عوامل سازنده سیمای شهری از دیدگاه کوین لینچ

عوامل سازنده سیمای شهری از دیدگاه کوین لینچ محمدرضامبهوت موسسه آموزش عالی خاوران

1- نشانه
"نشانه" عنصر طبیعی یا مصنوعی است که به لحاظ شکل و عملکرد با محیط اطراف متفاوت است و موجب ارتقای تصویر ذهنی جامعه از محیط و در نتیجه اعتلای خوانایی شهر می شود.

نشانه از عناصر اصلی سازنده سیمای شهر است ازنظر کوین لینچ «نشانه های عواملی در تشخیص قسمت های مختلف شهر هستند خصوصیات نشانه باید چنان باشد که بتوان آن را از میان عوامل بسیار بازشناخت اگر نشانه ها فُرمی واضح داشته باشند، با زمینه خود متضاد و به اطراف خود غالب و مسلط باشند شناخت آن ها به آسانی میسر است و احتمال بیشتری هست که بر آن ها معنایی متصور باشد.

ویژگی های نشانه
برخی از نشانه های شهری و برخی دیگر محله ای هستند. بعنوان گنبد و مناره حرم مطهر در مشهد بعنوان یک نشانه برای کل شهر مشهد شناخته می شود ولی گنبد سبز یک نشانه از نوع محله ای است.
نشانه های محله ای با نشانه های شهری به لحاظ انتقال مفاهیم، محتوا و ابعاد تفاوت اندکی دارند. نشانه های محله ای معمولا از نظر ابعاد و اندازه کوچکتر می باشند.
گنبد و مناره حرم مطهر امام رضا (ع) (نشانه شهری)

گنبد سبز مشهد
(نشانه محله ای)

گاهی نشانه ها بدین منظور ساخته نشده اند که نشانه شوند ولی به این دلیل نشانه شده اند که یکتا هستند.
بعنوان مثال آنچه که امروز به هنگام گذر از خیابان ناصرخسرو می بینیم، ردیفی از ساختمان های دوطبقه ی قدیمی هستند که خط آسمان منظم و هم تراز آنها، علاوه بر ایجاد پرسپکتیوی دلپذیر برای خیابان، موجب پررنگ تر شدن نقش مناره ی موجود در آن بعنوان یک نشانه برای آن محله شده است.
ویژگی های نشانه

گاهی نشانه ها طبیعی و گاهی نیز مصنوعی و ساخته دست بشر می باشند.
بعنوان مثال برج میلاد در تهران از نوع نشانه های مصنوعی و کوه طاق بستان در شهر کرمانشاه ، کوهسنگی در مشهد و یا رشته کوه البرز در شمال تهران از نوع نشانه های طبیعی بشمار می روند

ویژگی های نشانه
کوه طاق بستان کرمانشاه ( نشانه طبیعی)
برج میلاد تهران( نشانه مصنوعی)
رشته کوه البرز در شمال تهران ( نشانه طبیعی)

کاتدرال ها نیز نوعی از نشانه در شهرهای مسیحی اند که با جانمایی متمرکز در این شهرها ، القاء قدرت را نشان می دهند.
کاتدرال شهر نیوزلند
کاتدرال سانتا ماریا در ایتالیا
انواع نشانه : کلیساهای کاتدرال

نشانه های معنی دار، که با پشتوانه های ذهنی شکل گرفته اند ، ریشه در اجتماع و بنیان های فرهنگی دارند. در بیشتر موارد چنین نشانه هایی، نقطه عطف در فضاهای شهری محسوب می شوند. مدارس و مساجد شاخص و … از این دسته اند .
انواع نشانه : مساجد و مدارس شاخص

از سوی دیگر تعداد نشانه هایی چون نماد شرکت های تجاری از قبیل مکدونالد، کی اف سی و… که نمایانگر سلطه نهادهای اقتصادی و سیاسی در شهرها هستند و بهانه خلق نقطه عطفی در محیط شده اند نیز کم نیست .
انواع نشانه : نماد شرکت های تجاری
KFC
MC DONALD

از نشانه های شهری مهم می توان به «طاق نصرت ها» اشاره نمود که بعنوان نمونه طاق نصرت فرانسه یادگاری از متن تاریخ است و یا «برج ایفل» که یادگار عصر صنعت و آهن در فرانسه است. این بنیان ها بدلیل دارا بودن ساختاری استوار بر بینش ها و مفاهیم عمیق، هنوز هم باشکوه و ارزشمند بوده و گذر سالیان چیزی از ارزش آنها نکاسته است.
انواع نشانه : طاق نصرت ها و برج ها

برج آزادی در ایران، نمونه ای از نشانه های شهری است که معماری شاخص آن تلفیق طاق های معماری قبل و بعد از اسلام و تبدیل آن به نمادی زیبا به لحاظ معماری است.
برج آزادی تهران

نمونه هایی از نشانه های شهری با ارزش تاریخی ، مذهبی و فرهنگی در مشهد
مناره و گنبد حرم مطهر
ایستگاه راه آهن مشهد
آرامگاه نادرشاه

نمونه هایی از نشانه های شهری با معماری جدید در مشهد
الماس شرق
زیست خاور
برج آلتون

نمونه هایی از نشانه های شهری در ایران

نمونه هایی از نشانه های شهری در ایران

نمونه هایی از نشانه های شهری در کشورهای مختلف
برجهای دوقلو پتروناس مالزی
برج العرب دبی
برج پیزای ایتالیا
برج ایفل فرانسه

نمونه هایی از نشانه های شهری در کشورهای مختلف
مسجد ایاسوفیه استانبول
ساختمان موزه لوور پاریس
ساختمان اپرای سیدنی
آرامگاه تاج محل هندوستان

نمونه هایی از نشانه های شهری در کشورهای مختلف
کاخ سفید واشنگتون
کلوسئوم ایتالیا
ساختمان مجلس لندن
کاخ کرملین مسکو روسیه

مجسمه آزادی آمریکا

نمونه هایی از نشانه های شهری در برخی میادین شهرهای ایران

نمونه هایی از نشانه های شهری در برخی میادین شهرهای ایران

نمونه هایی از نشانه های شهری در برخی میادین شهرهای ایران

2- گره
«گره»ها نقاطی حساس در شهر هستند که ناظر می تواند به درون آنها وارد شود و کانون هایی اند که مبداء و مقصد حرکت را بوجود می آورند. ممکن است صرفاً محل تقاطع دو خیابان یا دو جاده باشند؛ جایی باشند که خطوط حمل و نقل تغییر مسیر می دهند؛ نقطه ای که چند راه به یکدیگر می رسند یا از کنار یکدیگر می گذرند .

الف : گره های ترافیکی

ب :گره های اجتماعی- پاتق ها و چهارسوق بازارها
گره ها ممکن است از نوع اجتماعی و محل تمرکز و تراکم پاره ای از امور و یا خصوصیات در نقطه ای باشد؛ مانند گوشه ای از یک خیابان که به اصطلاح «پاتق» بچه های محل است یا چهارسوق بازارها.
در گذشته فضاهایی در محله وجود داشت که عمومی ترین و مردمی ترین فضای آن محله محسوب می شد و مکانی برای برقراری روابط اجتماعی ساکنان آن محله بود، مکان هایی مانند مسجد، حسینیه، حمام عمومی، تعدادی مغازه که پتانسیل هایی برای تجمع افراد آن محله به شمار می رفته است.

در گذشته وجود مسجد، سقاخانه و چند مغازه با مرکزیت درختی کهنسال مرکز تجمع و یا پاتوق اهالی بود که متاسفانه اکثر آنها امروزه از بین رفته است.

سقاخانه در معماری سنتی ایرانی به فضاهای کوچکی درمعابر عمومی گفته می شد که اهالی و کسبه برای آب دادن به رهگذران تشنه درست می کردند. سقاخانه ها معمولا ظروف سنگی بزرگی بودند که آب آشامیدنی در آنها ریخته می شد و پیاله هایی را با زنجیر به آنها می بستند.

گره های اجتماعی – سقاخانه ها

3- محله
«محله»ها قسمت هایی از شهر هستند که دست کم میان- اندازه یا بزرگ باشند. باید واجد دو بعد باشند تا ناظر احساس کند وارد آن شده است. اجز اءآن به سبب خصوصیات مشترکی که دارند کاملاً شناختنی هستند و همواره می توان سیمای «محله»ها را از درون آنها تمیز داد و اگر از خارج از آن قابل رویت باشند، در یافتن نقاط مختلف شهر، از خارج نیز مورد استفاده قرار می گیرند.
بسیاری از مردم ساختمان شهر را یا به «راه» و یا به «محله» های آن در ذهن مجسم میکنند، بسته به آن که کدام یک موثر تر و بارزتر به دیده آید. البته این امر نیز هم بستگی به افراد و هم بستگی به شهرهای مختلف دارد.

1- محله عودلاجان
این محله در محدوده خیابان ناصرخسرو و شامل چهار پاتوق بود :
پاتوق نایب سید حسن ، نایب محمد صادق ، نایب اسماعیل و پاتوق نایب حیدر.
یک تک منار آجری از آثار دوره قاجاری در این محله باقی است که در اصل بخشی از مسجدی بود که کل بنای آن ضمن احداث خیابان جدید پامنار تخریب شد.
2- محله سنگلج
این محله دارای 4448 خانه ، 1824 دکان ، 155 باغ و باغچه ، 117 طویله ، 59 حمام ، 24 کاروانسرا ، 14 مسجد و مدرسه ، 10 یخچال ، 9 تکیه ، 4 کلیسا و 1 سربازخانه .
این محله 9 پاتوق داشت: پاتوق نایب شعبان ، پاتوق نایب حسین ، پاتوق نایب رمضان ، پاتوق نایب باقر ، پاتوق نایب محمدعلی ، پاتوق نایب رمضان ، پاتوق نایب صحبت ، پاتوق سید علی اکبر نایب و پاتوق نایب وهاب .
3- محله ی چال میدان
این محله دارای شش پاتوق بود: پاتوق حاجی غلامرضا و حاجی رحیم ، پاتوق نایب علی ، پاتوق نایب جعفر ، پاتوق نایب حسن ، پاتوق نایب عباس .
4- محله بازار
5- محله دولت
محلات قدیمی تهران :
تهران قدیم دارای پنج محله بوده، هر یک از این محلات دارای پاتوق هایی بود و هر پاتوق به چندین گذر و کوچه تقسیم می شد.

محلات قدیمی مشهد
محله چاه نو (چهنو)
احتمال می رود در حدود خیابان تهران فعلی بوده است زیرا در لهجه مشهدی "چهنو" که همان چاه نو است تلفظ می شود و هنوز در همان خیابان تهران و نزدیک فلکه جنوبی کوچه ای به اسم کوچه جهنو باقی است و معلوم می شود در زمان خود محله تازه تاسیسی محسوب می شده و بعد از احداث چاه یا منبع آب جدیدی به وجود آمده است.
محله پاچنار
هنوز حمام آن به نام پاچنار باقی است شاید به مناسبت داشتن چنار یا چنارهای بلند و بزرگ به این اسم خوانده شده باشد زیرا مشهد چنارهای عالی و زیبایی داشت که کم نظیر بود و بعضی ازآنها مثل چنارهای بالا خیابان ضرب المثل شده بود و عمر چند صد ساله داشت.
محله نوقان
نوقان فعلی که بازمانده نوقان اصلی و قدیمی است در شمال شرقی مشهد قرار دارد و یکی از مهم ترین محله های مشهد را تشکیل می دهد با وجودی که به علت مرور زمان تغییرات زیادی در آن روی داده است و هنوز آثار بسیاری در این محله باستانی باقی مانده است . هنوز بناهای قدیمی و آب انبارها و دالانهای تنگ و تاریک و خانه های اُرسی دار با شیشه های رنگین در محله نوقان وجود دارد و اسم قدیمی کوچه ها کم و بیش از دستبرد نوآوری در امان مانده است

محلات قدیمی مشهد- چهارطبقه
چهار طبقه یکی از خیابانها و محلات قدیمی شهر مشهد بشمار می آید که در هسته مرکزی شهر مشهد واقع شده است و از آنجائیکه اولین ساختمان چهار طبقه در این مکان ساخته شده نام محل نیز بنام چهار طبقه معروف گشته است.

4- راه
«راه» عاملی است که معمولا با استفاده از آن، حرکت بالفعل یا بالقوه مسیر می گردد. از این رو، «راه» ممکن است خیابان باشد، پیاده رو باشد؛ جاده ، خطوط زیر زمینی ترامواو یا خطوط راه آهن باشد. برای بسیاری از مردم این اسامی که یاد کردیم مهمترین عوامل در تصویر شهر هستند. مردم در حالی که در شهر حرکت می کنند به مشاهده آن می پردازند؛ و در امتداد «راه» است که عوامل محیط های گوناگون قرار می گیرند و با یکدیگر بستگی و ارتباط می یابند.

بازار رضای مشهد- ایجاد خاظره ذهنی در شهروندان
این بازار که در ضلع شرقی خیابان امام رضا واقع شده است، از مهم ترین مراکز خرید زوار به شمار می آید. بازار رضا در دو طبقه احداث شده است، که در طبقه دوم آن کارگاه های کوچک صنایع دستی، طلاکاری، فیروزه تراشی و گلدوزی ایجاد شده است.

خیابان ولیعصر تهران- ایجاد خاظره ذهنی در شهروندان
خیابان ولی عصر نام طولانی ترین خیابان شهر تهران و خاورمیانه است که در سال های اول حکومت رضا شاه ساخته شد. طول آن ۲۵ کیلومتر است که از میدان راه آهن تهران شروع و به میدان تجریش در منطقه شمیرانات ختم می شود. این خیابان دارای پیاده رو، جوی بزرگ آب و حدود یازده هزار چنار در دو طرف خود است. خیابان ولیعصر از مراکز سنتی خرید تهران است. پارک های بزرگ ملت و ساعی در حاشیه این خیابان قرار دارند.

ناصرالدین شاه پس از بازگشت از سفر اول فرنگستان به خیال احداث خیابانی مانند شانزه لیزه در «دارالخلافه» افتاده و دستور داده بود که از میان باغ مصفای لاله زار خیابان بکشند، زمین های اطراف خیابان نیز میان «مقربین درگاه» تقسیم شد
خیابان لاله زار تهران- ایجاد خاظره ذهنی در شهروندان

خیابان شانزه لیزه پاریس – ایجاد خاظره ذهنی در شهروندان
بلوار عریض شانزه لیزه از معروف ترین و لوکس ترین خیابانهای دنیاست که در محور تاریخی شهر پاریس قرار دارد. شانزه لیزه در زبان فرانسه به معنی دشت الیزه است. الیزه نام کاخ محل اقامت ولیعهدها در روزگاران گذشته این کشور و کاخ ریاست جمهوری کنونی است که در نزدیکی بلوار زیبا قرار دارد.
تا سال 1616 شانزه لیزه دشتی با بازارهای پراکنده بود.در آن زمان ملکه فرانسه تصمیم گرفت محور باغهای درختکاری شده کاخ سلطنتی را گسترش دهد. با اجرای این ایده شانزه لیزه متولد و به تدریج به زیبایی آن افزوده شد.
این بلوار به طول 1910متر در منطقه 8 پاریس ودر شمال غربی این شهر قرار دارد.
طاق نصرت معروف پاریس که در زمان ناپلئون ساخته شده در پایان خیابان شانزه لیزه قرار دارد.
 

5- لبه
«لبه» عاملی خطی است که به دیده ناظر با «راه» تفاوت دارد. مرز بین دو قسمت، شکافی در امتداد طول و بین دو قسمت پیوسته شهر، بریدگی که خطوط راه آهن در شهر بوجود می آورد، حد مجموعه ای ساختمانی و یا دیوار را می توان به عنوان مثال هایی از « لبه»در سیمای شهر ذکر کرد.
عامل«لبه» اگر چه تاثیرش به اندازه عامل «راه» نیست، اما برای بسیاری از مردم عاملی است که در سیمای شهر ، سامانی بوجود می آورد و خاصه در متصل داشتن اجزاء قسمت هایی نظیر حدود یک شهر با عواملی چون آب و یا دیوار، نقش موثر دارد.