پیشینه تاریخی حرم مطهر رضوی

پیشینه تاریخی حرم مطهر رضوی
دارالاماره و یا باغ حمید بن قحطبه طایی، در دهکده سناباد دژ نظامی بوده، که تاریخ پیدایش آن به قبل از اسلام می رسد. این محل بر سر سه راهی سناباد و نیشابور و سرخس و طوس و رادکان واقع بوده، در واقع به عنوان راهداری، تامین کننده امنیت راه های آن منطقه و محل استقرار مرزبانان بوده است، با مرگ هارون و دفن وی در این محل، دارالاماره به بقعه هارونیه شهرت یافت.
پس از گذشت نزدیک دو سال از ورود امام به ایران، و استقرار در مرو، مامون که از واگذاری ولایتعهدی به امام به انگیزه آرام کردن اوضاع و شورشها و التهاب های جامعه طرفی نمی بندد. نهایتا تصمیم هولناک و جنایت بار خویش را عملی ساخته، و در طوس امام را به شهادت می رساند .
پس از این اقدام زشت، برای دور داشتن خود از هر اتهام، از سر تزویر در سوگ امام گریبان چاک داد، پیشاپیش جنازه حضرت با شیون و گریه به عزاداری می پردازد و برای تبرئه کامل خود، فرمان می دهد تا امام در بقعه هارونیه نزدیک قبر پدرش دفن شود.
اصل بنای داخلی تالار دارالاماره معبد (آتشکده) بوده، که پس از دفن هارون بدستور مامون تخریب و به سبک معماری خراسان، چهار دیوار ساده با ارتفاعی نسبتا کوتاه که با گنبدی با خیز کم پوشش یافته بود، بنا گردید. با پنهان شدن دُرّ جسد امام، بقعه هارونیه به مشهدالرضا تغییر نام یافت و مشهور گردید.
اولین سنگ مضجع منوّر امام علیه السلام، که هم اکنون در موزه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می شود، سنگ مرمری است، با ابعاد چهل سانت طول و سی سانت عرض و قطر شش سانتیمتر. روی سنگ عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامی پیشوایان معصوم، به خط کوفی نوشته شده، که از لحاظ قدمت و نوع خط، حائز اهمیت بسیار است. این سنگ از اوایل قرن ششم، بر مرقد منور نصب شده است، تاریخ حک شده بر سنگ، سال 516 هجری قمری را نشان می دهد.
به مرور زمان سنگ مرقد، ارتفاع و حجم یافته، در مرحله بعد مکعبی به شکل صندوق با حجم و ارتفاع بیشتری ساخته و بر فراز مرقد شریف قرار می گیرد، و در مرحله بعد ضریح شکل یافته و در حالیکه هم سنگ مرقد و هم صندوق را در خود جای می دهد، بر مدفن منور امام قرار می گیرد.
بنظر می رسد، علت عمده این تحول ونهایتا ساخت ضریح، دوچیز بوده است.
* ادای احترام، و تعظیم و توقیر امام
* رشد فزاینده زائران و نیاز و احساس تمایل آنان برای اظهار ارادت و توسل به امام، که با دست یازیدن به ضریح مطهر، صورت خارجی پیدا می کند.
بدرستی نمی توان مشخص نمود که از چه دورانی بر مرقد تابناک امام صندوق نصب شده، پاره ای از مورخان بر این عقیده اند که از زمان دفن حضرت صندوقی بر مضجع نصب می شود. اما نمی توان چنین نظری را به جزم پذیرفت و بر صحت آن اطمینان یافت. آنچه مسلم است، از سنه 500 هجری قمری مرقد امام صاحب صندوق بوده و تاکنون سه صندوق ساخته و بر فراز مرقد امام علیه السلام نصب می شود.
اولین صندوق مرقد منور امام مربوط به سال 500 هجری قمری است، صندوقی بوده چوبی با روکشی از نقره، انوشیروان زردشتی اصفهانی بانی صندوق بوده است.
ابن بطوطه گردشگر معروف جهان اسلام که درسال 734 از طوس دیدار داشته و توفیق زیارت حرم امام(ع) را یافته اینچنین حرم مطهر و صندوق آن را در کتاب تحفه النظار خود توصیف نموده است.
سامانیان
به روایت تاریخ، بوبکر شهمرد از پیشکاران نوح بن منصور سامانی، فایق الخاصه، پیشکار فایق، مشهد شهادتگاه علی بن موسی الرضا (ع) امام هشتم شیعیان را آبادان کرد1[1].
به گفته ابن بابویه، محمد بن عبدالرزاق طوسی و امیر حمویه از امرای عهد سامانی در دوران امارتشان نسبت به مرقد مطهر امام (ع) کمال ارادت و توجه را داشتند و تزییناتی در حرم به وجود آوردند2[2].
غزنویان
یمین الدوله، سلطان محمود غزنوی، عمارت مشهد طوس را که مرقد علی بن موسی الرضا (ع) و رشید در آن است، پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد نهاد3[1]، در آن عصر، سوری بن معتز که از سوی سلطان محمود والی خراسان بود، در تعمیر و تجلیل آن مکان شریف همت گماشت4[2].
علاوه بر این، ابوالحسن عراقی معروف به دبیر از رجال و دبیران دربار غزنویان در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی اقدام به ساختن مسجد بالاسر در کنار حرم مطهر نمود5[3].
سلجوقیان
امیر عمادالدوله که مقرب پادشاهان سلجوقی بود در اوایل قرن ششم هـ .ق.حرم را مرمت نمود.شرف الدین ابوطاهر قمی وزیر سلطان سنجر نیز گنبد را بر فراز بقعه بنا نهاد و ترکان زمرد ملک دختر خواهر زاده سلطان سنجر نیز ازاره حرم مطهر را با کاشیهای نفیس سنجری با تاریخ اثنی عشر و خمسمائه (512) آراسته نمود.
خوارزمشاهیان
در اوایل قرن هفتم هـ .ق، دوران سلطنت سلطان محمد خوارزمشاه، بار دیگر ازاره حرم مطهر با کاشیهای ممتاز، معروف به کاشی سنجری تزئین یافت واکنون این کاشیها با تاریخ اثنی عشر و ستمائه (612) در حرم موجود است. علاوه بر این، اطراف درِ پیش روی مبارک در ضلع شمالی رواق دارالحفاظ، کتیبه ای از کاشی چینی مانند ممتاز، مربوط به عهد خوارزمشاهیان تزیین یافته است. در این کتیبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (ع) تا حضرت امیرالمومنین (ع) مکتوب می باشد
تیموریان
از آثار مهم این دوره، بنای با شکوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی دارالحفاظ و دارالسیاده است. مدرسه پریزاد، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر که متصل به ضلع غربی دارالسیاده بوده و اکنون جزء رواق دارالولایه درآمده نیز به همین دوره مربوط می شود. این بناها مربوط به دوران حکومت شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی است.
از آثار دیگر عهد تیموری ضلع جنوبی صحن انقلاب می باشد که به همت امیر علیشیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا آخرین امیر تیموری بین سالهای 885-875 هـ .ق.ساخته شد.
عهد صفویه
در دوره صفویه نیز اقداماتی در حوزه حرم مطهر انجام شده، از جمله: شاه طهماسب صفوی اقدام به تهیه اولین ضریح مرقد منور به سال 957 هـ .ق.نمود و در سال 932 هـ .ق.برای اولین بار گنبد را به طلا آراسته کرد، علاوه بر این، ایوان امیر علیشیر و گلدسته کنار گنبد را نیز طلا کاری نمود.
در زمان شاه عباس صحن انقلاب وسعت یافت و اضلاع شرقی و شمالی و غربی آن با ایوانها و حجره ها ساخته شد و شاه عباس دوم اقدام به تعمیر و کاشی کاری آن نمود.
در سال 997 هـ . ق. که عبدالمومن خان ازبک اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طلاهای گنبد منور نمود شاه عباس اول در سفری که به مشهد آمد مجدداً گنبد را طلاکاری کرد، این کار در سال 1016 هـ . ق. پایان یافت. جریان آمدن شاه عباس و طلاکاری گنبد به خط ثلث و خطاطی علیرضا عباسی در کتیبه کمربندی گنبد مکتوب است. علاوه بر آن، شاه سلیمان صفوی به تعمیر رواق دارالسیاده و طلاکاری مجدد گنبد که در اثر زلزله سال 1084 هـ . ق. آسیب دیده و فروریخته بود اقدام نمود. طلاکاری مجدد گنبد درعهد شاه سلیمان بر چهارترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی کتیبه شده است. رواقهای توحید خانه، گنبد الله وردیخان، گنبد حاتم خانی نیز از آثار عهد صفویه است.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی
افزایش تصاعدی زائران و عدم گنجایش فضاهای باز و سرپوشیده حوزه حرم و رواقهای موجود، عدم سهولت زیارت و آمد و رفت انبوه زائران، باعث شد که بعد از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ضمن در نظر گرفتن مسائل اجتماعی، فرهنگی، زیارتی و خدماتی، بهترین و آرام ترین فضاهای لازم برای زیارت و نیایش زائران گرامی حضرت فراهم گردد.
با عنایت تولیت آستان قدس رضوی، روند احداث فضاهای زیارتی، فرهنگی و خدماتی به سرعت افزایش یافته است به گونه ای که طی سالهای اخیر حجم عملیات اجرایی بالغ بر پنج برابر بناهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی می باشد. زیربنای اماکن در طول 12 قرن حدود 12 هکتار بود، در صورتی که از پیروزی انقلاب اسلامی تا کنون به 60 هکتار رسیده است.
آستان قدس رضوی ضمن توسعه بناهای گذشته اقدام به احداث بناهای سرپوشیده و فضاهای باز نموده است. از ابتدا ( آغاز پیدایش حرم) تا کنون در طول قرنها تعداد 25 بنای سرپوشیده به نام رواق، 9 فضای باز به نام صحن و 6 مدخل ورودی به نام بست در اطراف مضجع شریف رضوی ساخته شده است
تاریخچه پیدایش اماکن متبرکه
در سال 203 و به قولى 202 هجرى قمرى، پس از شهادت امام رضا علیه السلام، پیکر مطهر وى را در بقعه اى که بر روى گور هارون الرشید بناکرده بودند، به خاک سپردند. این بقعه در باغ "حمید بن قحطبه" و در روستایى به نام "سناباد" نزدیک "نوغان" در حدود 2 تا 4 فرسنگى طوس واقع شده بود.
با توجّه به این روایت، نخستین بناى آرامگاه، همان بقعه هارون الرشید باید باشد که توسط مامون عباسى بنا گردیده بود. از این بقعه، هم اکنون 2 متر از دیوار آن باقى مانده و بقیه بناى حرم بر روى آن ساخته شده است. از این تاریخ تا روزگار دیلمیان، نشانه اى از تجدید یا مرمت حرم در دست نیست. ولى مسلم این است که مزارى معروف بوده، تا جایى که جهان گردان و جغرافى نویسان شهیرى به سبب وجود همان، از سرزمین طوس به "مشهد الرضا" تعبیر کرده و نام برده اند. به نظر مى رسد در عهد دیلمیان، تزئیناتى بر این بنا صورت گرفته باشد.

"سبکتکین" (387- 366 هـ.ق) پادشاه متعصب غزنوى، حرم مطهر را ویران و زیارت آن را ممنوع کرد. پس از آن، "عمید الدوله فایق" که بیهقى او را "خادم خاصه" نامیده است، در تکمیل بقعه و آبادانى "مشهد" کوشید. در سال 400 هجرى قمرى، "ابوبکر شهمرد" به دستور "سلطان محمود غزنوى" بناى بقعه را بار دیگر بر روى بازمانده دیوارهاى گلین با آجر برپا ساخته، مناره اى نیز بدان افزود. این بنا که هسته اصلى حرم را تشـکیل مى دهد، بنایى چهارگوش بوده و با توجّه به هم زمانى بناى آن با بناى "سنگ بست" آرامگاه "ارسلان جاذب" به نظر مى رسد که قبل از تزئینات و الحاقات بعدى، حرم امام رضا علیه السلام و آرامگاه او شبیه هم بوده است. پس از آن – با توجّه به سنگ نوشته موزه آستان قدس رضوى که قدیمى ترین سنگ قبر امام علیه السلام مى باشد، به نظر مى رسد که بناى حرم در سال 516 هجرى قمرى تجدید یا تعمیر شده است.
بناى بقعه در هنگام حمله "غزها" به سال 548 هـ ق آسیب فراوان دید. در روزگار "سلطان سنجر سلجوقى" (511 – 552 هـ ق) ، "شرف الدین ابوطاهر بن سعدبن على قمى" پس از مرمت بنا، گنبدى نیز بر آن ساخت. بعد از سال 557 هـ ق نیز " چترگان زمرد ملک" دختر "محمود سلجوقى" ، ازاره حرم را با کاشى هاى نقیس شش و هشت ضلعى و ستاره اى تزئیین کرد که نام وى و تاریخ تزئین بر کاشى هایی ثبت است.
در دوره خوارزمشاهیان، روضه رضوى مورد توجّه قرار گرفت و تعمیرات و تزئیناتى در ساختمان آن به عمل آمد. در این دوره (سال 612 هـ ق ) ، کتیبه کاشى خشتى بسیار زیبایى به خط ثلث برجسته بر روى دیوار دو طرف در ورودى حرم – از جانب رواق دارالحفاظ – نصب شد که بر روى آن، نام و نسب حضرت رضا علیه السلام تا حضرت امیرالمومنین علیه السلام ذکر شده است. چند کتیبه و سه محراب دیگر نیز مربوط به این دوره، در مجموعه ابنیه متبرکه موجود است.
در سال 618 هـ ق ، به هنگام حمله "تولی" پسر "چنگیز" بقعه رضوى دچار ویرانى شد، اما به انهدام کامل نینجامید. از آن تاریخ تا حدود یک قرن بعد، اطلاع مستندى که حاکى از مرمت حرم باشد، در دست نیست. تا آنکه نخست "غازان خان" و سپس "سلطان محمد خدابنده الجایتو" ضمن تعمیر، در تزئین و آبادانى روضه رضوى کوشیدند. "ابن بطوطه" که در سال 734 هـ ق مشهد را دیده است، به عمارت زیبا و کاشى کارى شده و ضریح نقره اى مرقد اشاره مى کند که احتمالاً از ساخته هاى دوره الجایتو بوده و به نـظر مى رسد، بناى کامل گنبد موجود نیز از خدمات هم اوست.
در قرن هشتم، آثار آستان قدس عبارت از حرم، مسجد بالاسر – که بانى آن "ابوالحسن عراقى" از دبیران عهد غزنوى بود – و چند بناى کوچک متصل به ضلع شمالى و یک مدرسه بوده است.
در دوره تیمورى، در زمان "شاهرخ" و همسرش "گوهرشاد" آستان قدس توسعه چشم گیرى پیدا کرد. در این دوره (سال 821 هـ ق) نخستین مسجد جامع شهر مشهد به نام مسجد گوهرشاد، در سمت قبله حرم مطهر برپا شد. سپس، بناى دارالحفاظ بین حرم و مسجد فوق الذکر، دارالسیاده، در مغرب دارالحفاظ و سرانجام "تحویل خانه" یا خزانه، در مشرق دارالحفاظ برپا شد. در پیرامون مجموعه نیز در عهد شاهرخ، سه مدرسه به نام هاى "مدرسه پریزاد" ، "مدرسه بالاسر" و "مدرسه دودر" ساخته شد.
در زمان "سلطان حسین بایقرا" (875 – 912 هـ ق ) ، به کوشش "امیر علیشیر نوایی" صحن کهنه و اساس ایوان طلا به وجود آمد، که صحن مزبور در زمان "شاه عباس اول" وسعت یافت و در دوره صفویه نیز اقدامات ارزنده اى بر روى آن صورت گرفت. "شاه طهماسب صفوى" مناره نزدیک گنبد را مرمت و طلاکارى کرد و در سال 932 هـ ق خشت هاى نفیس کاشى روى گنبد را به خشت هاى طلا بدل ساخت. بعد از غارت خشت هاى طلاى گنبد در شورش "عبدالمومن خان ازبک" شاه عباس در سال 1010 هـ ق به تجدید بناى آن دستور داد که شرح آن در کتیبه میناکارى شده گنبد به خط "علیرضا عباسى" نقش بسته است. در زمان پادشاهى همین شخص، صحن کهنه گسترش یافت و ایوان شمالی، اتاق ها، غرفه ها، سردرها و ایوان هاى شرقى و غربى آن احداث گردید.
ایجاد رواق توحید خانه در شمال حرم، از آثار منسوب به "ملامحسن فیض" است. رواق الله وردى خان، ایوان ضلع غربى دارالضیافه و رواق حاتم خانی، از ساخته هاى امیران بزرگ صفوى، "الله وردى خان" و "حاتم بیک اردوبادى" است. "شاه عباس دوم" صحن عتیق را تعمیر و کاشى کارى کرد و "شاه سلیمان" نیز گنبد حرم مطهر را که در اثر زلزله شکاف برداشته بود – به تصریح کتیبه اى که برآن نصب شده است – مرمت کرد و چندین مدرسه ساخت. ایوان شمالى مسجد گوهرشاد "ورودى به حرم مطهر" همزمان با مصلاى پایئن خیابان در این دوره توسط استاد شجاع بناى اصفهانى مرمت و کاشى کارى شد.
در دوره "نادرشاه افشار" ، ایوان طلاى صحن عتیق و مناره بالاىآن تعمیر و طلاکارى گردید. همچنین بناى مناره ایوان شمالى و تذهیب آن و سنگاب مرمر یک پارچه سقاخانه اسماعیل طلایى در صحن عتیق، مربوط به همین دوره است.

در طول دوره قاجار نیز تحوّلاتى در مجموعه ابنیه متبرکه حرم صورت گرفته است، از جمله : ساختمان صحن جدید که در دوره "فتحعلى شاه قاجار" آغاز و در زمان "ناصر الدین شاه" به پایان رسید و طلاکارى ایوان آن نیز صورت گرفت. ایوان و سردر شمالى صحن عتیق هم به تصریح کتیبه اى که برآن قرار دارد، در ایّام "محمدشاه" مرمت شده است. توحیدخانه مبارکه نیز در زمان نیابت تولیت "عضدالملک" در سال 1276 هـ ق مرمت گشته است. هم او در سال 1275 هـ ق دستور داد روى نقاشى ها و کاشى هاى نفیس حرم را آینه کارى کنند. ناصر الدین شاه نیز دستور داد ازاره دیوار تا بالاى ایوان غربى صحن جدید و سقف مقرنس آن را با خشت هاى طلا بپوشانند و از همین رو، به "ایوان ناصرى" معروف گردید. در ایّام "مظفرالدین شاه" نیز هردو صحن جدید و عتیق تعمیر شدند.
در سال 1330 هـ ق ارتش روسیه صدمات زیادى به مجموعه ابنیه وارد ساخت که پس از چندى توسط "حسین میرزا نیر الدوله" والى خراسان، تعمیر گردید.
در سال 1307 هـ ش تغییرى اساسى در شبکه پیرامون مجموعه به عمل آمد و فلکه دور حرم به شعاع 180 متر از نوک گنبد و به پهناى 30 متر احداث شد. سپس بناهاى موزه، کتابخانه و تالار تشریفات احداث گردید.
در سالهاى قبل از پیروزى انقلاب شکوهمند اسلامی، فلکه پیشین را تا شعاع 320 متر (از نوک گنبد مطهر) گسترش داده، به جز ساختمان هاى متعلق به مجموعه آستان قدس رضوى و چند بناى تاریخى متصل و مجاور ان، بخش مهمى از واحدهاى بافت تاریخى ابنیه متبرکه را – بدون در نظر گرفتن قدمت و زیبایى – برچیدند و در عوض، فضاى سبز ایجاد کردند.
"حرم مطهر واماکن متبرکه و توصیف هریک"
حرم مطهر مجموعه ای است تقریباً مدور، که مرکز آن مضجع منور امام ابوالحسن الرضا(ع) قرار دارد. طی گفتاری به اختصار، به معرفی هر یک ازبناهای این مجموعه و موقعیت آنها، نسبت به روضه منوره می پردازیم.
حرم مطهر که گنبد درخشان و طلایی برفراز آن قرار دارد، تقریباً در مرکز بناهای آستان مقدس واقع شده، و از نقطه نظر معماری و هنری بسیار بدیع و استوار، و زیبا ودل انگیز است. حرم مطهر تقریباً به شکل مربع بوده، و مساحت آن پس از توسعه ایی که پس از انقلاب اسلامی انجام شد، به 139 متر مربع بالغ شده است، سطح حرم با سنگ مرمر مفروش گردیده، و تمام ازاره دور حرم با کاشی های ممتاز و ظریف چینی مانند، با رنگ های بسیار دلپذیر، مشهور به کاشی های سنجری مزین شده است، بر روی این کاشی ها آیات قرآن و احادیث معصومین(ع) با خط رقاع و ثلث، همراه با نقش های اسلیمی نوشته و تزئین یافته است.
سقف حرم دارای دو پوشش است، پوشش اول : که از زیر مشهود است، به صورت مقعر و مقرنس بوده، ارتفاع آن از سطح حرم تا نقطه پایانی سقف 80/18 متر می باشد، و پوشش دوم: همان لایه خارجی گنبد مطلی است.
از طریق چهار صفه یا ممر حرم مطهر، با رواق های اطراف اتصال یافته، و زائرین از طریق آنها حضور حضرت تشرف حاصل می نمایند.
پیش از این، در ضلع جنوبی حرم مطهر (پیش روی مبارک)، دو محراب بسیار نفیس و ممتاز از جنس کاشی چینی نصب بوده، که پس از توسعه به لحاظ قدمت و نفاست، به موزه آستان قدس منتقل شده است.

تزیینات روضه منوره
دیوارهای حرم مطهر از سطح به بالا، دارای چند قسمت است : ابتدا حاشیه ای کوتاه از سنگ مرمر، به ارتفاع 20 سانتی متر، قسمت پایین دیوارها را پوشانده است. بالای این حاشیه، یعنی ازاره حرم مطهر به ارتفاع 92 سانتی متر، از کاشی های بسیار نفیس و ممتاز، مشهور به کاشی های سنجری، با اشکال هندسی منظم معمولاً شش و هشت و چهارضلعی، با رنگ های بسیار بدیع و دلپذیر، که درنوع خود بی نظیر است، پوشش یافته، بر روی اغلب این کاشی ها که از قدمت و سابقه تاریخی هشتصد ساله برخوردار است، با خطوط رقاع، ثلث و نقوش اسلیمی بطور برجسته، آیات و احادیث و کلمات قصار و امثال و اشعاری مکتوب و منقوش شده است.
در واقع این کاشی ها به صورت کتابی همیشه مفتوح، سخنان نغز پیشوایان معصوم دین را، در برابر دیدگان زائر به نمایش گذاشته، و همیشه ایام زائران را با زبان حال به مطالعه و تامل در خود، دعوت نموده و می نماید.
این کاشی ها از ظرافت و نفاست فوق العاده ای برخوردار بوده، و دارای رنگ های قهوه ای، فیروزه ای، تغاری، لاجوردی و سفید است. تاریخ مکتوب بر این کاشی ها سال های 500 و 512 و 612 و برخی هم، سال 760 هجری قمری را نشان می دهد.
از این شواهد تاریخی معلوم می شود، که ازاره حرم مطهر در اوایل قرن ششم یعنی دوران سلطان سنجر سلجوقی، با این کاشی های بسیار نفیس تزیین یافته، و وجود تاریخ 612 هجری قمری، که بیانگر دوران سلطنت سلطان محمد خوارزمشاه می باشد، گویای اقدامات و فعالیت هایی است، که در این زمان، در زمینه توسعه و مرمت ابنیه حرم مطهر انجام یافته است.
شمس الدین حسینی معروف به ابو زید، و دیگر محمد بن ابی طاهر بن ابی الحسن کاشانی و علی بن محمد بن ابی سعد النقاش، هنرمندان اعجازگر کاشیکار و بدیع نگاری هستند، که نامشان بر گوشه هایی از برخی از کاشی ها به چشم می خورد. در برخی از قسمت های ازاره، که کاشی های قدیمی آن افتاده است، کاشی های جدید با تاریخ 1358 قمری دیده می شود.
در بالای کاشی ازاره حرم مطهر، حاشیه کوچکی است از کاشی به عرض 10 سانتی متر که با نقش های بسیار بدیع و زیبا، به خط طلایی رنگ، آیات و سوری از قرآن، مانند سوره واقعه و احادیثی از معصومین(ع) بر آن نوشته شده، و علاوه بر ارزش هنری، مضمون این آیات و روایات عظمت و تعالی خاصی، بر این کتیبه بخشیده است.
قسمت بالای این حاشیه کوچک طلایی رنگ، کتیبه دیگری از کاشی نفیس چینی معروف به کتیبه سلطان سنجری قرار دارد. عرض این کتیبه حدود 50 سانتی متر بوده، که با خط ثلث جلی بطور برجسته، آیات سوره مبارکه (فتح)، (هل اتی) و (نور) بر آن مکتوب می باشد. ابتدا این کتیبه از مسجد بالاسر مبارک، و اطراف حرم مطهر امتداد یافته، و در کنار در ورودی حرم مطهر، پایان می یابد.
آخرین قسمت ازاره حرم مطهر، کتیبه ای است سنگی، که اشعار قصیده دبیرالملک فراهانی به خط نستعلیق و با رنگ سیاه، به خط حسینعلی خوشنویس، بر آن حجاری شده است، این کتیبه تاریخ 1287 قمری را در بردارد.
از بالای کتیبه سنگ مرمر ازاره، سطح تمامی دیوارها و صفه های اطراف روضه منوره، با کاشی های رنگارنگ بسیار نفیس مزین شده است، و نمای زیر صفه ها و پایه ها، با کاشی های معرق همراه با نقوش زیبا، لچکی ها، ترنج ها، با کتیبه ها و خطوطی برجسته از برنز، نگارستانی از طرح و نقش و رنگ را بوجود آورده است.
بر کاشی های سطح دیوار و زیر طاق ها، با خطوطی طلایی و غیر آن، آیاتی از قرآن و اسماء الهی و احادیث و کلمات قصار معصومین (ع) دیده می شود. بر دو زاویه بالای صفه جنوبی، در دو ترنج آیه تطهیر کتیبه شده است.
" انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً"
همین آیه عیناً در دو زاویه صفه شمالی، به قرینه صفه جنوبی، نقش بسته است و در طرفین دو صفه شرقی و غربی، به قرینه یکدیگر آیه مبارکه ذیل نوشته شده است:
" ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنو صلوا علیه و سلموا تسلیماً"
زیر طاق صفه ها بر ترنج های هشت گوش، آیاتی از قرآن کریم، به صورت برجسته از برنز مطلی مکتوب است، و در ترنج های اطراف اسماء الهی، نوشته شده است.
در حاشیه زیر صفه ها، سوره مبارکه "یس" به خط کوفی دیده می شود، و بر دیوار شمالی حرم، عبارت "یا صاحب کل غریب و نصر من الله و فتح قریب" به چشم می خورد. در حد فاصل بالای صفه ها تا پایه سقف، دور تا دور، کتیبه ای آینه ای به عرض 70 سانتی متر سوره مبارکه جمعه، به صورت گچ بری با خط ثلث جلی، به خط علیرضا عباسی خطاط معروف عصر صفویه وجود دارد.
این کتیبه را که علیرضا عباسی در زمان صفویه به صورت گچ بری نوشته است، هنگام آینه کاری سقف حرم، کتیبه سوره جمعه نیز با نصب قطعات آینه روی آن پوشیده می شود، و چنانچه قطعات آینه برداشته شود، خط علیرضا عباسی، با زمینه ای قهوه ای دیده خواهد شد. کتیبه زیبای آینه ای در ارتفاع 7 متری از سطح حرم قرار دارد، و ابتدای آن از قسمت بالای سر مبارک می باشد. از بالای کتیبه تمامی سطح سقف مقعر حرم مطهر، با آینه کاری رنگی در نهایت شکوه و زیبایی پوشش و تزئین یافته است.

تزیینات غیر معماری داخل حرم مطهر
حرم پاک امام، اضافه بر جلال معنوی و جذبه روحانی، و زیبایی و شکوه معماری، مزین به برخی از نفایس و مآثر ارزشمندی است، تعدادی از هدایای بزرگان و حکمرانان گذشته، در قاب هایی تعبیه شده، در مکان هایی از حرم مطهر، در برابر دید زائران قرار دارد. این جواهرات و نفایس که در هشت قاب چیده شده، شامل 104 قلم اشیای مختلف است.
قدیمی ترین آنها سلیمانیه هایی است، با دور نقره، مربوط به 550 سال قبل، و دیگر شمشیری جواهر نشان و خنجر الماس نشان، و مروارید و تسبیح و انگشترهایی از الماس و برلیان درشت.

گنبد طلا
زائر خسته ای که از راه می رسد، درخشش طلایی گنبد در زیر باران آفتاب، وی را به جذبه ای شوق انگیز می کشاند، و قلبشش را از شور و شوق زیارت و حضور در پیشگاه امام لبریز می سازد.
این گنبد که در زمان "سلطان محمد خدابنده – الجایتو" ساخته شده، بر خلاف دیگر گنبدهای ایرانی، ازپایین تا آنجا که قوس های خوش تراش گنبد شروع می گردد، استوانه ای شکل است و نمونه چنین گنبدی ر اتنها می توان در مسجد تاریخانه دید، با این تفاوت که گنبد مسجد تاریخانه، پس از اتمام استوانه، بصورت کنگره ای شکل در می آید و گنبد طلایی رضوی در بالا، قوسی شکل می گردد، و این از امتیازات خاص گنبد منور است، و نمونه ای است از ذوق سلیم، و ابتکار و مهارت معماران هنرمند ایرانی.
گنبد از آجر ساخته شده، و سپس روی آن را با الواح مسی، که روکشی از طلا دارد پوشانده اند، تذهیب این گنبد برای آخرین بار در سال 1010 تا 1016، در زمان شاه عباس صورت گرفته، و به طوری که از گفته های محققان بر می آید، رویه و سطح این گنبد پیش از آن کاشیکاری بوده است.
در سال 932 طبق دستور شاه طهماسب صفوی، کاشی های گنبد برچیده، و به صورتی که گفته شد با طلا پوشش می یابد، در حمله و هجوم عبدالمومن خان ازبک، روکش های طلای گنبد به همراه دیگر اموال و نفایس آستان قدس، به یغما به هرات برده می شود و در زمان شاه صفی الدین این گنبد دوباره مطلی می گردد.
بر دور گنبد در ارتفاع 74/6 (ساقه گنبد)، کتیبه ای کمربندی، به عرض 90/1 متر بر زمینه ای لاجوردی، با خط ثلث جلی و با خوشنویسی علیرضا عباسی بیانگر تزیین گنبد در زمان شاه عباس است، این اقدام از سال 1010 آغاز، و در سال 1016 هجری قمری پایان یافته است.
در زیر گنبد، در محلی بخط ثلث خفی، این جمله عربی دیده می شود:
"عمل کمال الدین محمود یزدی نازل فی 1015" و جمله کتبه علیرضا العباسی نیز به چشم می خورد.
پس از حدوث زلزله در سال 1086 در عصر سلطنت شاه سلیمان صفوی، گنبد ترمیم یافته، کتیبه ای به دور آن به خط دیگر هنرمند زمان عصر صفوی علیرضا امامی، در چهار ترنج نوشته می شود. گفتنی است، گنبد حرم امام(ع) برای اولین بار در زمان شاه طهماسب اول، با صفحات مسی مطلی پوشش یافت، این صفحات در زمان استیلای عبدالمومن خان ازبک، بر مشهد به تاراج رفت، برای دومین بار در زمان شاه عباس طلا پوش گردید، پس از چندی این طلا کاری بر اثر زلزله سال 1048 هجری قمری، دچار صدمات و آسیب شد. شاه صفی برای سومین بار اقدام به طلا کاری گنبد نمود، پس از انقلاب شکوهمند اسلامی برای چهارمین بار طلا کاری گنبد تجدید گردید.

مناره ها
گلدسته، ماذنه و یا مناره محلی است، که از فراز آن گلبانگ توحید به گوشه ها می رسد، و مردمان را به حضور در پیشگاه ذوالجلال، فرا می خواند.
از آغاز اسلام موذنان جایگاه مخصوصی داشته و گویند بلال، اذان گوی پیامبر بر بام کعبه و یا بلندترین مکان، بر استوانه ای می ایستاد و اذان می گفت.
همچنین در اوائل اسلام، گاه موذن بر روی باره شهر می ایستاد، و بانگ به اذان بر می داشت. اندیشه اینکه موذن باید در جایی بلند اذان بگوید، مسلمین را واداشت، که تا برای موذنان جایگاه بلندی بسازند.
دقت در هنر معماری ایران اسلامی، و بررسی در شکل مناره ها، مبین این نکته است، که مناره ها، علاوه بر وجه دینی، دو ستون بلند است، که طاق ها را استحکام می بخشد، و زینت افزای ایوان ها می گردد.
مناره ها در اوایل بنائی ساده داشته، ایرانیان آنها را از سادگی در آورده، با ذوق و ابتکار خویش، مناره ها را در قامتی چنین استوار و با شکوه برافراشته اند. بطور کلی مناره یا موذنه، از چهار قسمت تشکیل شده است:
1- پایه
2- ساقه
3- سرپوش
4- راس
پایه مناره به صورت چهار، هفت، هشت و یا دوازده گوشه و یا دائر مانند ساخته می شود، پایه از جائی بنا می گردد که سفت و سخت باشد و بتواند ساقه و پیکر بنا را نگهدارد. ساقه مناره بر روی چنین پایه ای به شکل استوانه ای یا مخروطی ساخته می شود، پس از آنکه پایه و بدنه مناره ساخته شد، جایگاهی که سرپوش نامیده می شود، برای موذن بنا می گردد، و اگر بدنه مناره مربع و یا هشت گوشه باشد، سرپوش نیز به همان شکل ساخته می شود.
مهمترین نقطه مناره همان سرپوش است و معمولاً در اطراف آن دیوار کوتاه و یا نرده ای می کشند و بالای آن سقف یا سایبانی می سازند.
در سر مناره قبه یا سایبانی به اشکال مختلف که آن را راس می گویند ساخته می شود، این راس یا قبه بعضاً از طلا ساخته شده است و چراغ و پرچمی بر بالای آن نصب می کنند.
معمولاً مناره اماکن مقدس و زیارتگاه ها را در دو طرف ایوانی می سازند، که گنبد حرم متصل است، وبدین ترتیب گنبد در وسط این دو مناره قرار می گیرد، ولی در آستان مقدس رضوی دو مناره طلا بر خلاف دیگر اعتاب مقدس، روبروی هم در وسط دو ایوان مقابل صحن انقلاب ساخته شده، و این در نوع خود بی نظیر است، و این دو مناره با توجه به وضع گنبد بگونه ای است، که بیننده ازخیابان تهران، گنبد را درست در وسط دو مناره می بیند، و اگر آشنائی قبلی نداشته باشد چنین تصور می کند، که این دو مناره در طرفین ایوان متصل به گنبد ساخته شده است.

شکل مناره ها
ظاهراً زینت دادن مناره ها و نقشینه کردن آنها، با کاشی های رنگارنگ از نیمه قرن سوم معمول گردید، و از این دوره به بعد، بدنه و کلیه قسمت های خارجی مناره، با آجر و گچ و کاشی های رنگی و نفیس، با استفاده از آیات قرآنی، زینت یافته است.
مناره های صحن انقلاب که روبروی هم قرار گرفته، از کاشی های نفیس و خشت های طلا زینت یافته است، یکی از دو مناره، نزدیک گنبد طلا و بالای ایوان طلای نادری و دیگری به فاصله عرض صحن و عمق دو ایوان، در شمال صحن بالای ایوان جامع عباسی، بنا شده است.
حسب صریح ترین سخن، مناره نزدیک گنبد همزمان با بنای گنبد مطهر ساخته شده، و شاه طهماسب صفوی آن را ترمیم و مطلا نموده است، و در عصر نادرشاه افشار همزمان با طلا کاری ایوان صحن، مجدداً طلا پوش شده است. این دو مناره هر یک 5/40 متر ارتفاع داشته، و دور خارجی آن 13 متر می باشد.
قسمت پایین مناره نزدیک گنبد، از سطح تا زیر کاشیکاری با آجر ساخته شده، و قسمتی نیز با کاشی آبی رنگ پوشش یافته، و بر روی آن با خط درشت آیه "انا فتحنا لک فتحاً مبینا" با کاشی چیده شده است.
مناره دیگری که پشت بام ایوان عباسی بنا شده، ساخت و طلا کاری آن به دستور نادر شاه انجام گرفته، و از هر نظر شبیه به مناره دیگری است، قسمت پایین این مناره نیز کاشیکاری شده و بعد از کاشی، با طلا کاری پوشش یاقته است.
در دوران پس از انقلاب شکوهمند اسلامی، دو دسته گلدسته دیگر هر یک به ارتفاع 30 متر بر فراز سردرهای شمالی و جنوبی صحن جدید الاحداث جمهوری اسلامی ساخته شده، تمام سطح این دو گلدسته از پائین تا راس آن، به صورت بسیار بدیع و زیبایی طلا کاری شده است، که به این ترتیب مجموع مناره های بلند حوزه اماکن رضوی، به شش عدد بالغ می گردد. شش مناره دیگر هم در صحن جامع رضوی در دست احداث است.

مشخص ترین نماد و نشانه مضجع شریف رضوى علیه السلام گنبد زراندود آن است که از دوردست هاى شهر قابل رویت بوده، سلام و درود بیکران مجاوران و زائران حضرتش را نثار مدفن پاک آن امام همام مى کند. بىاغراق مى توان گفت اولین تصویر و خاطره اى که همگان با شنیدن نام "مشهد" در ذهنشان مى نشیند، تصویر طلافام همین گنبد است که آرزوى زیارت آستان منوّرش را در یادها زنده مى کند.
نخستین گنبدى که بر فراز مزار قدسى حضرت ساخته شد ، به امر سلطان "سنجر سلجوقى" (511 – 552 هـ ق ) و توسط وزیر وى ، "شرف الدین قمى" و مساعدت گروهى دیگر از سرشناسان، در آغاز قرن ششم هجرى بنا شده و به نقل مورخان، از کاشى بوده است. درعهد صفویان و در روزگار شاه "طهماسب صفوى" خشت هاى نفیس کاشى روى گنبد به خشت هاى طلا مبدّل گشت. بعد از غارت خشت هاى طلاى گنبد در طى شورش ازبک ها، به دستور شاه "عباس صفوى" و در فاصله سالهاى 1009 – 1016 هجرى قمرى که وى پیاده از اصفهان به مشهد آمد، تجدید بنا و طلاکارى مجدد گنبد صورت گرفت.
هم اکنون، قبر مطهر امام رضا علیه السلام دو گنبد دارد: اول، همان گنبد نخستین که قرن ها از ساخت آن مى گذرد – و از درون حرم ، سطح مقعر و مقرنس آن پیداست – و دوّم گنبد فعلى که به دستور شاه عباس دوّم بر روى گنبد اول قرار گرفت و مطلّا شد. ارتفاع گنبد خورشید مثال رضوى علیه السلام، از کف حرم تا اوج محدب آن بیش از 31 متر است.
در مجموعه قدیمى آستان قدس رضوى علیه السلام دو مناره وجود دارد که یکى از آنها نزدیک گنبد مطهر و دیگرى مقابل آن و بالاى ایوان عباسى (صحن انقلاب) واقع شده است. این دو مناره هر دو روکش طلا دارند و جلوه اى شکوهمند به بارگاه حضرت بخشیده اند.
مناره نزدیک گنبد محتملاً هم زمان با بناى خود گنبد ساخته شده و از آثار قرن ششم هجرى است، چه در آن زمان معمول بوده که در کنار گنبد، مناره اى هم ساخته شود. شاه "طهماست صفوى" در قرن دهم، مناره مذکور را مرمّت و طلاکارى کرد. بعد از او "نادرشاه افشار" هنگامى که ایوان امیرعلى شیر نوایى را تذهیب مى کرده، مناره گنبد را نیز تجدید طلا نموده است.
دومین مناره، روى ایوان عباسى است و از دیگر آثار عهد نادرى به شمار مى رود.
با اینکه فاصله دو مناره زیاد است، ولى کسانى که از طرف جنوب اماکن متبرکه (خصوصاً خیابان امام رضا علیه السلام) به طرف حرم مى آیند، این طور مى پندارند که گنبد مطهر بین دو مناره قرار گرفته است. معلوم نیست که بانى و معمار آن، منظور خاصى از بناى این چنینى مناره داشته و یا طبیعت کار این گونه درآمده است.

سنگ مرقد
قدیمی ترین سنگی که بر مزار حضرت رضا (ع) دیده شده، سنگ مرمری با ابعاد 40*30 و قطر 6 سانتی متر می باشد که در اوایل قرن ششم بر مزار امام (ع) نصب شده. این سنگ از نفایس بسیار ارزشمند موزه آستان قدس رضوی است که از نظر تاریخی و نوع خط، کوفی شکسته است و اهمیت فوق العاده دارد.
سه کتیبه در حاشیه سنگ و یک کتیبه در سطح محرابی شکل آن نقش بسته است.
دومین سنگ مرقد امام (ع) ظاهراً سنگی از جنس مونسار (مرمر سفید آهکی) می باشد که به جای آن بر مزار امام (ع) جای داشته، آگاهی چندانی از چگونگی آن به دست نیامده است.
سومین سنگ مزار حضرت، سنگی مرمر بسیار ممتاز از معدن توران پشت یزد است، این سنگ به رنگ سبز چمنی با ابعاد 20/2*10/1 و قطر یک متر و وزن 3600 کیلوگرم، که همزمان با تعویض و نصب ضریح پنجم در سال 1379 هـ .ش. در حرم مطهر درون ضریح بر مزار مرقد امام (ع) نصب شده است.
سنگ پیشین مضجع شریف امام (ع) به لحاظ قدمت و آسیب دیدگی همزمان با تعویض و نصب ضریح جدید با حضور مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای (مُدّظله العالی) تعویض گردید و به جای آن سنگ جدید با محتوای الهام بخش هنری و آیات الهی، بر مضجع نورانی امام (ع) نصب شد.
بر سطح این سنگ جدید، علاوه بر کلمات مقدس و الهام بخش، تاریخ ولادت و شهادت امام هشتم (ع) نقش بسته است.
عین متن کتیبه سطح سنگ جدید مرقد امام رضا(ع): "هذا هُوَ المرقَدُ الشریفُ لِلاِمامِ التَّقِیِّ النَّقِیِّ الصّدّیقِ الشَّهیدِ وارِثِ الاَنبیاء وَ المُرسَلینَ، ثامِنِ الاَئمهِ المعصومینَ مِن اَهلِ بیتِ رِسُولِ رَبِّ العالمین، حُجّه اللهِ عَلَی الخَلقِ اَجمَعینَ، سَیِّدِنا وَ مَولانا اَبی الحسنِ الرضا علیِ بنِ مُوسَی بنِ جَعفَرِبنِ مُحمَّد بنِ عَلیِّ بنِ الحُسین بنِ عَلیِّ بنِ ابی طالب صَلَواتُ الله وَ سلامُهُ علیهم اجمعینَ.
وُلِدَ بِالمدینهِ فِی الحادی عَشَر مِن ذی القِعدَه عامِ 148 وَاُسْتُشهِدَ بطُوسٍ فی آخِرِ صَفَرِ سَنَهِ 203 مِنَ الهِجرَهِ النَّبَوِیَّهِ. وَ قد جَدَّدَ هذا المضجع المطهّر عام 1418 هـ".
و نیز دو بیت زیر از اشعاری که حضرت به قصیده دعبل ملحق فرموده اند حک شده است.
وَ قَبرٌ بِطُوس یا لَها مِن مُصِیبَهٍ اَلَحَّت عَلَی الاَحشاءِ بِالزَّفَراتِ
اِلَی الحَشرِ حَتّی یَبعَثَ اللهُ قائما یُفَرِّجُ عَنّا الغَمَّ وَ الکُرُباتِ
(قبری در طوس است، چه عجب مصیبتی است، مصیبتِ آن با ناله های دردناک، آتشِ حسرت را تا روز قیامت در درون می افروزد، تا این که خداوند قائمی را برانگیزد و اندوه و سختیها را از ما برطرف سازد).
علاوه بر این، آیاتی از کلام الله مجید نیز زینت بخش سنگ شده است:
بر ضلع سنگ در بالای سر مبارک امام (ع) آیه مبارکه: "یا اَیَّتُهَا النَّفسُ المُطمَئنَّهِ اِرجِعی اِلی رَبِّکِ راضیهً مَرضِیَّهً فَادخُلِی فِی عِبادی وَادخُلِی جَنَّتی …"
پیش روی مبارک: "اِنّما یُریدُ اللهُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرّجسَ اَهلَ البیتِ وَ یُطَهِّرَکُم تَطهِیراً".
پشت سر مبارک: "سَلامٌ علی آلِ یاسِین اِنّا کَذالِکَ نَجزِی المُحسِنینَ اِنَّهُ مِن عِبادِنَا المومنینَ".
پایین پای مبارک: "یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا اَطیعُوا اللهَ وَ اَطیعُوا الرَّسُولَ وَ اولِی الاَمرِ مِنکُم".
زیر خطهای کتیبه نوشته شده است: "سلامٌ علی آلِ طه وَ یس سلامٌ علی آلِ خَیرِالنَّبیّین سلامٌ علی رَوضَهٍ حَلَّ فِیها امامٌ یُباهی بِهِ المُلکُ وَالدّینُ".

اگر فرهنگهای لغت اینچنین بی روح و خشک ضریح را تعریف می کنند که "خانه چوبین و مشبک یا از مس و نقره، و جز آن که بر سر قبر امام یا امامزاده ای سازند". اما ضریح را، در دید و نظر آگاهان و دلباختگان مفهوم دیگری دارد.
ضریح چشم انداز نگاه های مشتاقی است که دلهای شیدا از ورای آن افق های دوردست آشنایی و صمیمیت را می نگرند و دیدگان نگران از روزنه های آن فروغ سپیده دمان نجات و رهایی را مشاهده می کنند. ضریح افسونگر نگاه ها و رمز آشنائیها و محرم رازها و برق چشمها و دستگیره دستها ایست که به توسل و طلب بسوی آن قامت بسته در پنجره های مشبک آن قفل می شود.
دیدگان خسته به درخشش پر فروغ آن، جلا می یاند و دلها به جذبه پر کشش آن به جنبش درمی آیند. در برابر ضریح این مرز پیوند با ملکوت و جهان ناپیدا دیوارهای جدایی همه یکباره فرو می ریزد و دلها عقده می گشاید و پنهانی ترین مفاهیم در هاله ای از رمز و راز صورت کلمات می یابند.
بدرستی کدام قلم و بیان است که می تواند ضریح را توصیف کند و این راز سر به مهر را سر بگشاید. ما هم همچون دیگر نوبیسندگان تنها قامت ضریح را نظاره گر بوده و به توصیف آن می پردازیم.
کنکاش و جستجو برای روشن نمودن اینکه از کدام زمان ضریح شکل کنونی گرفته و بدینصورت ساخته و پرداخته شده است بدلیل عدم وجود مستندات تاریخی و وجود ابهامات در منابع حاصلی ندارد.
ساخت ضریح چون هر پدیده و مصنوع دیگر بشر از مرحله ای آغاز شده و با گذشت زمان سیر تحول و تکاملی خود را طی کرده تا به این صورت فعلی رسیده است. می توان گفت که همان سنگ مرقد نخستین که برای مشخص نمودن مدفن امام بر زمین نصب شده سنگ بنای ساخت ضریح هم بوده است. آنچه مسلم است تاقرن هشتم هجری قمری ضریحی بر مضجع شریف نصب نبوده است.
مشهور است که از زمان صفویان گذاشتن ضریح بر مرقد امام مرسوم شده است و برخی احتمال دادند که ساخت ضریح از عصر تیموریان متداول گشته است.
ضریح از جمله مظاهر باشکوه معنوی و نمادهای ممتاز هنری و فنی آستان مقدس رضوی است. تاکنون پنج ضریح ساخته و بر مضجع شریف نصب شده است که بنحو اختصار به توصیف آنها می پردازد.

ضریح اول:
ضریحی بوده چوبی، با تسمه های فلزی و پوششی از صفحات طلا و نقره این ضریح در زمان شاه طهماسب صفوی یعنی سال 957 هجری قمری ساخته و بر روی صندوق چوبی مضجع منور نصب می شود.
در سال 1311 همزمان با تعویض صندوق بدلیل فرسودگی پایه ها ضریح برچیده شده پوشش طلا و نقره و جواهرات آن از چوبها جدا و به خزانه آستان قدس منتقل می شود.

ضریح دوم
ضریحی بوده فولادی مرصع، معروف به ضریح نگین نشان این ضریح در سال 1160 بدستور شاهرخ فرزند رضا قلی میرزا نوه نادرشاه ساخته و به وقف برفراز مرقد شریف نصب می شود.
ضریح فولادی یا ضریح نگین نشان سقف نداشته پنجره ها و شبکه های چهار طرف آن دارای گوی و ماسوره هایست که با نگین های کوچک یاقوت و زمرد تزیین یافته و تعداد آنها به 2000 بالغ می گردد. به دلیل وضعیت ویژه این ضریح ذیلاً به عین کتیبه آن اشاره می شود .

"نیاز رحمت ایزد مستعان، و تراب اقدام زوار این آستان ملک پاسبان، سبط سلطان نادر شاه الحسینی الموسوی الصفوی، بهادرخان بوقف و نصب این ضریح و قبه های مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید.( سنه 1160قمری) "
درزمان تولیت میرزا سعید خان برای مصون ماندن نذورات داخل ضریح، شبکه و پوشش طلایی روی ضریح منور قرار می گیرد، و بدین ترتیب سقف آن پوشش می یابد. این ضریح بدلیل وقف دائمی بودن تا قبل از شروع عملیات جایگزینی و نصب اخیر ضریح مطهر جدید یعنی پنجمین ضریح بر مضجع شریف وزیر ضریح پیشین قرار داشت.
ضمن عملیات اخیر محل نصب این ضریح تغییر یافت و به قسمت تحتانی حرم مطهر منتقل گردید که در جای خود شرح آن خواهد آمد.

ضریح سوم
در عصر پادشاهی فتحعلیشاه قاجار ضریحی فولادی و ساده به ابعاد (3×4) و ارتفاع 2 متر ساخته و روی ضریح نگین نشان (ضریح دوم) نصب می شود.
سقف این ضریح با چوبهای طلا کوب پوشش داشته و در سمت پایین ضریح درکوچک مرصعی قرار داشته است. بدلیل کوچکی و غیر مناسب بودن این ضریح پس از مدتی برداشته شده و به جای آن ضریح چهارم نصب می گردد. درحال حاضر این ضریح در موزه مرکزی آستان قدس رضوی در معرض تماشای بینندگان قراردارد.

ضریح چهارم
ضریح ملمع یا ضریح طلا و نقره، معروف به شیر و شکر، این ضریح در سال 1338 بر روی ضریح نگین نشان یا ضریح دوم نصب می گردد.
طراحی این ضریح توسط مرحوم استاد حافظیان انجام یافته و تحت نظارت ایشان کار اجرا و قلمزنی توسط مرحوم استاد هنرمند حاج محمد تقی ذوفن اصفهانی انجام گرفت.
این ضریح دارای 05/4 مترطول و 06/3 متر عرض و 90/3 ارتفاع و 14دهانه به نشان چهارده معصوم بوده است. اضافه بر بهره برداری از طلا و نقره و جواهرات خزانه آستان قدس رضوی ارادتمندانی به اهل بیت اعم از ایرانی و غیر ایرانی با اهدای هدایایی در ساخت ضریح نقشی را عهده دار شده اند. ذیلا به پاره ای از مشخصات فنی- هنری ضریح پیشین اشاره ای کوتاه می شود.
پایه ها، ستونها، کتیبه های سیمین با نقس های مختلفی درنهایت مهارت قلمزنی شده بود. بین هر دو زاویه ازپنجره های ضریح مقدس یک صفحه بیضی شکل از طلا، که مجموعاً به هیجده عدد می رسید و هر یک به وزن تقریبی پنجاه مثقال بود احادیثی درباره فضیلت زیارت حضرت رضا علیه السلام به خط حاج شیخ احمد زنجانی معصومی کتیبه شده است.
بر روی هر یک از دهانه های ضریح مقدس، از سمت پیش روی مبارک اسمی از اسمای چهارده معصوم علیهم السلام بر صفحه ای فیروزه نشان از طلا و بخط ثلث و بقلم مرحوم حاج شیخ احمد زنجانی معصومی مکتوب بود. در بالای صفحات بیضی شکل، کتیبه ای از نقره بطور برجسته سوره مبارکه هل اتی را به قلم همان کاتب دربرداشت.
در چهار گوشه ضریح چهار خوشه انگور بعنوان نمادی از نحوه شهادت حضرت قرار داشت. بالای کتیبه سوره مبارکه "یس" و بر لب ضریح چهل و چهار برگ از نقره ملمع بین چهل و چهار گلدان ملمع نصب شده بود که بر روی صفحه مدور و محدب هر یک از آنها اسمی از اسمای حسنی الهی به طور برجسته و به خط ثلث و به رنگ سفید در زمینه لاجوردی مکتوب بود.
به همین مقدار در توصیف چهارمین ضریح اکتفا کرده به شرح ضریح پنجم و عملیات جایگزینی و نصب آن می پردازیم. فرسودگی پایه ها و ستونها و ساییده شدن پنجره ها و شبکه های اطراف آن تعویض ضریح را ضروری ساخت، و به همین جهت طی عملیاتی در زمستان سال 79، ضریح برچیده شد و مقرر است مجدداً در همان صورت پیشین ساخته و آراسته شده و با استقرار در موزه مرکزی آستان قدس رضوی در معرض بینندگان قرار گیرد.

ضریح پنچم
از جمله اقدامات بسیار چشمگیر دوران استقرار نظام جمهوری اسلامی، که در کنار دیگر فعالیت های وسیع و گسترده توسعه و بازسازی اطراف حرم مطهر انجام گرفت، طراحی و ساخت و نصب ضریح مطهر جدید است.
پس از گذشت بیش از چهل سال از نصب ضریح پیشین موجباتی همچون فرسودگی، و سست شدن پایه ها و ساختار ضریح و ساییدگی پوشش و روکشهای نقره ای و طلایی آن، ساخت و نصب پنجمین ضریح را ضروری می نمود.
بدستور مقام معظم تولیت آستان قدس رضوی حضرت آیه الله واعظ طبسی، از سال 1372 مطالعات و بررسیهای مقدماتی ساخت ضریح آغاز گردید، و بدنبال آن طرحهای متعددی از طرف هنرمندان نامی کشور ارایه شد و نهایتاً توفیق طراحی ضریح نصیب استاد برجسته نگارگری کشور جناب آقای فرشچیان گردید.
با برگزیده شدن طرح استاد، ساخت ضریح تحت نظارت هیات اجرایی توسط سازمان عمران و توسعه حریم حرم امام رضا علیه السلام آغاز شد.
نخست بر اساس طرح موجود پایه ها و ساختار ضریح که ترکیبی از کار آهنگری و نجاری است توسط واحدهای مربوطه در آستان قدس رضوی در نهایت استحکام انجام گرفت و ساختاری مرکب از آهن و فولاد و چوب گردو برای نصب روکش ها و پوشش طلا و نقره ساخته شد.
با آماده شدن طرح استاد فرشچیان کار قلمزنی و زرگری و به عبارت دیگر اجرای طرح که اساس کار ساخت ضریح و صورت پذیری آنست از تاریخ 12/11/75 تحت نظارت عالیه هنری استاد فرشچیان شروع شد و از میان چند نفر از هنرمندان قلمزن همچنان توفیق کار قلمرنی ضریح مطهر، نصیب استاد خدادادزاده اصفهانی گردید.
ابتدا کار در اصفهان انجام می گرفت اما با توجه به مشکلات ناشی از دوری راه و لزوم آمد و رفت های مداوم به مشهد و اصفهان با دائر شدن کارگاهی ویژه در سازمان عمران و توسعه حریم حرم مطهر کار قلمزنی و ساخت ضریح مطهر در مشهد دنبال گردید و پس از چهار سال با کار بی وقفه روزانه و بعضاً شبانه و همچنین با کار متوسط روزانه شش نفر در کمال ظرافت و امتیاز هنری و در نهایت صلابت و استحکام کار قلمزنی پایان یافت و ضریح برای حمل و نصب آماده گردید. از ویژگیهای ضریح مطهر جدید، ضخامت پوشش نقره ای آن است که حتی بعضاً به بیش از سه میلیمتر می رسد.
مطلب قابل ذکر اینکه : اساساً در کار قلمزنی هر طرح قابلیت اجرا را ندارد و در طراحی ضریح اضافه بر ملاحظه مبانی و ابعاد هنری باید نقوشی طراحی می شد که قابلیت اجرایی و امکان صورت پذیری داشته باشد.
عملیات اجرایی برچیده شدن ضریح پیشین و نصب پنجمین ضریح از شامگاه روز شنبه 21/10/79، پس از مراسم غبار روبی آغاز گردید، و با هماهنگی کامل نیروهای فنی- تخصصی مورد نیاز بطور متوسط روزانه هفتاد نفر در سازمانی منظم و منسجم با تقسیم کار و تعیین مسئولیت هر یک از بخشهای عملیاتی و مدیران مربوطه طبق جدول زمان بندی شده، تحت مدیریت جناب آقای مهندس مهدی عزیزیان، مدیر عامل سازمان عمران و توسعه حریم حرم امام رضا علیه السلام به مدت پنجاه روز جریان خودراطی نمود. کار بنای عشق و کعبه مقصود، و فراز آمدن معبد خورشید در فضایی معنوی و شورانگیز آغاز گرفت.
کارگاهی اینچنین نه دیده شده و نه می شود.
عرصه کارگاه زمینی مقدس و پاک، نه زمینی که قطعه ای از بهشت، مگر پیش از هر کس پیامبر بزرگ این حرم را بهشت نام نداده است؟
همه چیز، جای جای و قطعه قطعه این بنا، مواد و عناصر آن به حکم همجواری با امام طهارت و تقدس یافته است. شیفتگی و دلداگی و شور و التهاب کسانی که در اینجا به هیچ هویت و نشانی در این معبد به کار شبانه روزی فراز آوردن ضریح مطهر مشغولند وصف ناشدنی است.
اینجا بر خلاف دیگر عرصه های کاری، مدیران و مسئولان و رتبه داران و کارگران ساده از یکدیگر متمایز نیستند، همه در یک کسوت و یک پوشش گرداگرد کعبه مقصود طواف می کنند و نه به کار، بلکه به عبادت و عروج روحانی اشتغال دارند. همه لباس احرام سبز می پوشند، و بر درگاه امام به طهارت وقوف می کنند، و همراه با سلام اجازه ورود می طلبند.
بالاترین مقام این عرصه مقام معظم تولیت است، او با حضور و تشرف مداوم خود ضمن اعمال نظارت عالیه، غبارروبی آستان مقدس امام را، افتخار و مباهات بزرگ دانسته، با عشق و ارادتی توصیف ناپذیر به کرات و دفعات بسیار غبار از آیینه تابناک شریف می سترد و با گلاب ناب شستشو می دهد. و دستورات لازم را در هر زمینه به مجریان می دهد.
ابتدا روکش های منقوش و کتیبه های طلایی و نقره ای ضریح پیشین از پایه های ضریح جدا شده پس از آن ستونها و ساختار ضریح که نوعاً فرسوده شده بود، از اطراف مضجع شریف برداشته شد. پس از آن با توجه به وضعیت خواص سومین ضریح، یعنی وقفیت دائمی آن برای نصب، با توجه به تمهیدات و مقدماتی که از پیش فراهم شده بود، سومین ضریح یا ضریح نگین نشان به قسمت تحتانی روضه منوره انتقال یافت.

شرح کوتاه ضریح
محذوریت وقف به نصب بودن ضریح و عدم جواز شرعی انتقال آن از یک سو و از طرف دیگر، وجود موانع و مشکلات جدی فنی و معماری بر سر راه استحکام سازی پایه های نصب ضریح جدید موجب گردید تا پس از بررسی و مطالعات زیاد چاره کار به انتقال ضریح به قسمت زیرین حرم مطهر و نصب محاذی اطراف مضجع شریف دیده شود.
از دو سال پیش یعنی از سال 77 از محلی از زیر رواق دارالولایه راهرویی به سمت اطراف ضریح مطهر حفر گردید و در ادامه محاذی اطرف ضریح مطهر از زیر تا عمق 90/2 متر از کف حرم خاکبرداری شد. پس از عملیات حفاری، دیوارهای چهار اطراف مضجع شریف و راهرو ایجاد شده، با سنگ پوشش و تزیین یافت، و در جریان عملیات نصب ضریح مطهر جدید با شکافتن کف حرم مطهر از کنار ضریح، بعرض تقریباً پنجاه سانت ضریح وقفی به قسمت زیرین حرم مطهر منتقل و در اطراف مضجع شریف و در زیر حرم مطهر قرار گرفت و با این تمهید مدبرانه از یک طرف اصل شرعی وقف رعایت شده و از طرف دیگر مانع برای استحکام سازی و نصب پنجمین ضریح برطرف گردید.
از جمله اقدامات اساسی دیگری که همزمان با نصب ضریح مطهر صورت پذیرفت، بتون ریزی و کف سازی و مفروش نمودن کف حرم مطهر باسنگ های مرمر بسیار نفیس همراه با کانال کشی و برقراری سیستم تهویه و هوا دهی زمینی و دیواری است، و نیز مرمت آیینه کاریها و کاشیکاریها و کتیبه های روضه منوره از جمله دیگر اقداماتی بود که در جریان عملیات نصب ضریح به آن مبادرت شد.
پس از آماده شدن کف حرم مطهر و فراهم شدن زمینه های لازم از نقطه نظر استحکامات اطراف مضجع شریف، عملیات تعویض و نصب سنگ مضجع شریف جدید صورت گرفت. طی این عملیات سنگ پلاک پیشین مضجع، که مرکب از 12 قطعه سنگ بود برداشته شده، به موزه مرکزی آستان قدس رضوی انتقال یافت، و به جای آن سنگ نفیس مرمر یکپارچه بطول 20/2 و عرض 10/1 و ارتفاع 90 سانت که در نهایت جلا و صفا و زیبایی حجاری شده بود نصب گردید.
کتیبه هایی از آیات کلام الله مجید همچون آیه تطهیر و آیه اطیعوالله واطیعو الرسول … آیه یا ایتهاالانفس المطمئنه …

و اشعار جامی سلام علی ال طه و یس سلام علی آل خیر النبیین
زیبایی و نفاست سنگ را مضاعف ساخته است.
نصب سنگ مضجع شریف طی مراسمی روحانی و باشکوه با حضور و تشرف مقام معظم رهبری و تولیت عظمی آستان قدس رضوی صورت گرفت.
با گذر ایام کار قلمزنی و ساخت اضلاع ضریح مطهر و سقف آن در کارگاه پایان پذیرفت و مقدمات حمل آن از کارگاه به حرم مطهر فراهم گردید. به تناوب چهار ضلع و دو قسمت سقف ضریح با تشریفات خاص در حالی که انبوه زائرین مشتاق در حمل قطعات ضریح مشارکت داشته و آن را چون نگینی در میان گرفته بودند به حرم مطهر انتقال یافت.
حسب طرح و نقشه هر یک از چهار ضلع ضریح مطهر در محل خود نصب شده و پس از آن دو قسمت سقف بر فراز آن قرار گرفت و بدین ترتیب زمینه برای اتصال روکشهای منقوش نقره ای و کتیبه های طلایی بوجود آمد.
ضریح مطهر جدید، اضافه بر ابتناء بر مبانی هنر اصیل ایران اسلامی، در عین حال نماد و مظهر کلی از اسلوب های معماری و جلوه های ناب هنری مجموعه حرم مطهر و اماکن متبرکه رضوی می باشد. در اطراف ضریح مطهر به نشانه چهارده معصوم چهار ده دهانه به شکل محراب طراحی و اجرا شده است. سیر نقس ها و جهت قوس های آن یکدیگر را همراهی و تکمیل کرده، و مدار یگانه آنها که نهایتاً به مرکز و نقطه واحدی می رسد، تداعی کننده اصل اصیل عرفانی مشاهده وحدت در کثرت و کثرت در وحدت می باشد، و نیز مبدائیت ذات باریتعالی و قائمیت و بازگشت پذیری کائنات و ممکنات را به او متجلی می سازد.
کتابت اسمای حسنی و صفات علیای ذات باریتعالی، بر قسمت بالای ضریح مطهر، همچون "با ارحم الراحمین، یا اسمع السامعین، یا اکرم الاکرمین، یاقاضی الحاجات، یا منزل البرکات، یا رافع الدرجات، و…".

و نام ها و القاب مقدس حجج الهی، بر ستونهای اطراف ضریح مطهر، علاوه بر بداعت و زیبایی بسیاری که به ضریح بخشیده، در جهت تحقق مقصود اصلی که همان متوجه بودن و توجه یافتن به ذات باریتعالی است نقشی بسزایی ایفا می کند.
در هشت لچکی چهار گوش ضریح مطهر، به سبک هنر اصیل ایرانی، از گل آفتابگردان که نمادی از شمس الشموس که یکی از القاب امام رضا علیه السلام است نقش هایی تعبیه شده است. دراطراف ضریح مقدس گلهایی پنج و هشت برگی به نشانه خمسه طیبه و هشتمین امام طراحی و اجرا شده است.
آری: طراحی ضریح، رسم نقش ها و قوس ها، طرح مقرنسها و لچکی ها، اجرای کتیبه ها و… با اسلوب ها، مظاهر، نمادها و سمبل های معماری – هنری بنای رفیع آستان قدس رضوی هماهنگی کامل دارد. این نگارستان بدیع، و این گلزار روییده از زر و سیم، روح و هویت هنر نقاشی و نگارگری ایران اسلامی را، که همان مشاهده شاهد ازلی، و معشوق سرمدی، و منشاء خیرات و زیباییها، از پس پرده کثرات نقش و نگارهاست، در خود متجلی می سازد.
در این طراحی، حرکت نقش ها و سمتگیری نگارها، و سر درآغوش نهادن و بهم پیوستن آنها، و نقطه اجتماع و کانون وحدتشان، اصل مستحکم هستی، یعنی بازگشت پذیری و پایان یابی همه چیز به ذات باریتعالی را تداعی می کند.
دو سوره مبارکه "یس" و "هل اتی"، در بالای ضریح مطهر بصورت کتیبه دور تا دور ضریح نوشته شده است. طول کتیبه بالایی یعنی سوره مبارکه "یس" دارای 66/17 وعرض 18 سانتیمتر و طول کتیبه "هل اتی" 76/16 و عرض آن 14 سانت می باشد، هر دو کتیبه و دیگر خطوط بیرونی و داخلی ضریح مطهر که مشتمل بر آیاتی از کلام الله مجید و اسمای حسنی الهی و نام های حجج خداوندی است، در کمال قوت و استحکام توسط خوشنویس نامی جناب آقای موحد نوشته شده است.
برای اولین بار پوشش داخلی ضریح مطهر، سقف و دیوارهای آن با نقش و نگارها و کتابت اسماء الهی، با خاتم کاری یه طرز بسیار بدیع و زیبا تزیین یافته است. طراحی نقوش داخل ضریح مطهر، توسط استاد فرشچیان انجام یافته، و اجرا و یا خاتم کاری توسط استاد هنرمند کشتی آرای شیرازی و همکارانشان صورت پذیرفته است.
ضریح مطهر جدید حدود 12 تن وزن داشته، ضخامت پوشش نقره ای و طلایی آن و اتصال روکش های بدون پیچ یکی از ویژیگیهای این ضریح است. طول ضریح 78/4 و عرض آن 37/3 و ارتفاع آن با محاسبه سنگ پایه 96/3 متر می باشد.
به همانگونه که گفته شد پس از گذشت بیش از پنجاه روز کار شبانه روزی، عملیات جایگزینی و نصب، مسیر خود را به پایان رسانید و سرانجام روز سه شنبه 16/12/79 مصادف با عید سعید قربان، طی فرخنده مراسمی روضه منوره رضوی بازگشایی شده، و ضریح این منظر نظاره ملکوت، و این پنجره صمیمیت و آشنایی به روی مشتاقان رخ نمود.
مراسم روحانی و معنوی بازگشایی ضریح مطهر باحضور مقام معظم رهبری و تولیت عظمی آستان قدس رضوی انجام یافت. بسیاری ازرجال و شخصیت های کشوری و لشکری توفیق تشرف و حضور را یافتند. در این مراسم سنگ مضجع شریف و ضریح مطهر توسط مقام معظم رهبری و تولیت عظمی آستان قدس رضوی و تنی چند از مقامات روحانی، با گلاب ناب شست و شو یافت

ضریح جدید
از جمله اقدامات بسیار چشمگیر دوران استقرار نظام جمهوری اسلامی، که در کنار دیگر فعالیت های وسیع و گسترده توسعه و بازسازی اطراف حرم مطهر انجام گرفت، طراحی و ساخت و نصب ضریح مطهر جدید است.
پس از گذشت بیش از چهل سال از نصب ضریح پیشین موجباتی همچون فرسودگی، و سست شدن پایه ها و ساختار ضریح و ساییدگی پوشش و روکشهای نقره ای و طلایی آن، ساخت و نصب پنجمین ضریح را ضروری می نمود.
بدستور مقام معظم تولیت آستان قدس رضوی حضرت آیه الله واعظ طبسی، از سال 1372 مطالعات و بررسیهای مقدماتی ساخت ضریح آغاز گردید، و بدنبال آن طرحهای متعددی از طرف هنرمندان نامی کشور ارایه شد و نهایتاً توفیق طراحی ضریح نصیب استاد برجسته نگارگری کشور جناب آقای فرشچیان گردید.
با برگزیده شدن طرح استاد، ساخت ضریح تحت نظارت هیات اجرایی توسط سازمان عمران و توسعه حریم حرم امام رضا علیه السلام آغاز شد.
نخست بر اساس طرح موجود پایه ها و ساختار ضریح که ترکیبی از کار آهنگری و نجاری است توسط واحدهای مربوطه در آستان قدس رضوی در نهایت استحکام انجام گرفت و ساختاری مرکب از آهن و فولاد و چوب گردو برای نصب روکش ها و پوشش طلا و نقره ساخته شد.
با آماده شدن طرح استاد فرشچیان کار قلمزنی و زرگری و به عبارت دیگر اجرای طرح که اساس کار ساخت ضریح و صورت پذیری آنست از تاریخ 12/11/75 تحت نظارت عالیه هنری استاد فرشچیان شروع شد و از میان چند نفر از هنرمندان قلمزن همچنان توفیق کار قلمرنی ضریح مطهر، نصیب استاد خدادادزاده اصفهانی گردید.
ابتدا کار در اصفهان انجام می گرفت اما با توجه به مشکلات ناشی از دوری راه و لزوم آمد و رفت های مداوم به مشهد و اصفهان با دائر شدن کارگاهی ویژه در سازمان عمران و توسعه حریم حرم مطهر کار قلمزنی و ساخت ضریح مطهر در مشهد دنبال گردید و پس از چهار سال با کار بی وقفه روزانه و بعضاً شبانه و همچنین با کار متوسط روزانه شش نفر در کمال ظرافت و امتیاز هنری و در نهایت صلابت و استحکام کار قلمزنی پایان یافت و ضریح برای حمل و نصب آماده گردید. از ویژگیهای ضریح مطهر جدید، ضخامت پوشش نقره ای آن است که حتی بعضاً به بیش از سه میلیمتر می رسد.
مطلب قابل ذکر اینکه : اساساً در کار قلمزنی هر طرح قابلیت اجرا را ندارد و در طراحی ضریح اضافه بر ملاحظه مبانی و ابعاد هنری باید نقوشی طراحی می شد که قابلیت اجرایی و امکان صورت پذیری داشته باشد.
عملیات اجرایی برچیده شدن ضریح پیشین و نصب پنجمین ضریح از شامگاه روز شنبه 21/10/79، پس از مراسم غبار روبی آغاز گردید، و با هماهنگی کامل نیروهای فنی- تخصصی مورد نیاز بطور متوسط روزانه هفتاد نفر در سازمانی منظم و منسجم با تقسیم کار و تعیین مسئولیت هر یک از بخشهای عملیاتی و مدیران مربوطه طبق جدول زمان بندی شده، تحت مدیریت جناب آقای مهندس مهدی عزیزیان، مدیر عامل سازمان عمران و توسعه حریم حرم امام رضا علیه السلام به مدت پنجاه روز جریان خودراطی نمود. کار بنای عشق و کعبه مقصود، و فراز آمدن معبد خورشید در فضایی معنوی و شورانگیز آغاز گرفت.
کارگاهی اینچنین نه دیده شده و نه می شود.
عرصه کارگاه زمینی مقدس و پاک، نه زمینی که قطعه ای از بهشت، مگر پیش از هر کس پیامبر بزرگ این حرم را بهشت نام نداده است؟
همه چیز، جای جای و قطعه قطعه این بنا، مواد و عناصر آن به حکم همجواری با امام طهارت و تقدس یافته است. شیفتگی و دلداگی و شور و التهاب کسانی که در اینجا به هیچ هویت و نشانی در این معبد به کار شبانه روزی فراز آوردن ضریح مطهر مشغولند وصف ناشدنی است.
اینجا بر خلاف دیگر عرصه های کاری، مدیران و مسئولان و رتبه داران و کارگران ساده از یکدیگر متمایز نیستند، همه در یک کسوت و یک پوشش گرداگرد کعبه مقصود طواف می کنند و نه به کار، بلکه به عبادت و عروج روحانی اشتغال دارند. همه لباس احرام سبز می پوشند، و بر درگاه امام به طهارت وقوف می کنند، و همراه با سلام اجازه ورود می طلبند.
بالاترین مقام این عرصه مقام معظم تولیت است، او با حضور و تشرف مداوم خود ضمن اعمال نظارت عالیه، غبارروبی آستان مقدس امام را، افتخار و مباهات بزرگ دانسته، با عشق و ارادتی توصیف ناپذیر به کرات و دفعات بسیار غبار از آیینه تابناک شریف می سترد و با گلاب ناب شستشو می دهد. و دستورات لازم را در هر زمینه به مجریان می دهد.
ابتدا روکش های منقوش و کتیبه های طلایی و نقره ای ضریح پیشین از پایه های ضریح جدا شده پس از آن ستونها و ساختار ضریح که نوعاً فرسوده شده بود، از اطراف مضجع شریف برداشته شد. پس از آن با توجه به وضعیت خواص سومین ضریح، یعنی وقفیت دائمی آن برای نصب، با توجه به تمهیدات و مقدماتی که از پیش فراهم شده بود، سومین ضریح یا ضریح نگین نشان به قسمت تحتانی روضه منوره انتقال یافت.

شرح کوتاه ضریح
محذوریت وقف به نصب بودن ضریح و عدم جواز شرعی انتقال آن از یک سو و از طرف دیگر، وجود موانع و مشکلات جدی فنی و معماری بر سر راه استحکام سازی پایه های نصب ضریح جدید موجب گردید تا پس از بررسی و مطالعات زیاد چاره کار به انتقال ضریح به قسمت زیرین حرم مطهر و نصب محاذی اطراف مضجع شریف دیده شود.
از دو سال پیش یعنی از سال 77 از محلی از زیر رواق دارالولایه راهرویی به سمت اطراف ضریح مطهر حفر گردید و در ادامه محاذی اطرف ضریح مطهر از زیر تا عمق 90/2 متر از کف حرم خاکبرداری شد. پس از عملیات حفاری، دیوارهای چهار اطراف مضجع شریف و راهرو ایجاد شده، با سنگ پوشش و تزیین یافت، و در جریان عملیات نصب ضریح مطهر جدید با شکافتن کف حرم مطهر از کنار ضریح، بعرض تقریباً پنجاه سانت ضریح وقفی به قسمت زیرین حرم مطهر منتقل و در اطراف مضجع شریف و در زیر حرم مطهر قرار گرفت و با این تمهید مدبرانه از یک طرف اصل شرعی وقف رعایت شده و از طرف دیگر مانع برای استحکام سازی و نصب پنجمین ضریح برطرف گردید.
از جمله اقدامات اساسی دیگری که همزمان با نصب ضریح مطهر صورت پذیرفت، بتون ریزی و کف سازی و مفروش نمودن کف حرم مطهر باسنگ های مرمر بسیار نفیس همراه با کانال کشی و برقراری سیستم تهویه و هوا دهی زمینی و دیواری است، و نیز مرمت آیینه کاریها و کاشیکاریها و کتیبه های روضه منوره از جمله دیگر اقداماتی بود که در جریان عملیات نصب ضریح به آن مبادرت شد.
پس از آماده شدن کف حرم مطهر و فراهم شدن زمینه های لازم از نقطه نظر استحکامات اطراف مضجع شریف، عملیات تعویض و نصب سنگ مضجع شریف جدید صورت گرفت. طی این عملیات سنگ پلاک پیشین مضجع، که مرکب از 12 قطعه سنگ بود برداشته شده، به موزه مرکزی آستان قدس رضوی انتقال یافت، و به جای آن سنگ نفیس مرمر یکپارچه بطول 20/2 و عرض 10/1 و ارتفاع 90 سانت که در نهایت جلا و صفا و زیبایی حجاری شده بود نصب گردید.
کتیبه هایی از آیات کلام الله مجید همچون آیه تطهیر و آیه اطیعوالله واطیعو الرسول … آیه یا ایتهاالانفس المطمئنه …

و اشعار جامی سلام علی ال طه و یس سلام علی آل خیر النبیین
زیبایی و نفاست سنگ را مضاعف ساخته است.
نصب سنگ مضجع شریف طی مراسمی روحانی و باشکوه با حضور و تشرف مقام معظم رهبری و تولیت عظمی آستان قدس رضوی صورت گرفت.
با گذر ایام کار قلمزنی و ساخت اضلاع ضریح مطهر و سقف آن در کارگاه پایان پذیرفت و مقدمات حمل آن از کارگاه به حرم مطهر فراهم گردید. به تناوب چهار ضلع و دو قسمت سقف ضریح با تشریفات خاص در حالی که انبوه زائرین مشتاق در حمل قطعات ضریح مشارکت داشته و آن را چون نگینی در میان گرفته بودند به حرم مطهر انتقال یافت.
حسب طرح و نقشه هر یک از چهار ضلع ضریح مطهر در محل خود نصب شده و پس از آن دو قسمت سقف بر فراز آن قرار گرفت و بدین ترتیب زمینه برای اتصال روکشهای منقوش نقره ای و کتیبه های طلایی بوجود آمد.
ضریح مطهر جدید، اضافه بر ابتناء بر مبانی هنر اصیل ایران اسلامی، در عین حال نماد و مظهر کلی از اسلوب های معماری و جلوه های ناب هنری مجموعه حرم مطهر و اماکن متبرکه رضوی می باشد. در اطراف ضریح مطهر به نشانه چهارده معصوم چهار ده دهانه به شکل محراب طراحی و اجرا شده است. سیر نقس ها و جهت قوس های آن یکدیگر را همراهی و تکمیل کرده، و مدار یگانه آنها که نهایتاً به مرکز و نقطه واحدی می رسد، تداعی کننده اصل اصیل عرفانی مشاهده وحدت در کثرت و کثرت در وحدت می باشد، و نیز مبدائیت ذات باریتعالی و قائمیت و بازگشت پذیری کائنات و ممکنات را به او متجلی می سازد.
کتابت اسمای حسنی و صفات علیای ذات باریتعالی، بر قسمت بالای ضریح مطهر، همچون "با ارحم الراحمین، یا اسمع السامعین، یا اکرم الاکرمین، یاقاضی الحاجات، یا منزل البرکات، یا رافع الدرجات، و…".
و نام ها و القاب مقدس حجج الهی، بر ستونهای اطراف ضریح مطهر، علاوه بر بداعت و زیبایی بسیاری که به ضریح بخشیده، در جهت تحقق مقصود اصلی که همان متوجه بودن و توجه یافتن به ذات باریتعالی است نقشی بسزایی ایفا می کند.
در هشت لچکی چهار گوش ضریح مطهر، به سبک هنر اصیل ایرانی، از گل آفتابگردان که نمادی از شمس الشموس که یکی از القاب امام رضا علیه السلام است نقش هایی تعبیه شده است. دراطراف ضریح مقدس گلهایی پنج و هشت برگی به نشانه خمسه طیبه و هشتمین امام طراحی و اجرا شده است.
آری: طراحی ضریح، رسم نقش ها و قوس ها، طرح مقرنسها و لچکی ها، اجرای کتیبه ها و… با اسلوب ها، مظاهر، نمادها و سمبل های معماری – هنری بنای رفیع آستان قدس رضوی هماهنگی کامل دارد. این نگارستان بدیع، و این گلزار روییده از زر و سیم، روح و هویت هنر نقاشی و نگارگری ایران اسلامی را، که همان مشاهده شاهد ازلی، و معشوق سرمدی، و منشاء خیرات و زیباییها، از پس پرده کثرات نقش و نگارهاست، در خود متجلی می سازد.
در این طراحی، حرکت نقش ها و سمتگیری نگارها، و سر درآغوش نهادن و بهم پیوستن آنها، و نقطه اجتماع و کانون وحدتشان، اصل مستحکم هستی، یعنی بازگشت پذیری و پایان یابی همه چیز به ذات باریتعالی را تداعی می کند.
دو سوره مبارکه "یس" و "هل اتی"، در بالای ضریح مطهر بصورت کتیبه دور تا دور ضریح نوشته شده است. طول کتیبه بالایی یعنی سوره مبارکه "یس" دارای 66/17 وعرض 18 سانتیمتر و طول کتیبه "هل اتی" 76/16 و عرض آن 14 سانت می باشد، هر دو کتیبه و دیگر خطوط بیرونی و داخلی ضریح مطهر که مشتمل بر آیاتی از کلام الله مجید و اسمای حسنی الهی و نام های حجج خداوندی است، در کمال قوت و استحکام توسط خوشنویس نامی جناب آقای موحد نوشته شده است.
برای اولین بار پوشش داخلی ضریح مطهر، سقف و دیوارهای آن با نقش و نگارها و کتابت اسماء الهی، با خاتم کاری یه طرز بسیار بدیع و زیبا تزیین یافته است. طراحی نقوش داخل ضریح مطهر، توسط استاد فرشچیان انجام یافته، و اجرا و یا خاتم کاری توسط استاد هنرمند کشتی آرای شیرازی و همکارانشان صورت پذیرفته است.
ضریح مطهر جدید حدود 12 تن وزن داشته، ضخامت پوشش نقره ای و طلایی آن و اتصال روکش های بدون پیچ یکی از ویژیگیهای این ضریح است. طول ضریح 78/4 و عرض آن 37/3 و ارتفاع آن با محاسبه سنگ پایه 96/3 متر می باشد.
به همانگونه که گفته شد پس از گذشت بیش از پنجاه روز کار شبانه روزی، عملیات جایگزینی و نصب، مسیر خود را به پایان رسانید و سرانجام روز سه شنبه 16/12/79 مصادف با عید سعید قربان، طی فرخنده مراسمی روضه منوره رضوی بازگشایی شده، و ضریح این منظر نظاره ملکوت، و این پنجره صمیمیت و آشنایی به روی مشتاقان رخ نمود.
مراسم روحانی و معنوی بازگشایی ضریح مطهر باحضور مقام معظم رهبری و تولیت عظمی آستان قدس رضوی انجام یافت. بسیاری ازرجال و شخصیت های کشوری و لشکری توفیق تشرف و حضور را یافتند. در این مراسم سنگ مضجع شریف و ضریح مطهر توسط مقام معظم رهبری و تولیت عظمی آستان قدس رضوی و تنی چند از مقامات روحانی، با گلاب ناب شست و شو یافت.

روضه منوره
در سال 203 و به قولى 202 هجرى قمرى، پس از شهادت امام رضا علیه السلام،
پیکر مطهر این امام همام را در بقعه اى که در کنار گور هارون الرشید بناکرده بودند،
به خاک سپردند. این بقعه در باغ حمید بن قحطبه و در روستایى به نام سناباد نزدیک
نوغان در حدود 2 تا 4 فرسنگى طوس واقع شده بود.
با توجّه به این روایت، نخستین بناى آرامگــاه، همان بقعه هارون الرشید باید باشد
که توسط مامون عباسى بنا گردیده بود. از این بقعه، هم اکنون 2 متر از دیوارش
باقى مانده و بقیه بناى حرم بر روى آن ساخته شده است. از این تاریخ تا روزگـار
دیلمیــان، نشانه اى از تجدید یا مرمت حرم در دست نیست، ولى مسلم این است
که مزارى معروف بوده، تا جایى که جهانگردان و جغرافى نویسان شهیرى به سبب
وجود همان، از سرزمین طوس به "مشهد الرضا" تعبیر کرده و نام برده اند. به نظر
مى رسد در عهد دیلمیان، تزئیناتى بر این بنا صورت گرفته باشد.

رواق ها
در اطراف مضجع شریف و مرقد منوّر رضوى براى انجام زیارت و عبادت، اماکن سرپوشیده و مسقّفى ساخته شده است که نام "رواق" به آنها اطلاق مى گردد. این رواق ها که در حال حاضر شامل 23 مکان سرپوشیده است بعضاً عمرى بسیار طولانى و قدیمى دارند و تعـدادى نـیز بعد از پیروزى انـقلاب اسـلامى ساختـه شـده انـد که ذیلاً به معرفى آنها مى پردازیم.

1-دارالحفاظ
"دارالحفاظ" در جنوب حرم مطهر و بین حرم و مسجد گوهرشاد واقع شده است. ضلع غربى این رواق، به رواق بزرگ "دارالسیاده" و ضلع شرقى آن، به رواق "دارالسلام" گشوده مى شود و از طرف جنوب متصل به مسجد جامع گوهرشاد است. زوّار از طریق درى که در ضلع شمالى این رواق قرار دارد به پیش روى مبارک مشرّف مى شوند.
"دارالحفاظ" در قرن نهم ساخته شده و اکنون محل عبادت و زیارت آقایان است و همان گونه که از نام آن پیداست مراسم خاص قرائت قرآن و خطبه مخصوص حفّاظ آستان قدس، در این رواق مجلّل انجام مى گیرد.

2 – دارالسیاده
این رواق، بعد از "دارالحفاظ" قدیمى ترین و پس از "دارالولایه"، "دارالهدایه"، "دارالرحمه" و "دارالاجابه" بزرگترین رواق آستان قدس رضوى علیه السلام است که توسط گوهرشاد خاتون در قرن نهم هجرى بنا شده است. این بناى مبارک در غرب حرم مطهر و به موازات مسجد بالاسر و رواق "دارالحفاظ" از شمال به جنوب ساخته شده است . در ضلع غربى "دارالسیاده" رواق "دارالاخلاص" است که پنجره اى نقره اى مابین این رواق و رواق "دارالولایه" قرار دارد که از آن جا ضریح مقدس امام علیه السلام نمایان است و در پاى آن، همواره گروهى از دردمندان و حاجتمندان حضرتش دست تضرع به درگاه خدا دارند. از وسط ضلع شرقى "دارالسیاده" درى به "دارالحفاظ" و از ضلع جنوبى آن درى به ایوان شمالى مسجد گوهرشاد و از ضلع شمالى نیز درى به رواق "دارالشرف" گشوده مى شود. و نیز این رواق با "دارالولایه" هم مرتبط است. "دارالسیاده" محل عبادت و زیارت آقایان است.

3 – رواق مسجد بالاسر
کهن ترین و نزدیک ترین مکان به ضریح مطهر رضوى علیه السلام مسجد کوچک مستطیل شکلى است که در بین زائرین به "مسجد بالاسر" مشهور است.
این بناى مقدس، در ضلع غربى بقعه حضرت و بالاى سر مبارک قرار گرفته، قدمتى متجاوز از ده قرن دارد. مورخان بر این باورند که "ابوالحسن عراقی"، از رجال بنام دوره سلطان محمود غزنوى، بانى آن بوده و در همان جا نیز مدفون است. قرن هاست که مومنان و زائران بى شمارى نماز معروف زیارت حضرت را در این مکان متبرک به جاى مى آورند و از فیض سرشار آن بهره مى برند.
این مسجد، داراى سه صفه شرقى، غربى و شمالى مى باشد. صفه شرقى آن به حرم مطهر متصل و محل تردّد زائران است. صفه غربى آن از طریق یک در به رواق "دارالسیاده" مرتبط است.
از مسجد بالاسر به عنوان قدیمى ترین رواق داراى فضاى مشترک با روضه منوّره نام مى برند. مساحت این رواق، 72 متر مربع است.

4 – دارالاخلاص
این رواق در حال حاضر به وسیله پنجره مشبک نقره اى زیبایى از رواق دارالولایه جدا گردیده و متصل به رواق بالاسر است و با قسمتى از رواق دارالسیاده که با نیم دیوار سنگى از بقیه رواق دارالسیاده جدا گردیده محل عبـادت و زیـارت دلـدادگان حضرتـش مى باشد.

5 – دارالشکر
رواق "دارالشکر" تاپیش از سالهاى 4 – 1342، قرآن خانه و پیش تر کتابخانه آستانه بوده است. این رواق، از طرف جنوب به مسجد بالاسر و از شرق و غرب به رواق هاى "دارالفیض" و "دارالشرف" ارتباط دارد. بناى مذکور در ضلع شمالى خود و از طریق دو ممر به صحن انقلاب و رواق "توحیدخانه" متصل مى شود که یکى با چند پله به ایوان طلاى صحن انقلاب و دیگرى از راهرو کوچکى با دو پله به "توحیدخانه" مى رسد.
رواق "دارالشکر" در شمال غربى روضه رضوى علیه السلام واقع و اختصاصاً محل عبادت و زیارت بانوان است.

6 – توحید خانه
"توحیدخانه" در شمال حرم مطهر و بین "دارالفیض" و صحن انقلاب (عتیق) واقع است و از مشرق به رواق "الله وردى خان" و از مغرب به ایوان طلاى صحن انقلاب راه دارد. در ضلع شمالى این بنا، پنجره فلزى ظریفى است که "توحیدخانه" را به فضاى صحن انقلاب مربوط مى سازد. خیل کثیرى از زائران بارگاه رضوى علیه السلام مقابل این پنجره – که به پنجره فولاد معروف است – ملتمسانه مى ایستند و از آستان کرامت و شفاعت حضرتش حاجت مى طلبند. از صحن انقلاب و پشت پنجره فولاد ضریح مطهر حضرت نمایان است.
مورخان "توحیدخانه" را از آثار مرحوم "ملامحسن فیض کاشانی" از علماى بنام عهد صـفوى مـى دانند و پـاره اى نیز بر این عقیده اند که مرحوم فیض خود در آنجا تدریس مى کرده است. در این رواق مبارک تنها بانوان زوّار به عبادت و زیارت مشغولند.

7 – دارالفیض
در سال 1347 هجرى شمسى، پس از تعمیر و تعریض بخش هایى از حرم مطهر – که در زمان صفویان بنا شده و به مرور زمان دچار خرابى ها و فرسودگى هایى شده بود – رواق مجلّل و باشکوهى ساخته شد که در شمال مضجع شریف واقع و به نام "دارالفیض" موسوم گردید. ضلع جنوبى این رواق به روضه منوره متصل و مکان تشرّف بانوان به قسمت پشت سر مبارک حضرت است. در زاویه شمال شرقى آن راهرو کوچکى است که به "گنبد الله وردى خان" راه دارد و از طرف شمال و غرب به رواق هاى "توحیدخانـه" و "دارالشـکر" متصــــــل مى باشد. "دارالفیض" جهت زیارت و عبادت بانوان تخصیص یافته است.

8 – رواق گنبد الله وردى خان
این رواق و گنبد آن از حیث معمارى و کاشى کارى یک شاهکار به شمار مى رود و ظرافت و نفاست چشم گیر بنا آن را از کم نظیر ترین نمونه هاى معمارى عهد صفویان قرار داده است. شکل این رواق هشت ضلعى و در هشت ضلع آن هشت صفه و بر بالاى هر یک از آنها صفه هاى کوچک ترى است. هفت صفه پایینى این رواق به رواق هاى "توحید خانه"، "دارالضیافه"، "دارالسعاده"، "گنبد حاتم خانى"، "دارالفیض" و نیز از طریق یک کفش دارى به صحن انقلاب (صحن عتیق) مى پیوندد. این بنا – که به لحظ شکل و عمارت منحصر به فرد خود – متمایز از دیگر رواق هاى مربع یا مستطیل شکل حرم است، توسط "الله وردى خان سپهسالار" از امراى بزرگ شاه عباس صفوى بنا شده است که مقبره وى نیز در همین رواق قرار دارد.
رواق "گنبد الله وردى خان" در شمال شرقى حرم مطهر واقع و اکنون محل اختصاصى عبادت و نیایش بانوان است.

9 – رواق گنبد حاتم خانى
در مشرق حرم مطهر، رواقى است معروف به "گنبد حاتم خانى" که ساخته "حاتم بیک اردوبادی" از وزراى شاه عباس صفوى در قرن یازدهم هجرى قمرى است. از ضلع غربى این بنا در طلاى پایین پاى مبارک گشوده مى شود که راه تشرّف اختصاصى بانوان به روضه منوره حضرت است. در زاویه شمال غربى رواق، راهرویى است که از آن طریق با یک پیچیدگى به گنبد "الله وردى خان" راه دارد و از جنوب غربى به وسیله یک در به رواق "دارالسلام" مرتبط و از سمت مشرق متصل به رواق "دارالسعاده" است.
هـمان طـور کـه بیـان شد این رواق مقدس محل مخصوص زیارت و تشرّف بانوان مى باشد.

10 – دارالضیافه
این رواق در زاویه بین دو صحن انقلاب (عتیق) و آزادى (جدید) واقع شده و از آنجا که بین صحن آزادى و "گنبد الله وردى خان" قرار دارد در مسیر یکى از راه هاى تشرّف به حرم مطهر است. رواق "دارالضیافه" از غرب به "گنبد الله وردى خان"، از جنوب به "دارالسعاده"، از شرق به صحن آزادى و از شمال به صحن انقلاب اسلامى محدود مى باشد. این رواق در سال 1301 هجرى قمرى بنا شده و سالیان دراز – آن چنان که از نامش پیداست – تالار تشریفات و پذیرایى آستانه در جشن ها و سوگوارى ها بوده است. امروزه نیز در شبهاى قدر و لیالى محرم و صفر پذیراى خیل کثیر سوگواران و عزاداران مشهدى و زوار دیگر مى باشد.
این بنا در شمال شرقى حرم مطهر قرار دارد و یکى از رواق هاى اختصاصى بانوان و محل نماز و عبادت آنها است.

11 – دارالسعاده
در شرق رواق هاى آستان قدس رضوى علیه السلام، میان ایوان طلاى صحن آزادى (صحن نو) و رواق "حاتم خانى"، رواق "دارالسعاده" واقع شده است. این رواق که بعد از رواق "حاتم خانی" در طرف پایین پاى مبارک قرار دارد، در قرن سیزدهم هجرى و در عهد محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار ساخته و تکمیل شده است. ضلع جنوبى این رواق، متصل به در طلا و رواق "دارالسرور" است و از سمت مشرق به ایوان طلاى صحن نو و از غرب به رواق "حاتم خانى" مربوط مى باشد. صفه شمالى "دارالسعاده" را دو ممر کوچک، با پیچ و خمى به رواق هاى "الله وردى خان" و "دارالضیافه" متصل مى کند.
این بناى مبارک نیز، همچون رواق "حاتم خانى" جهت زیارت و عبادت بانوان اختصاص داده شده است.

12 – دارالسرور
از دیگر رواق هایى که در جنوب شرقى حرم مطهر قرار دارد، رواق "دارالسرور" است که سابقاً (تا سالهاى 8-1334 هجرى شمسی) آبدارخانه و بعداً دفتر امور داخلى آستانه بوده است. این رواق، در قسمت غربى صحن آزادى (صحن نو) و در بین رواق هاى "دارالسعاده" و "دارالذکر" قرار دارد. ضلع شمالى این بنا را درى زرین به "دارالسعاده" متصل مى کند و در ضلع جنوبى آن علاوه بر سه در چوبینى که به "دارالذکر" اتصال دارد درگاهى نیز به رواق "دارالعزه" مربوط مى شود. از انتهاى غربى "دارالسرور" در طلاى بسیار زیبایى به "دارالسلام" گشوده مى شود.
با توجّه به کفشدارى که درمدخل ورودى "دارالسرور" قرار دارد، (کفش دارى شماره8) این رواق یکى از اصلى ترین راههاى ورود زوّار به حرم مطهر مى باشد، از همین رو تردّد و تجمع زائرانى که از درون صحن آزادى قصد تشرّف به روضه منوره حضرت را دارند در این رواق بسیار مشاهده مى شود.
در رواق "دارالسرور" که محل اختصاصى رفت و آمد و عبادت آقایان است دو دفتر نذورات و امانات موجود مى باشد.

13 – دارالذکر
این رواق، که سابقاً رو باز و محل مدرسه على نقى میرزا بوده ، طى سال هاى 4-1342 هجرى شمسى، نوسازى و مسقف شده و تحت نام "دارالذکر" به مجموعه رواق هاى آستان قدس رضوى اضافه گردیده است. رواق "دارالذکر" در جنوب شرقى حرم مطهر و در مغرب صحن آزادى (صحن نو) قرار دارد. این بنا از طریق سه در ضلع غربى خود به رواق "دارالعزه" و از طریق سه درگاه دیگر در ضلع شمالى به رواق "دارالسرور" متصل است. در قسمت جنوبى این رواق درى وجود دارد که به رواق "دارالزهد" گشوده مى شود و در قسمت جنوب شرقى آن نیز از طریق یک کفشدارى به صحن آزادى راه مى یابد.
در اطراف "دارالذکر" اطاق هاى ریاست اداره خدمه و نگهبانى داخل حرم قرار دارد. این رواق مبارک محل نماز و عبادت آقایان است.

14 – دارالزهد
از دورترین رواق ها به مرقد منوّر حضرت رضا(ع) مى باشد و در جنوب شرقى حرم مطهر و شمال صحن امام خمینی(ره) قرار دارد. این رواق زیبا و باشکوه که قبلاً به صحن موزه مشهور بود از طریق یک راهرو به "دارالذکر" مرتبط مى شود و به وسیله سه درگاه در ضلع شرقى خود به مقبره شیخ بهایى و از طریق چهاردرگاه درضلع جنوبى به محوطه صحن امام خمینى (ره) راه مـى یابد. چهـار درگاه دیـگر ضـلع غربى، این رواق را به راهرو تالار تشریفات متصل مى سازد.
"دارالزهد" در طى سال هاى نخستین دهه پنجاه خورشیدى بنا شده و علاوه بر مکان نماز و عبادت آقایان عمده مراسم وعظ و خطابه نیز در آن برگزار مى شود.

15 – رواق شیخ بهایى (ره)
از آنجا که مقبره عالم شهیر تشیّع، شیخ بهاء الدین عاملى – رضوان الله تعالى علیه – دانشمند سده دهم و یازدهم هجرى در وسط این رواق قرار دارد آن را به نام نامى خود شیخ مى خوانند. او که معاصر شاه عباس صفوى مى زیست، در سال 953 هجرى قمرى در بعلبک لبنان دیده به جهان گشود و پس از 77 سال و چند ماه تحصیل، تعلیم و تالیف به سال 1030 هجرى قمرى در اصفهان چشم از جهان فروبست، که بنا به وصیتش پیکر آن بزرگوار را به مشهد منتقل کرده، در جوار حضرت رضا علیه السلام به خاک سپردند.
رواق شیخ بهایى (ره) در جنوب شرقى حرم مطهر قرار دارد که راهرویى با چند پله، ضلع شمالى آن را به صحن آزادى مربوط مى سازد و از ضلع جنوبى آن نیز سه درگاه به صحن امام خمینى – قدس سره – گشوده مى شود. در قسمت شرق این رواق، رواق "دارالعباده" و در غرب آن رواق "دارالزهد" قرار دارد.

16 – دارالعزه
"دارالعزه" یکى از رواق هاى جنوب شرقى روضه منوره است که در بین دو رواق "دارالسلام" و "دارالذکر" قرار دارد. این رواق از طریق درگاهى در شمال خود به "دارالسرور" متصل است. در جنوب این بنا درى به شبستان مسجد گوهرشاد و در ضلع شرقى آن سه در به "دارالذکر" باز مى شود که محل تردّد زائران مى باشد. رواق "دارالعزه" از طرف مغرب به "دارالسلام" متصل و در سطحى به ارتفاع 95 سانتى متر از کف آن ساخته شده است.
رواق مذکور که در گذشته کشیک خانه خدّام بوده است، هم اینک جهت عبادت آقایان مورد استفاده قرار مى گیرد.

17 – دارالسلام
"دارالسلام" از جمله نخستین رواق هایى است که در مجموعه حرم مطهر و به همت گوهرشادخاتون بنا شده است و از لحاظ سابقه تاریخى با دو رواق "دارالحفاظ" و "دارالسیاده" قدمتى یکسان دارد. این رواق تا سال هاى 8-1334 هجرى شمسى ساختمانى دو طبقه داشته که از طبقه زیرین به عنوان انبار فرش استفاده مى شده و طبقه بالاى آن تحت نام "تحویل خانه" در اختیار فراشان و راهرو کشیک خانه بوده است.
این بناى کهن و مقدّس از سمت مغرب به "دارالحفاظ" متصل مى باشد و دقیقاً به موازات آن قرار دارد. در ضلع شرقى آن سه غرفه بین رواق "دارالعزه" و این رواق وجود دارد و یک در با روکش طلا نیز از آن به "دارالسرور" گشوده مى شود. صفه شمالى "دارالسلام" با یک درب به "گنبد حاتم خانى" ارتباط دارد.
"دارالسلام" در جنوب شرقى حرم مطهر واقع و مکان اجتماع و نیایش آقایان است.

18 – دارالعباده
آخرین رواق جنوب شرقى حرم مطهر در سال 1353 هجرى شمسى ساخته شد و "دارالعباده" نام گرفت. این بنا از طریق پنج درگاه به صحن امام خمینى – قدس سره – راه دارد و درگاه ضلع غربى آن محل تردد زائران به مقبره شیخ بهایى (ره) است.
"دارالعباده" عمدتاً محل عبادت و زیارت بانوان مى باشد.

19 – دارالشرف
این رواق مبارک از ضلع شرقى خود به "دارالشکر"، از ضلع جنوبى با پنجره مشبک نقره اى به "دارالسیاده" و از ضلع غربى به رواق جدیدالاحداث "دارالولایه" محدود است و به ایوان طلاى صحن انقلاب (عتیق) نیز راه دارد. این مکان که در سال 1343 به صورت رواق مستقل حاضر درآمد در شمال غربى روضه منوره واقع شده و قسمتى از آن محل عبادت بانوان و قسمت دیگر محل تردّد زائران است.

20 – رواق دارالولایه
یکى از باشکوه ترین و بزرگ ترین رواق هاى آستان قدس رضوى پس از انقلاب کبیر اسلامى است که در شمال غربى حرم مطهر بنا گردیده است. این رواق در یادمان دهمین سالگرد استقرار جمهورى اسلامى ایران (12/فروردین/1368) همزمان با افتتاح صحن جمهورى اسلامى گشایش یافت و "دارالولایه" نام گرفت. این بنا علاوه بر مزیّت وسعت و بزرگى، ارتباط فراگیرى با بخش هاى مختلف حرم مطهر دارد، آن چنان که از شمال به صحن انقلاب (عتیق) و قسمتى از بست شیخ طوسى (بست علیا)- از مشرق به رواق هاى "دارالسیاده"، "دارالشرف" و "دارالاخلاص"، از جنوب به مدرسه "دو در" و "پریزاد" و نهایتاً به بست شیخ بهایى، و از غرب به صحن جمهورى اسلامى پیوند دارد. "دارالولایه" از طریق 6 کفشدارى پذیراى خیل کثیرى از زائران بارگاه مقدس رضوى است. این کفشداری ها از دو صحن انقلاب و جـمهورى و نیـز از جلـوى مـدرسه "دو در" و بـست شیـخ بهایى به "دارالولایه" گشوده مى شوند.
از رواق مذکور به صورت خانوادگى استفاده مى شود و 2436 متر مربع زیربنا دارد.

21 – رواق دارالهدایه
رواق "دارالهدایه" در شمال "دارالرحمه" قرار دارد و هردو، از رواق هاى جدیدالاحداث آستان قدس رضوى به شمار مى روند. این رواق – که از رواق هاى وسیع روضه منوّره حضرت رضا(ع) است – در جنوب غربى حرم مطهر و بین مدرسه "دو در" و صحن جمهورى واقع شده است. "دارالهدایه" داراى ده ورودى و دو کفشدارى است که 9 ورودى و یک کفشدارى آن در ضلع شرقى صحن جمهورى و یک ورودى و کفشدارى دیگر آن، در هشتى کنار بست شیخ بهایى قرار دارد.
رواق دارالهدایه 844 متر مربع مساحت دارد.

22 – رواق دارالرحمه
در جنوب غربى حرم مطهر و بین بست شیخ بهایى و صحن جمهورى اسلامى، در ضلع جنوبى و در امتداد "دارالهدایه" با 520 متر مربع زیربنا واقع شده است.این بنا در سال 1371 افتتاح شده است و پس از دو رواق "دارالولایه" و "دارالهدایه"، بزرگ ترین رواق در مجموعه رواق هاى حرم مطهر مى باشد. در ضلع شمالى آن، یک کفشدارى، یک آبدارخانه و یک ورودى اصلى ساخته شده است که در هشتى کنار بست شیخ بهایى قرار دارد. دو ورودى نیز ضلع شرقى صحن جمهورى اسلامى را به این رواق متصل مى کند.
از زیبایى هاى چشم نواز معمارى در "دارالرحمه" ، مى توان به گچ برى و نقاشى تماشایى صحنه عاشورا و اسامى پنج تن علیهم السلام اشاره کرد که با هنر خیره کننده اى مجسم و با رنگهاى مختلف تزیین یافته است.
لازم به ذکر است که دو رواق دارالهدایه و دارالرحمه ، در نخستین روز سال 1371 شمسى افتتاح شده اند.

23 – رواق دارالاجابه
این رواق همزمان با عید سعید غدیر خم در سال 1379 ه.ش. در بخش تحتانى رواق دارالولایه با مساحت 2815 متر مربع و گنجایش بالغ بر 2800 نفر افتتاح گردید.
رواق دارالاجابه در قسمت غربى روضه منوّره (بالاسر مبارک) قرار دارد و از جهت جنوب به مدارس پریزاد و دودرب، از شمال به صحن انقلاب و از شرق به مضجع شریف محدود مى شود. این رواق نیز مانند سایر رواق ها از نظر هنر معمارى داراى ویژگى هاى کم نظیر مى باشد، به طورى که در ساخت آن از هنر مقرنس، رسمى بندى، گره سنگى، گره نجارى، آینه کارى و لایه چینى مشتمل بر گچ فرسک، رنگ پرل، رنگ آکرولیک، ورنى و نیز قلم گیرى طلاکارى استفاده شده است. مسیرهاى ورود و خروج این رواق از طریق رواق هاى آیت الله حاج شیخ مجتبى قزوینى و دارالولایه و همچنین کفشدارى هاى 13 و 14 در بست شیخ بهاءالدین مى باشد.

24 – رواق دارالحکمه
این رواق با مساحت 600 متر مربع در ضلع شمال غربى صحن آزادى و جنوب شرقى صحن انقلاب اسلامى و در مجاورت کفشدارى شماره 7 در دست احداث مى باشد.

25 – رواق دارالکرامه
این رواق با 1500 متر مربع زیربنا در ضلع شرقى صحن انقلاب اسلامى و در سه طبقه در دست ساخت مى باشد.

26 – رواق دارالثوره
به عنوان بزرگترین رواق اماکن متبرکه رضوى با 3650 متر مربع مساحت در قسمت تحتانى ضلع شمالى صحن انقلاب اسلامى در دست بنا مى باشد که در آینده مساحت آن به 6300 متر مربع افزایش خواهد یافت.

شایان ذکر است : مجموع مساحت رواق هاى احداث شده قبل از پیروزى انقلاب شکوهمند اسلامى 2838 مترمربع بوده است، در حالى که رواق هاى احداث شده و در دست احداث پس از پیروزى انقلاب اسلامى بیش از 12300 متر مربع مى باشد.

.
ورودیهای حرم
مسیرهای تشرف به حرم مطهر
مسیرهای تشرف به حرم مطهر عبارتند از:

1. مسیر غربی حرم
: از خیابان شیرازی، پس از عبور از مبادی ورودی بست شیخ طوسی
1 . سمت راست، صحن جمهوری اسلامی حرم مطهربست شیخ طوسی
2 . مقابل، صحن انقلاب اسلامی حرم مطهر
رواقهایی که از طریق این دو مسیر به حرم مطهر منتهی می شوند عبارتند از:
1-1. از صحن جمهوری اسلامی، دارالولایه بطرف حرم دو مسیر است:
الف) دارالسیاده دارالحفاظ حرم مطهر
ب) دارالشرف. دارالشکر.دارالفیض حرم مطهر (از طریق کفشداریهای 15 و 16)
1-2.از صحن انقلاب به سوی روضه منوره
رواقهای: دارالولایه، دارالشرف، دارالشکر، دارالفیض، توحیدخانه، رواق الله وردیخان و دارالضیافه (از طریق کفشداریهای 1 تا 6).
2_مسیر شمالی حرم مطهر (پشت سر مبارک): از خیابان طبرسی، پس از عبور از مبادی ورودی
بست شیخ طبرسی صحن انقلاب حرم مطهر (از طریق کفشداریهای 1 تا 6 رواقهای یاد شده در مسیر غربی)
3.مسیر شرقی حرم (پایین پای مبارک):
از طریق خیابان نواب، پس از عبور از مبادی ورودی، از دو مسیر زیر به سوی حرم راه می یابیم.
3-1. بست شیخ حرّ عاملی صحن انقلاب حرم مطهر ( از طریق کفشداریهای 1 تا 6 و رواقهای یاد شده در مسیر غربی)
الف) دارالسعاده، گنبد حاتم خانی حرم مطهر
3-2. صحن آزادی، رواقهای این مسیر تا حرم
ب) دارالسرور، دارالسلام، دارالحفاظ حرم مطهر
4. مسیر جنوبی ورود به روضه منوره ( از پیش روی مبارک):
از طریق صحن جامع رضوی:
1. رواق امام خمینی (ره) که در حال ساخت است.
2. صحن قدس مسجد گوهرشاد رواق دارالسیاده یا دارالحفاظ (حرم مطهر)؛
3. بست شیخ بهاء الدین رواق دارالولایه حرم مطهر. (از طریق کفشداریهای 13 و 14).
از مسیر جنوبی به سوی روضه منوره:
1ـ ورودی باب الرضا (ع) (بلوک 7) این ورودی از طریق خیابان امام رضا(ع) به اماکن متبرکه است.
2ـ باب الجواد
این ورودی جهت ورود زایران محترم از خیابان شهید اندرزگو (خسروی نو) به سوی اماکن متبرکه احداث شده است.

ایوان ها
ایوان جنوبى یا ایوان طلا
این ایوان که در شمال دارالشکر و دارالشرف قرار دارد، یکى از مسیرهاى تشرّف به داخل حرم مطهر است و از زیبایى و عظمت خاصى برخوردار مى باشد. سطح دیوارها و سقف این ایوان تمام از خشت هاى طلا ساخته شده است و سه در از چهار درب زرین آن به سه رواق دارالشکر، دارالشرف و توحیدخانه باز مى شود و درب چهارم به طبقه فوقانى صحن انقلاب راه دارد.
این بناى باشکوه، توسط "امیر على شیر نوایى" وزیر سلطان "حسین بایقرا" در قرن نهم هجرى قمرى ساخته شده و ظاهراً در طى دهه 875 تا 885 هجرى قمرى بنا گردیده است و گاه به نام سازنده خویش (امیر على شیر نوایى) خوانده مى شود. شایان ذکر آنکه چون سطح ایوان را "نادرشاه افشار" و در سال 1145 هـ .ق طلاکارى کرده است، به ایوان نادرى نیز معروف مى باشد. ایوان مذکور بیش از 21 متر ارتفاع دارد.

ایوان شمالى یا ایوان عباسى
این ایوان از بناهاى "شاه عباس صفوى" مى باشد و از همین رو به ایوان عباسى معروف شده است. ایوان عباسى در ضلع شمالى صحن انقلاب قرار دارد و قسمت خارجى آن به بست "شیخ طوسى" منتهى مى شود. بر فراز این ایوان یکى از دو مناره طلاى حرم مطهر قرار دارد که اصل بنا و تذهیب آن را به دوره نادرشاه افشار نسبت مى دهند. ارتفاع ایوان و مناره فرازین آن از کف صحن به ترتیب بیش از 22 و 40 متر است.

ایوان غربى یا ایوان ساعت
در شرق بست "شیخ طوسى"، ایوان غربى صحن انقلاب قرار دارد که به ایوان ساعت (یا زیرساعت) هم مشهور است. این سردر تاریخى و مرتفع در اصل متشکل از دو ایوان است که ایوان داخلى آن طرف صحن و ایوان خارجى طرف بست "شیخ طوسى" و متصل به آن مى باشد. ایوان ها – که بنا بر نقل تاریخ توسط شاه عباس صفوى ساخته شده اند – در هر دو سمت خود مزیّن به کتیبه ها و کاشى هاى معرق مى باشند و بیش از 24 متر بلندى دارند. بر سر در ایوان، ساعت بزرگى وجود دارد که در زیر گنبد کوچک و ظریفى از چهارسو دیده شده، به وضوح وقت را مى نمایاند.
به طور کلى برج هاى دو گانه ساعت – که یکى در این صحن و دیگر در صحن آزادى قرار دارد – از بلندترین اماکن آستان قدس به شمار مى روند. ارقام و عقربه هاى آن ها براى همگان قابل رویت و خواندن است و در فواصل زمانى معین (یک ربع به یک ربع) با طنین زنگ هاى مختلف، وقت را اعلام مى کنند. در گذشته که مشهد کوچک و محدود بوده، زنگ ساعت ها در همه نقاط شهر شنیده مى شده است و مردم اوقات شب و روز خویش را به وسیله آن تشخیص مى داده، علاوه بر این چون در آن ایّام هنوز ساعت همگانى نشده بود و تعداد انگشت شمارى ساعت به دست داشـتند، سـاعت هاى آسـتان قـدس رضـوى تنها ساعت هاى عمومى مشهد به شمار مى رفتند.
تاریخ نویسان درباره سابقه ساعت در حرم مطهر، اطلاع دقیقى ندارند، اما براى آنها مسلم این است، که حرم مطهر رضوى در زمان صفویان داراى سـاعت بـوده است. هـم اکـنون نـیز دو عدد ساعت که قدمت ساخت آنها به عهد صفوى مى رسد در موزه آستان قدس نگهدارى مى شوند.
گفته مى شود ساعتى که اینک بر فراز ایوان غربى صحن انقلاب قرار دارد، اداى نذر بیمار صعب العلاجى است که پس از سلامت و بهبودى در سال 1327 هجرى شمسى به آستان امام هشتم علیه السلام تقدیم کرده است.

ایوان شرقى یا ایوان نقّاره خانه
این سردر بسیار مجلّل، در ضلع شرقى صحن انقلاب واقع شده و همچون ایوان غربى در اصل از دو ایوان تشکیل یافته است. سردر داخلى آن مقابل صحن و سردر خارجى آن مقابل بست "شیخ حر عاملى" قرار دارد. بناى این ایوان توسط شاه عباس صفوى و با ارتفاع 26 متر نهاده شده است. بر بلنداى آن ساختمان زیبا و استوار "نقّاره خانه" چشم اعجاب و تحسین زائران و سیاحان را به خود جلب مى کند و از همین رو به "ایوان نقّاره خانه" نیز معروف شده است.
نواختن نقّاره، از زمان هاى دور در آستان قدس رضوى معمول بوده ، اما فلسفه و مبدا آن، که چرا و از چه زمانى آغاز گردیده و به صورت یک سنّت درآمده است، معلوم نیست. تنها از آثار مورخان و تاریخ نویسان چنین برمى آید که در قرن نهم و دهم هجرى نقّاره نواخته مى شده و حتى جایى هم در حرم، براى نقاره زنان اختصاص داشته که به بلندبودن و رفعت آن نیز اشاره شده است.
شکى نیست که نقّاره زدن از کاخ ها و قصرهاى سلاطین، به بارگاه ملکوتى حضرت رضا(ع) راه یافت. در عصر حاکمان و امیران گذشته، نقاره چیان، طبالان و شیپورزنان اقامت یا حرکت موکب شاهان و نیز احضار یا ترخیص رعایا را با نواختن اعلام مى داشتند که همین دلیل حاکمیت و قدرت دربار به شمار مى رفته است. شاید بدان جهت نقّاره زدن در بارگاه منوّر رضوى معمول شده که حضرتش مقام ولایتعهدى داشته و نیز داراى جلالت و فخامتى لاهوتى و برتر از تمامى شاهان است و نواخته شدن نقّاره ها گواه شکوه حرم سلطانیش مى باشد.
امروزه نواختن نقاره، جهت آگاهى از نزدیک شدن پایان وقت نماز است که در طول سال به جز ایّام محرم و صفر و نیز دیگر ایّام سوگوارى همه روزه در دو نوبت، ده دقیقه قبل از طلوع و غروب آفتاب نواخته مى شود. علاوه بر آن در شبهاى عید بعد از نماز مغرب و عشاء و روزهاى عید، زمان تحویل سال نو و اعلام عید فطر و سحرهاى ماه مبارک رمضان نیز نواخته مى شود.
ساختمان نقّاره خانه – که یکى از زیباترین ابنیه آستان قدس است – داراى دو طبقه مى باشد که طبقه زیرین آن جاى گذاشتن طبل ها، شیپورها و لوازم دیگر است و در طبقه بالایى نقّاره زنان مستقر مى شوند. غالباً نقّاره زنان هفت نفرند که سه نفر ایشان بر طبل ها مى کوبند و چهار نفر دیگر در شیپورها مى دمند. گفته مى شود که ایشان نام مبارک "رضا" و یا عبارت "مولى رضا" علیه السلام را در شیپورها مى دمند. هنگام نقّاره، زوّار (على الخصـوص کودکـان) در صحن مبارک اجتماع مى کنند و به این منظر زیبا و فرح بخش مى نگرند.

صحن ها
ضلع غربى و دیگرى ایوان ساعت ضلع جنوبى است. ایوان طلا، بیش از 20 متر ارتفاع دارد و مسیر تشرّف بانوان زائر به درون حرم است و از آنجا که در زمان ناصرالدین شاه قاجار مرمت و خشت هاى زرین آن نصب شده، ایوان ناصرى نیز نامیده مى شود.
سر در باشکوهى که در جنوب صحن آزادى قرار دارد، متشکل از دو ایوان رفیع است که صحن مذکور و صحن امام را به یکدیگر مربوط مى سازد و بر فراز آن ساعت بزرگى وجود دارد. این ساعت، تا پیش از سال 1336 هجرى شمسى بر روى ایوان صحن انقلاب قرار داشت که پس از تعمیراتى، به صحن آزادى منتقل و درمکان فعلى اش نصب گردید. ساعت مزبور، اهدایى مظفرالدین شاه قاجار در سال 1278 است که از چهار سو وقت را مى نمایاند و در گذشته، زنگ آن چنان پر صدا و جالب بود که طنین شبانگاهى اش شهر مقدس مشهد را فرا مى گرفت.
در یک نگاه کلّى، مى توان صحن آزادى را یادگارى برجاى مانده از قاجاریه دانست، چرا که ساختن آن به دستور فتحعلى شاه آغاز شد، توسط محمد شاه تزیین یافت و در روزگار ناصرالدین شاه قاجار به پایان رسید. صحن آزادى 4335 متر مربع مساحت و 5600 متر مربع زیر بنا دارد.

صحن قدس
صحن قدس در جنوب مسجد گوهرشاد، بین بست شیخ بهایى و قسمتى از جنوب صحن امام خمینى(ره) قرار دارد، به طورى که از شرق به صحن امام، از غرب به بست شیخ بهایى(ره) و از شمال به صحن جامع رضوى محدود مى شود. این صحن، به منظور ایجاد فضاى باز مناسب جهت زائرین آستان قدس رضوى علیه السلام ، بعد از پیروزى انقلاب اسلامى و در دو طبقه ساخته شده است.طبقه زیرین آن ،شامل انبار،موتورخانه و سرویس هاى بهداشتى و طبقه هم کف شامل 6 ورودى و 28 حجره مى باشد که 14 حجره در طرف مسجد و صحن و 14 حجره دیگر در طرف مقابل قرار گرفته و بر بالاى آنها،اسامى مبارک هر یک از چهارده معصوم علیهم السلام نوشته شده است.این صحن،چهار ایوان و سر در دارد که به رسم معمارى ایران،ایوان قبله آن از سایر ایوان ها بزرگتر ساخته شده است و 16 متر ارتفاع دارد. این ایوان که در ضلع جنوبى صحن واقع شده، مشابه ایوان مقصوره مى باشد و به ایوان قبله معروف است.
در وسط صحن مذکور، بناى سقاخانه اى با نماى بیت المقدس قرار دارد که به احترام امام هشتم علیه السلام، ابعاد آن دقیقاً یک هشتم ابعاد اصلى قدس مى باشد و سعى شده است تا در عمارت آن نیز تشابهات بسیارى با ساختمان قدس شریف رعایت شود، تا باشد که نام و یاد قبله نخستین و اشغال شده مسلمین را در اذهان زنده کند. گنبد این سقاخانه، مطلّا و در داخل آن منبع آبى با گنجایش شصت هزار لیتر آب جاسازى شده است.
صحن قدس با 2510 متر مربع مساحت، و 12700 متر مربع زیر بنا در طبقات، کوچک ترین صحن حرم مطهر و در جنوب غربى آن واقع شده است.

صحن جمهورى اسلامی
یکى از بزرگترین صحن هاى حرم مطهر رضوى علیه السلام، صحن جمهورى اسلامى است که مشابه صحن انقلاب ساخته شده است. این صحن، که در غرب روضه منوره قرار دارد، پس از پیروزى انقلاب اسلامى و به منظور گسترش فضاى زیارتى زوّار احداث شده است. صحن جمهورى، از شمال به بست شیخ طوسى (بست بالا)، از شرق به رواق هاى دارالهدایه و دارالرحمه و نهایتا به بست شیخ بهایى (ره) و از جنوب و غرب به بالاى زیرگذر محدود است. علاوه بر آن ضلع شرقى و شمالى صحن نیز، از طریق کفشداری هاى 15 و 16 به رواق بزرگ دار الولایه راه دارد.
در چهار ضلع صحن، چهار ایوان و سر در بزرگ به قرینه یکدیگر ساخته شده که ایوان قبله آن از سایر ایوان ها وسیع تر در نظر گرفته شده است. این صحن داراى 30 حجره، 46 غرفه و دو گلدسته بر فراز سردرهاى شمالى و جنوبى خود است که بیش از 30 متر از کف صحن ارتفاع داشته و تزیین و طلاکارى شده اند.
جنب ایوان شرقى (ایوان طلاى صحن) و مقابل ضریح پاک امام علیه السلام، پنجره اى از برنز نصب شده که آستان ادب و ارادت زائران بى شمارى است که به هردلیل، نمى توانند به درون مشرّف شوند. این پنجره، صحن جمهورى را از راه رواق دارالولایه به مضجع شریف مرتبط مى کند. مقابل همین ایوان طلا، سقاخانه بسیار زیبایى به صورت هشت ضلعى با سقف گنبدى بنا شده است که مانند سقاخانه صحن قدس،سیستم آب آشامیدنى و آب دهى آن مجهز به چشم الکترونیک مى باشد.
علاوه بر آب نماى مستطیل شکلى که در وسط صحن و جهت وضوى زائران قرار دارد، ساعت آفتابى با شاخصى نیز در آنجا هست که در تمام فصول سال، بیانگر ظهر شرعى است.
صحن جمهورى اسلامى در ایّام سوگوارى و تعزیه، محل تجمع هیئت هاى بى شمار عزادارى است. این صحن بیش از 7 هزار متر مربع مساحت دارد.

صحن جامع رضوی
بزرگترین صحن حرم مطهر رضوى صحن جامع رضوى مى باشد که با بیش از یکصد هزار نفر گنجایش و در ابعاد 135 ´ 335x متر، با مساحتى بالغ بر 45 هزار متر مربع و 40 هزار متر مربع شبستان هاى اطراف، در طى فاز سوم طرح جامع عمران و توسعه حریم حرم رضوى ساخته شده است و هم اکنون مورد استفاده زائرین گرامى حضرتش قرار گرفته است. در قسمت هاى شرقى و غربى صحن جامع، دو صحن دیگر به نام هاى غدیر و کوثر نیز با مساحت بیش از 14 هزار متر مربع ساخته مى شود و 12 تا 14 گلدسته در مجموعه اماکن متبرکه بنا خواهد شد. این صحن داراى هشت ورودى (2 ورودى از طرف خیابان امام رضا(ع)، 2 ورودى از خیابان خسروى، یک ورودى از صحن کوثر، یک ورودى از صحن غدیر و دو ورودى از صحن امام خمینی(ره) و بست شیخ بهایى)همزمان پذیراى خیل عظیم زائران گرامى خواهد بود.

سقاخانه حرم
در وسط صحن انقلاب سقاخانه ای قرار دارد که یک گنبد طلایی روی آن ساخته شده و به سقاخانه "اسماعیل طلایی" معروف است. این سقاخانه دارای ساختمانی هشت ضلعی است و زائران آب آن را به عنوان آبی متبرک می آشامند. در بین مورخین مشهور آن است که این بنا به دستور نادر شاه افشار و توسط شخصی به نام اسماعیل طلایی ساخته شده است و می گویند سنگ مرمر یک پارچه آن را هم نادرشاه از هرات آورده است.

مسجد گوهرشاد
مسجد پر اجلال گوهرشاد، از باشکوه ترین و زیبا ترین مساجد ایران اسلامی است، که از سال 797 هجری قمری همچنان در کنار مضجع شریف امام ابوالحسن الرضا (ع) استوار و قد برافراشته ایستاده است.
معماران و هنرمندان چیره دست و خلاق عصر بانوی آبادگر یعنی گوهرشاد، تمام نبوغ و توان فنی و هنری خویش را در ساخت این عبادتگاه باشکوه به کار گرفته، و از خود اثری که هر بیننده را مفتون و مجذوب جلوه های بدیع خویش می سازد، به یادگار گذاشته اند. ذکر این نکته بجاست، که مساجد ایران اسلامی به داشتن ایوان های بلند، با طاق های خوش ترکیب و خوش نقش و کاشیکاری های بسیار نفیس معروفند و این وجه امتیاز مساجد ایران با دیگر مساجد در جای جای جغرافیای جهان اسلام است.
مسجد جامع گوهرشاد نمونه کامل و برجسته هنر ایرانی است، تمام خصوصیات و ویژگی های معماری سنتی در آن بکار رفته، و به خصوص ایوان بزرگ مسجد یعنی ایوان مقصوره به گونه ای بنا و زینت یافته که اضافه بر ایجاد احساس آرامش و نشاط، نماز گزار و نیایشگر را در جهانی مرموز و ماورآیی به پرواز درآورده، در جذبه های عرفانی غرق می سازد.
مسجد گوهرشاد مربع شکل و ابعاد آن (65/51 × 30/56) و بالغ بر 9410 متر مربع مساحت دارد. مسجد دارای چهار ایوان و هشت شبستان کوچک و بزرگ می باشد، دو شبستان بزرگ در دو طرف ایوان مقصوره و هر یک دارای چهل ستون که بر آنها طاق های ضربی به سبک تیموریان زده شده، در دو طرف ایوان شرقی دو شبستان، و در دو سمت ایوان شمالی دو شبستان کوچک دیگر واقع است.
ایوان مقصوره که بزرگترین ایوان های مسجد است، دارای 37 متر طول و دهانه آن حدود 13 متر می باشد، دیوارها و سقف آن بر اساس ابتکار و ذوقی خاص تزیین یافته. هنرمندان به عمد تمام سقف و دیوارهای ایوان را با کاشی های معرق و مقرنس آذین نداده اند، چرا که وسعت بسیار زیاد سقف و دیوارها هرگونه زیبایی هنری را در خود محو می ساخت و از جلوه و درخشش می انداخت. از اینرو سطح بخشی از دیوارهای داخلی ایوان و سقف را سفید باقی گذاشته، جابجا با ترنح ها و نقش های جالب و اعمال ذوق در ترکیب رنگ ها، آن را چنان زینت بخشیده اند، که در هیچ یک از مساجد ایران و حتی جهان اسلام نمی توان برای آن نظیری پیدا نمود.
محراب حجاری شده این مسجد که در داخل ایوان قرار دارد از سنگ مرمر بوده، در میان مقرنس کاریهایی که به نقش هایی بسیار دل انگیز و خوش نما آراسته شده جلوه خیره کننده ایوان را دوچندان ساخته است.
بر بالای ایوان مقصوره گنبد عالی و مرتفع بر روی ساقه استوانه ای شکل که ارتفاع زیادی ندارد بنا شده، قسمت اصلی گنبد با قوسی نرم و جالب آغاز و به صورت نیم کره که قطر کشیده ای دارد درآمده، و نتیجتاً شکلی بدیع و زیبا پیدا می کند. ساقه گنبد از کاشی هایی که دارای اشکال هندسی منظمی است پوشش یافته، و بالای ساقه کاشیکاری، طوق مانندی است، که بنای اصلی گنبد، از آنجا آغاز می شود. زمینه اصلی گنبد از کاشی سبز رنگ، که در پایین آن نقوشی رنگارنگ دیده می شود، تزئین یافته بود.

گلدسته های مسجد
در دو طرف ایوان دو گلدسته بسیار زیبا که پایه آن ازکنار نمای بیرونی ایوان آغاز شده، به ارتفاع 43 متر قرار دارد. قرار گرفتن این نوع پایه و ساقه مناره در دو طرف ایوان، تقریباً کم سابقه است. در بیشتر مساجد معمولاً پایه و ساقه مناره روی پشت بام مجاور ایوان، و یا پایه مناره بر دو گوشه ایوان قرار می گیرد، ولی در مسجد گوهرشاد این کیفیت بنای مناره، بر عظمت ایوان افزوده، و بیننده را از نگرش به عمق ایوان بازداشته، متوجه مناره ها می کند، که گویی همچون دستان نیایش گر، به آستان بی نیاز پروردگار بلند بوده، به راز و نیاز مشغول است.
سطح تمام دو گلدسته مسجد با آجر چینی، کاشیکاری های متنوع وخطوط بنایی تزئین یافته است. بر پیشانی و در دو طرف ایوان مقصوره و در کنار دو گلدسته کتیبه ای است بسیار نفیس، اهمیت این کتیبه از آن است که بخشی از آن به خط بایسنقر پسر شاهرخ میرزا پسر امیر تیمور است.
مقابل ایوان مقصوره در قسمت شمال و متصل به حرم مطهر، ایوان دیگری است. این ایوان با کاشی کاری زینت یافته بعضی از کتیبه های موجود در ایوان، حکایت از آن دارد، که در زمان شاه عباس و شاه سلطان حسین صفوی، ایوان مورد مرمت قرار گرفته، همچنین در سمت مشرق و مغرب مسجد گوهرشاد، دو ایوان بزرگ و باشکوه، در مقابل یکدیگر بنا شده است. سطح داخلی و خارجی دیوارها و سقف این دو ایوان مزین به کاشیکاری می باشد.
در وسط صحن مسجد حوضی به صورت هشت ضلعی با سنگی کاسه ای شکل در وسط که اطراف آن 4 سقاخانه سنگی محرابی شکل می باشد قرار دارد.

بست ها
بست ها بعد از سردرهاى ورودى واقع شده اند که زائر با عبور از محل هاى بازرسى و ورودى در حقیقت به مکان امن و اولین نقطه اماکن متبرکه رضوى وارد گردیده است و باید با رعایت آداب خاص زیارت به طرف صحن ها، رواق ها و نهایتاً مضجع شریف حضرت رضا علیه السلام قدم بگذارد. در اطراف بارگاه نورانى امام رضا علیه السلام چهار بست قرار دارد که به نام چهار تن از علماى برجسته شیعه نامگذارى شده اند:

بست شیخ طوسى(علیا)
این بست، در شمال غربى حرم مطهر و بین ساختمان کتابخانه مرکزى و صحن جمهورى اسلامى قرار دارد. زائران از ضلع شرقى و جنوبى این بست، به صحن هاى انقلاب و جمهورى اسلامى داخل مى شوند و از مغرب آن از طریق سردر و دوربرگردان شیخ طوسى به خیابان شیرازى (بالا خیابان) و میدان شهدا مى رسند. ورودى کتابخانه مرکزى آستان قدس نیز از طریق همین بست است.

بست شیخ طبرسى
بست شیخ طبرسى در شمال شرقى حرم مطهر، حد فاصل ساختمان کتابخانه مرکزى و دانشگاه علوم اسلامى رضوى واقع شده است.
این بست از جنوب به صحن انقلاب و از شمال از طریق سردر و دوربرگردان شیخ طبرسى به خیابان طبرسى راه دارد.

بست شیخ حر عاملى(بست سفلى)
در شمال شرقى حرم مطهر و جنوب دانشگاه علوم اسلامى رضوى بست شیخ حر عاملى قرار دارد که از سمت غربى وجنوبى، مدخل ورودى صحن هاى انقلاب و آزادى است.
ضلع شرقى این بست از طریق سردر و دوربرگردان شیخ حر عاملى به خیابان نواب صفوى (پایین خیابان) راه مى یابد.
در ضلع شمالى آن، مهمان سراى حضرت و ورودى دانشگاه علوم اسلامى رضوى قرار دارد.

بست شیخ بهائى
بست شیخ بهائى در جنوب غربى حرم مطهر و جنوب رواق دارالولایه در حد فاصل کتابخانه و مسجد گوهرشاد واقع شده است. بست مذکور، ورود زائرین را به صحن جامع رضوى، صحن قدس، مسجد گوهرشاد، صحن جمهورى اسلامى و رواق دارالولایه میسر مى سازد.
در شمال بست شیخ بهائى کفشداریهاى شماره 13 و 14 و راهروى منتهى به دارالولایه قرار دارد که در طرفین آن مدرسه دو در و پریزاد واقع شده و از جنوب به صحن جامع رضوى محدود است.

مسجد بالاسر
یکی از کهن ترین و زیباترین اماکن روضه منوره و نزدیکترین آنها به ضریح مطهر، مسجد بالاسر است، این مسجد کوچک مستطیل شکل در ضلع غربی بقعه رضوی، و بالاسر مبارک واقع شده و به مسجد بالاسر معروف است، بنای این مسجد از جمله آثار زمان سلطان محمود غزنوی است.
مسجد بالاسر دارای سه صفه شرقی و غربی و شمالی است، صفه شرقی آن به حرم متصل و محل تردد زائران است، صفه شمالی آن راهرو مسجد به رواق دارالشکر است، صفه غربی آن که پیش از این با پنجره ای از رواق دارالسیاده جدا می شد، اخیراً در جریان عملیات توسعه حرم مطهر برداشته شده، و مسجد بالاسر به رواق دارالسیاده اتصال یافته است. مسجد بالا سر 8 متر طول، و 5 متر عرض و 10 مترارتفاع دارد.

کفشداریها

کفشداری محل اتصال صحن ها به رواق های متبرکه و راه های تشرف به حرم مطهر می باشد. تعداد 16 کفشداری با 29 ورودی و وسعت 738 متر مربع، در حوزه اماکن متبرکه وجود دارد. نوع پذیرش کفشداری ها مختلف بوده، تعدادی از آنها خانوادگی و پاره ای به آقایان و تعدادی ویژه بانوان است.

* کفشداری های 1و 2 با چهار ورودی، صحن انقلاب ، رواق دارالولایه
* کفشداری 3 با دو ورودی، صحن انقلاب، رواق دارالشرف
* کفشداری 4 بایک ورودی، صحن انقلاب، توحید خانه·
* کفشداری 5 با یک ورودی، صحن انقلاب، رواق اله وردیخان·
* کفشداری 6و 7 هر کدام بایک ورودی، صحن های انقلاب و آزادی به رواق دارالضیافه
* کفشداری 8 با یک ورودی، صحن آزادی، رواق دارالسرور
* کفشداری 9 بادو ورودی، صحن آزادی، رواق دارالذکر
* کفشداری 10 صحن امام خمینی، رواق دارالعباد
* کفشداری 11و 12 هر کدام بایک ورودی، مسجد گوهر شاد، رواق های دار الحفاظ و دارالسیاده
* کفشداری 13و 14 هرکدام بایک ورودی، بست شیخ بهائی، رواق دارالولایه
* کفشداری 15و 16 صحن جمهوری، رواق دارالولایه
گفتنی است، نگهداری کفش رایگان بوده، تعداد 1163 نفر در 16 کشیک 12 ساعته به صورت افتخاری، مباهی خدمت هستند. کفشداران افتخاری از طبقات مختلف مردم بوده، آستان داری و کفش نگهداری زائران حریم امام را مایه فخر و مباهات می دانند.

موسسه آموزش عالی غیر انتفاعی غیر دولتی نیما

موضوع تحقیق :
حرم مطهر امام رضا (ع)

درس :
مبانی اصول رساله و تحقیق

استاد مربوطه :
سرکار خانم آذر شعاع احمدی

گردآورنده :
فاطمه کاظمی مقدم
پاییز 85

منبع:

تاریخ معماری ایران
نویسنده: پرفسور ارتور اپهام پوپ

تاریخ مساجد ایران
نویسنده: دکتر علی شریفی

پیشینه تاریخی حرم امام رضا (ع)
نویسنده: دکتر لادن محمدزاده

حرم ها
نویسنده :اباذر علی پور

برگرفته شده از سایت های :

www.daneshnameh.ir
www.aftab.ir
www.irna.ir
www.imamreza.net
www.tehran.ir
www.razavi.ir

—————

————————————————————

—————

————————————————————