغطاء، محمدحسین ، اصل الشیعه و اصولها، چاپ علاء آل جعفر، قم ۱۴۱۵.
88- کشی، محمد بن عمر، رجال کشی، محقق / مصحح: طوسى، محمد بن حسن / مصطفوى، ناشر: موسسه نشر دانشگاه مشهد، سال چاپ: 1409 ق
89- کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق؛ الکافی ؛ محقق / مصحح: غفارى على اکبر و آخوندى، محمد، ناشر: دار الکتب الاسلامیه، مکان چاپ: تهران سال چاپ: 1407 ق
90- ماتدریدی، محمد بن محمد بن محمود، ابو منصور، التوحید، محقق: د. فتح الله خلیف، ناشر: دار الجامعات المصریه – الاسکندریه
91- مروزی، عبد الکریم بن محمد بن منصور ، المنتخب من معجم شیوخ السمعانی، تحقیق: موفق بن عبد الله بن عبد القادر، چاپ اول، ناشر: دار عالم الکتب، محل نشر الریاض، سال1417 هـ – 1996م
92- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ، التحبیر فی المعجم الکبیر، محقق: منیره ناجی سالم، چاپ اول، ناشر: رئاسه دیوان الاوقاف، محل نشر: بغداد، سال 1395هـ- 1975م
93- مزی، یوسف بن عبد الرحمن بن یوسف، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، محقق: د. بشار عواد معروف، چاپ اول، ناشر: موسسه الرساله، محل نشر: بیروت، سال1400 – 1980
94- محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ناشر وزاره التعلیم العالی، بغداد، ۱۴۰۸ق
95- مجلسی، محمدباقربن محمدتقی، بحارالانوار، مکان نشر: بیروت، سال ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
96- مشهدی، میرزا محمد، کنز الدقایق، تحقیق مجتبی عراقی، چاپ اول
97- مفید، ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان،اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، دارالکتاب الاسلامی، بیروت، 1983م.
98- ـــــــــــــــــــــــــــ، تصحیح اعتقادات الامامیه، محقق / مصحح: درگاهى، حسین، ناشر: کنگره شیخ مفید، مکان چاپ: ایران؛ قم، سال چاپ: 1414 ق
99- ـــــــــــــــــــــــــــ، الاختصاص، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و محرمى زرندى، محمود، ناشر: الموتمر العالمى لالفیه الشیخ المفید، مکان چاپ: ایران؛ قم، سال چاپ: 1413 ق
100- نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد، قواعد العقاید(مع تعلیقات السبحانی)، حاشیه نویس:سبحانی تبریزی، جعفر، ناشر:موسسه امام صادق علیه السلام، محل نشر:قم، ص113-117
101- هاشمی، علی بن الحسین، وقعه النهروان او الخوارج، موسسه المفید، محل نشر: بیروت لبنان
102- هروی، ابو اسماعیل عبد الله بن محمد، ذم الکلام واهله، محقق: عبد الرحمن عبد العزیز الشبل، چاپ اول، ناشر: مکتبه العلوم والحکم، محل نشر: المدینه المنوره، سال 1418هـ -1998م
1. افشار سیستانی، ایرج، سیستان نامه، پیشین، ج2، ص1193
2. همان.
3. همان.
4. اصطخری، ابو اسحاق ابراهیم بن محمد الفارسی، المسالک والممالک، القاهره، ناشر: الهیئه العامه لقصور الثقافه، ص 192
5. ابن حوقل، محمد بن حوقل البغدادی الموصلی، صوره الارض، محل نشر: بیروت، ناشر: دار صادر، افست لیدن، سال نشر: 1938 م ، ص 150
6. مستوفی، احمد، شهداد و جغرافیای تاریخی دشت لوت، موسسه ی جغرافیای دانشگاه تهران، دیماه 1351، ص 117
8. حازمی، محمد بن موسى الهمدانی، زین الدین، الاماکن او ما اتفق لفظه وافترق مسماه من الامکنه، محقق: حمد بن محمد الجاسر، ناشر: دار الیمامه للبحث والترجمه والنشر، سال نشر: 1415 هـ، ص 123، ابن حوقل، محمد بن حوقل ، پیشین، ج2 ص414
9. حموی، شهاب الدین ابو عبد الله یاقوت بن عبد الله الرومی الحموی، معجم البلدان، مکان نشر: بیروت، ناشر: دار صادر، سال 1995 م، چاپ دوم، ج3 ص 191، ابن حوقل، محمد بن حوقل ، پیشین ص414
10. اصطخری، پیشین، ج1، ص85،
11ابن حوقل، محمد بن حوقل، پیشین، ج2 ص414، اصطخری، پیشین، ص83، حموی، شهاب الدین، پیشین، ج1، ص178
.12حموی، شهاب الدین، پیشین، ص189، اندلسی، عبد الله بن عبد العزیز، معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع، محل نشر: بیروت، ناشر: عالم الکتب، سال 1403 هـ، چاپ سوم، ج3، ص724،
.13 ملک شاه حسین سیستانی ، احیاء الملوک، به اهتمام دکتر منوچهر ستوده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1344، ص 19
.14افشار سیستانی، پیشین، ج2، ص1193
.15همان
16. همان، ص 1194
17. دهنه غلامان بازمانده شهری است که روزگاری مرکز اداری-سیاسی والی نشین (زرنج) در شاهنشاهی هخامنشی بود، محل دهنه غلامان در حدود ۴۵ کیلومتری شهر زابل و دو کیلومتری روستای قلعه نو است. کاوش ها نشان می دهد که این شهر در بخش شمال غرب خود یک نیایشگاه چهارگوش داشته که چهار برج دیده بانی دارد. برای ورود به این سازه تنها یک در، در ضلع جنوبی تعبیه شده است. در بخش شمال دهنه غلامان باستان شناسان ۱۲۰ اتاق در شمال و شرق و ۱۱۰ اتاق در جنوب، ۱۱ اتاق در جنوب کشف کرده اند.( سید سجادی، سید منصور، دهانه غلامان، ناشر، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی، ص1 – 5)
18. افشار سیستانی، پیشین
19 . شهر سوخته (Burned City) در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل – زاهدان واقع شده است. این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته اند. تاریخچه این شهر به چهار قرن قبل از میلاد مسیح باز می گردد. افشار سیستانی، پیشین
20. افشار سیستانی، همان، ص 1201
.21همان
22. همان، ص1202
23. همان
24. وندیداد مجموع قوانین طهارتی و گناهان و جرائم و تاوان آنها است که به صورت سوال و جواب تدوین شده و دارای ۲۲ فرگرد (=فصل) است. به منظور سندیت بخشیدن به مطالبی که الزاماً عقاید شخص زرتشت نیست، سوالات از زبان وی خطاب به اهوره مزدا مطرح شده و اهوره مزدا به آنها پاسخ گفته است. )تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران، نشرسخن، سال1376، ص61)
25. افشار سیستانی، ایرج، بزرگان سیستان، پیشین، ص103
26. کریستن سن، کیانیان،ترجمه ذبیح الله صفا، تهران، چاپ هفتم، ناشر: علمی و فرهنگی، 1 فروردین 1387، ص 5
27. افشار سیستانی، ایرج، پیشین، ج2، ص1204
28. همان
29همان
30. مجهول الوهیه، تاریخ سیستان، تصحیح ملک الشعراء بهار، تهران، انتشارات پدیده" خاور"، آبان ماه 1366، مقدم، چاپ دوم، ص106
31همان
.32ملک الشعراء بهار، پیشین، ص111-114؛ افشار سیستانی، ایرج، پیشین، ج1،ص242-245
—————
————————————————————
—————
————————————————————