طرح کارآفرینی پرورش گوسفند



رشته : مدیریت
گرایش :کسب و کار
موضوع :
پرورش گوسفند
استاد راهنما :

نام دانشجو :

تقدیم به :
همسر و فرزندم

که در تمام مراحل زندگی مرا یـاری کردند

تقدیر و تشکر

با تشکر از زحمات استاد گرامی جناب آقای که همواره عامل ایجاد انگیزه ، مشوق و راه گشای من در طی این مسیر بودند و در این راه مرا یاری نموده اند .

چکیده:
بدون شک کوچکی جثه، قابلیت رام شدن و بهره دهی زیاد از نقطه نظر تولید گوشت، شیر و پشم وسایر فرآورده های آن باعث شده است که نظر انسان به این حیوان جلب گردد. در ایران علوفه مراتع متغییر است و گوسفندان همانند شتر مواد لازم را در بدن خود به صورت دنبه و دیگر مواد ذخیره می کند. به خاطر مسایل مذهبی و اهمیت قربانی کردن، گوشت گوسفند در درجه اول و دیگر فرآورده های آن در درجه دوم اهمیت قرار دارد.به علت عدم آگاهی گوسفندداران ایرانی اغلب گوسفندان ایرانی اصالت خود را از دست داده و به صورت ناخالص در آمده اند.درایران هدف از گوسفندداری بیشترتولید گوشت بوده و سایر فرآورده ها در درجه دوم اهمیت قرار دارند. گوسفنداران ایرانی به دلیل نبود آگاهی های فنی، اقتصادی و دامپروری، گوسفندان گوشتی را با سایر گوسفندان آمیخته کرده اند و این پدیده موجب شده است که شوربختانه بیشتر گوسفندان ایران خلوص خود را از دست داده و به صورت ناخالص درآیند.نیاز انسان به پروتئین موجب شده که دامهای اهلی توسط بشر نگهداری و پرورش یافته و بخشی از نیاز غذایی وی را تامین نمایند. گرچه در سالهای اخیر جایگزین هایی برای گوشت قرمز معرفی شده است ولیکن طعم ومزه گوشت کماکان این محصول را بدون رقیب نگه داشته است. با عنایت به اینکه جمعیت دامی یک کشور سرمایه ملی محسوب می گردد تداوم تولید و استفاده صحیح از فرآورده های آن حیاتی می باشد. بنابراین تولید گوشت قرمز باید چنان باشد که علاوه بر امکان تداوم تولید، صیانت از جمعیت دامی کشور را بعنوان یک سرمایه ملی و استفاده بهینه از فرآورده های آن را میسر سازد.افزایش جمعیت کشور در سال های اخیر و به تبع آن افزایش مصرف فرآورده های غذایی موجب شده است که روش های سنتی استحصال مواد غذایی اعم از کشاورزی و دامداری کارآیی خود را از دست بدهند .از سوی دیگر با توجه به نیاز حیاتی انسان به پروتئین و همچنین سیاست های دولت جمهوری اسلامی مبنی بر لزوم خودکفایی و عدم وابستگی به بیگانگان در تامین مواد غذایی اساسی مورد نیاز شهروندان، درگام نخست و دستیابی به بازارهای خارجی منطقه ای و فرا منطقه ای، در گام بعدی، بکارگیری روش های علمی نوین اهمیت روزافزونی یافته است.

کلمات کلیدی:
پرورش گوسفند، گوسفند، نژاد گوسفند

فهرست مطالب

فصل اول 10
پرورش گوسفند و اهمیت آن 10
مقدمه : 9
الف- شناخت پروش گوسفند و اهمیت آن Error! Bookmark not defined.
الف- شناخت گوسفند در رده بندی جانوری 11
ب- شناسایی قدمت گوسفند 11
پ- منشا گوسفندان اهلی 12
ت- علل تکامل گوسفندان اهلی 13
ث- مفهوم جدید پرورش گوسفند 13
چ – مفهوم پرورش گوسفند در ایران 14
خ – تحولات پرورش گوسفند و عوامل موثر در آن 15
د- محاسن و معایب پرورش گوسفند 16
فصل دوم Error! Bookmark not defined.
توجیه اقتصادی طرح Error! Bookmark not defined.
زمین : Error! Bookmark not defined.
الف – 2 ) محوطه سازی : Error! Bookmark not defined.
الف – 3 ) ساختمانها: Error! Bookmark not defined.
الف – 4 ) ماشین آلات: Error! Bookmark not defined.
الف – 5 ) تاسیسات: Error! Bookmark not defined.
الف – 6 ) وسایل نقلیه : Error! Bookmark not defined.
الف – 7 ) تاسیسات اداری: Error! Bookmark not defined.
الف – 8 ) هزینه های قبل از بهره برداری : Error! Bookmark not defined.
جمع کل سرمایه گذاری ثابت Error! Bookmark not defined.
ب- هزینه های جاری : Error! Bookmark not defined.
ب – 2 ) حقوق و دستمزد : Error! Bookmark not defined.
ب – 3 )هزینه نگهداری و تعمیرات : Error! Bookmark not defined.
ب- 4 ) هزینه استهلاک : Error! Bookmark not defined.
ب- 5 ) سوخت و انرژی : Error! Bookmark not defined.
سرمایه در گردش Error! Bookmark not defined.
ج – فروش(طی یک دوره ): Error! Bookmark not defined.
برآورد هزینه های عملیاتی و غیر عملیاتی Error! Bookmark not defined.
پیش بینی مالی طرح Error! Bookmark not defined.
محاسبه دوره برگشت سرمایه: Error! Bookmark not defined.
محاسبه کارمزد وام Error! Bookmark not defined.
جدول بازپرداخت اصل و کارمزد تسهیلات : Error! Bookmark not defined.
فصل دوم 39
پرورش گوسفند 40
روشهای پرورش گوسفند 41
اول- روش پرورش گوسفند نژاد خالص 41
روش پرورش گوسفند به طریقه آمیخته گری 41
روش پرورش گوسفند در مزرعه 41
چهارم- پرورش گوسفند به روش چرای آزاد 41
روش های پرورش بره 41
جدول احتیاجات اضافی بره های شیری به مواد غذایی در روز Error! Bookmark not defined.
فصل سوم 42
گله داری و پرورش گوسفند در ایران 42
الف- انواع معروف گوسفندان ایران و تولیدات آنها : 43
1. پرورش گوسفند به روش چرای آزاد : 43
2. پرورش گوسفند به روش نیمه آزاد 45
منابع 68

مقدمه :
نیاز انسان به پروتئین موجب شده که دامهای اهلی توسط بشر نگهداری و پرورش یافته و بخشی از نیاز غذایی وی را تامین نمایند، گرچه در سالهای اخیر جایگزینهایی برای گوشت قرمز معرفی شده ولیکن طعم ومزه گوشت کماکان این محصول را بدون رقیب نگهداشته است. با عنایت به اینکه جمعیت دامی یک کشور سرمایه ملی محسوب می گردد تداوم تولید و استفاده صحیح از فراورده های آن حیاتی می باشد. بنابراین تولید گوشت قرمز باید چنان باشد که علاوه بر امکان تداوم تولید، صیــانت از جمعیت دامی کشــور را بعنوان یک سرمایه ملی و استفاده بهیــنه از فـرآورده های آن را میســر سازد. افزایش جمعیت کشور در سالهای اخیر و به تبع آن افزایش مصرف فرآورده های غذایی موجب شده است که روشهای سنتی استحـصال مواد غذایی اعم از کشاورزی و دامداری کارآیی خود را از دســـت بدهند. از ســـوی دیــگر با توجه به نیاز حیــاتی انســـان به پروتئیـــن وهمچنین سیاستهــای دولت جمهـوری اســلامی مبنی بر لزوم خودکفـایی و عدم وابستگـی به بیگانگان در تامین مواد غذایی اساسی مورد نیاز شـــهروندان،درگام نخســت و دستـــیابی به بازار های خارجی منطـقه ای و فــرا منطـقه ای، در گام بعدی، بکارگیری روشــهای علمی نوین اهمیت روزافــزونی یافته اسـت. طرحهای دامپروری خصوصا پرورش گاو و گوسفند با روشهای علمی و درقالب واحدهای صنعتی و نیمه صنعتی موجبات دستیابی به تولید اقتصادی و بهداشتی فراورده های دامی را فراهم می آورد. با اجرای این گونه طرحها علاوه بر تامین پروتئین دامی جوامع در حال رشد، راندمان تولید افزایش یافته و از امکانات بالقوه و بالفعل محلی و منطقه ای استفاده بهینه به عمل می آید مضافاً اینکه باعث ایجاد اشتغال مولد گردیده و سوددهی معقولی را برای سرمایه گذار در پی خواهد داشت. ضمن اینکه این طرح دارای این قابلیت می باشد که در قالب تعاونی های بانوان به مرحله اجرا درآید.

فصل اول
پرورش گوسفند و اهمیت آن

فعالیت در زمینه پرورش گوسفند پیش از هر چیز مستلزم آگاهی به نکاتی اساسی که ذیلا به شرح هریک از آنها می پردازیم :
1-1 شناخت گوسفند در رده بندی جانوری
گونه گوسفند اهلی ( اویس ائریس ) به جنس گوسفندان ( اویس ) و به خانواده تهی شاخان و به دسته نشخوار کنندگان و زیر راسته زوج سمان و به راسته سم داران و به زیر رده جفت داران و به رده پستانداران و به شاخه مهره داران در سلسله جانوری تعلق دارد . باید توجه داشت که بر خلاف (( گوسفند )) که در جنس اویس قرار دارد (( بز )) به جنس کاپرا تعلق دارد و این دو جنس که هر دو در دسته نشخوار کنندگان می باشند . چنان به یکدیگر نزدیک هستند که طبیعی دانها در بررسی مربوط هیچگاه آنها را از همدیگر جدا نمی سازند . با این وجود از نظر اندام شناسی اختلافاتی بین گوسفند و بز وجود دارد . که مهمترین آنها عبارت است از وجود ریش و فقدان غدد بین سمی و اختلامربوط به شاخ و اسکلت بدن در بز . بعلاوه در مقابل واکنشهای حیاتی آزادانه و بهتر از گوسفند عمل می کند و در ستیز و گریز نیز نسبت به گوسفند برتری دارد .
2-1- شناسایی قدمت گوسفند
نخستین نمودار تاریخی گوسفند در آثار پیکر تراشی و مجسمه سازی مصریها متعلق به چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح کشف گردیده است . آثار هنری که بعداً بدست آمده مبین استفاده های اولیه از گوسفند است و این آثار نشان می دهد که گوسفند در مزارع جدیدالاحداث اطراف دره نیل ودر علوفه های گیاهانی از تیره غلات به چرا مشغول می باشد . مدارک تاریخی دیگر نشان می دهد که گوسفند قسمتی از نیازمندیهای مردم بدوی و صحراگرد روزگاران قدیم از نظر گوشت و پشم و پوست تامین می نموده است . از طرف دیگر براساس نظریه برخی از مورخین آریایی های اولیه قومی بودند که به اهلی کردن گوسفند می پرداختند . بطوریکه سرزمین ایران را می توان مهد اولیه گوسفند بشمار آورد . گوسفندانی که امروزه در کنار بحر خزر وجود دارند و به نام محلی گوسفند دم دار زل معروف است احتمالا از نتایج مستقیم گوسفندان اولیه ای است که توسط آریاییها در این سرزمین پرورش داده می شده است. بهمین علت معتقدند گوسفندانی که در آن دوران در اختیار آریاییها بوده است جزیی از نژاد های وحشی بشمار می رفته و گوسفند زل از باقیمانده های همین نژاد اولیه می باشد . بعلاوه کاوشهایی که در تپه سیلک نزدیک کاشان انجام شده وجود گوسفندان را در سرزمین ایران در زمانهای خیلی قدیم و ماقبل دوران سنگی یا عهد حجر تایید می نماید .
3-1- منشا گوسفندان اهلی
گوسفند اولین حیوانی است که بدست حدود 8 تا 10 هزار سال پیش بدست انسان اهلی شد است . بدون شک کوچکی جثه ، قابلیت رام شدن و بهره دهی زیاد از نقطه نظر تولید شیر و گوشت و پشم و سایر فرآورده ها باعث شده است که نظر انسان به حیوان جلب گردد و به اهلی کردن آن اقدام نماید . ضمن اهلی شدن بر حسب خواسته های انسان و شرایط جغرافیایی متغیر در اندام ظاهری گوسفند تغییرات فراوانی حاصل شده و در نتیجه آن نژادهای فراوان و متنوع بوجود آمده است . این نژادها از نظر تولید گوشت ، رنگ، شکل، و شاخ طول وعرض دنبه کاملا از هم تفاوت دارند . نژادهای مختلف از نظر رفتار تولید مثل و طول دوره آبستنی و شیرواری نیز متفاوت هستند . گوسفندان اهلی بیشتر در نواحی معتدله متمرکز شده اند و از نظر توزیع در نیمکره جنوبی فراوان تر می باشند . این حیوانات نسبت به تغییر شرایط جغرافیایی کاملا مقاوم بوده و در حال با محیطهای مختلف خود را تطبیق داده است . در محیط با حرارت زیاد معمولا پوشش بدن یا به شکل پشم ضخیم مثل نژادهای ایرانی و یا به شکل پشم بسیار ظریف مثل مرینوس است .
برخی از دانشمندان علوم حیوانی معتقدند که گوسفند اهلی از گوسفند وحشی اروپا و آسیا منشاء گرفته است .
4-1- علل تکامل گوسفندان اهلی
بی تردید زندگی انسان کنونی بدون حیوانات اهلی غیر تصور است زیرا محصولات دامی بنحوی در زندگی انسان چه از نظر تغذیه و چه از نظر تغذیه و چه از نظر تهیه مواد خام برای پوشش مورد بهره برداری قرار می گیرند . البته انسانهای اولیه بعلت کمی جمعیت و در دسترس بودن شکارگاهها مدتها از اهلی نمودن حیوانات به زندگی خود مشغول بوده اند ولی بخاطر احتیاج بیشتر تکامل فکر درصدد برآمده اند که بر طبیعت محیط خود تسلط یابند . بدین ترتیب به اهلی نمودن حیوانات اقدام کرده اند .
در حال حاضر با توجه به افزایش جمعیت و احتیاج روز افزون مردم انسان درصدد برآمده است که میزان تولید را هر چه بیشتر افزایش دهد . یکی از مسائلی که در برنامه های پرورش و اصلاح نژاد گوسفند برای بهبود بخشیدن به وضع تولید این حیوان مورد استفاده قرا می گیرد موضوع شناسایی گوسفند است تا بتوان پس از قضاوت بهترین نمونه ها را برای توسعه بیشتر بعنوان والدین نسلهای آینده به کار گرفت .
5-1 مفهوم جدید پرورش گوسفند
امروزه پرورش گوسفند در اکثر نقاط دنیا به مفهوم صنعتی آن عمل می شود و نژادهای متعدد گوسفند بر اساس سازگاری با محیط در نقاط مختلف پراکنده می باشد . پرورش گوسفند مانند سایر صنایع تحت تاثیر بسیاری از عوامل است که مهمترین آنها عبارت از چگونگی سیاست ملی و بین المللی – عرضه و تقاضا – مواد جایگزین پشم(مانند الیاف مصنوعی ) و رقابت های مربوط به زمین و کار و سرمایه در داخل یک کشور یا منطقه می باشد .

6-1- مفهوم پرورش گوسفند در ایران
ایرانیان باستان با گوسفند آشنا بوده و از آن به عنوان یک جانور اهلی پاک نامبرده اند . باید خاطر نشان ساخت که در کتاب برهان قاطع آمده است که کلمه گوسفند در اوستا به شکل گوسپنتا و در زبان پهلوی به صورت گوسپند به کار رفته و این کلمه مرکب از دو واژه ( گو ) به معنی جانور اهلی سودمند و سپند یا ( اسپنتا ) به معنی مقدس و بطور کلی به معنای جانور اهلی پاک ذکر شده است.
گدشته از موقعیت منطقه ای و شرایط آب و هوا و وجود مراتع با درجات مختلف که موجبات علاقه مردم ما را نسبت به گوسفند داری فراهم ساخته است ساکنین کشور ما به سبب عرف و عادت و هم توجهی که در قرآن به مناسبت قربانی کردن به گوسفند شده است مصرف گوشت آن را به مصرف گوشت سایر حیوانات ترجیح می دهند .
به همین جهت در ایران هدف از گوسفند داری بیشتر تولید گوشت بوده و سایر فرآورده ها در درجه دوم اهمیت قرار دارد . به علاوه باید یادآور ساخت که پرورش گوسفند در بیشتر مناطق ایران با پرورش بز همراه است و همیشه نسبت معینی از ترکیب گله را بز تشکیل می دهد . گوسفند داران ایرانی به علت عدم اطلاعات فنی و هم در گذشته به علت مواجهه با سیاستهای اقتصادی و دامپروری گوسفندان نوع گوشتی را با سایر انواع مخلوط کرده اند و این امر سبب شده است که متاسفانه اغلب گوسفندان ایران اصالت اختصاصی خود را از دست داده و بصورت انواع ناخالص در آیند در صورتی که با آگاهی از موازین علمی پروش گوسفند می توان افراد مناسب گله را به منظور معین انتخاب و آنها را برای پیش برد هدف اولیه مورد استفاده قرار داد .در ایران حدود 28 میلیون راس گوسفند به صورت گله هایی بع ابعاد مختلف وجود دارد با توجه به عرصض جغرافیایی ( بین 25 و 40 درجه عرض شمالی ) که معرف آب و هوای معتدل است سرتاسر ایران باید دارای نسبتاً متعادلی باشد ولی به واسطه سلسله جبالهای عظیم و ویژگیهای جغرافیایی تقریباً همه نوع آب و هوای معتدله و سرد سیری و گرم سیری و غیره را می توان در آن مشاهده نمود . دامنه های سلسله جبال زاگرس در جنوب غربی و مرکز و سلسل جبال البرز در شمال ایران محلهای مناسبی برای پرورش گوسفند در ایران است .
7-1- تحولات پرورش گوسفند و عوامل موثر در آن
با تغییراتی که در موضع اقتصادی دنیا بعد از جنگ جهانی دوم و بویژه در دهه اخیر پدیدار گشته است تحولاتی نیز در وضع پرورش گوسفند در بعضی ممالک حاصل گردیده است در بسیاری از ممالک دامپروران از دایره پرورش ، گوسفند خارج شده و به انجام سایر فعالیتها سوق داده شده اند در بعضی ممالک نیز که دارای شرایط عمومی مساعد برای پرورش گوسفند بوده اند تعداد گوسفندان در سطح کشور افزایش داشته است در ایران به علت موجود شرایط خاص و قطبی شدن قدرت در گذشته ما شاهد تحولات در وضع دامپروری به بخصوص پرورش گوسفند بوده ایم و در مجموع کلیه نیروها در جهت ایجاد محدودیت در ابزار تولید محصولات دامی کار می کرده است .
شاید بتوان کاهش شدید گوسفندان نژاد قره گل در خلال سالهای 37 تا 1339 را بعلت افزایش مصنوعی قیمت پوست بره قره گل دانست .
مسئله اصلاحات ارضی و به اصطلاح زمین دار شدن کشاورزان و سپس مسئله جنگلبانی و ظاهر سازی هایی مربوط به احیای مراتع و به دنبال آن قرق مناطق مناسب به منظور جلوگیری از پر شدن سدها ضربه هایی است که بر پیکر صنعت پرورش گوسفند وارد آمده است . از طرف دیگر اتاق های اصناف بدون وجود هیچ گونه صلاحیتی با کم نگه داشتن قیمت گوشت و به اصطلاح در جهت حمایت از مصرف کننده و افزایش تدریجی قیمت علوفه موجب گردیدند که پرورش دهندگان گوسفند کار خود را تعطیل نمایند بدین ترتیب پیکره پر شکوه صنعت پرورش گوسفند به شدت آسیب دید و بالاخره منجر به این شد که سالیانه بیش از چند میلیون گوسفند وارد ایران شود و تولیدات داخلی روز به روز کاهش یابند .
ذائقه مردم ایران با توجه به سنت های مذهبی نسبت به گوشت سایر دام ها میل زیادی به گوشت گوسفند دارد به همین منظور از نقطه نظر تهیه بازار فروش هیچ گاه دچار مشکل نمی گردیده ولی آن چه مهم می باشد تعیین قیمت عادلانه است که موجب تشویق دامدار می گردد . امکانات جعرافیایی مناسب از نظر وضع چرا و آب و هوا عوامل مناسبی برای تثبیت و یا افزایش تعداد گوسفند در کشور به وجود می آورد . محاسن پرورش گوسفند و مجموعه عوامل نامبرده باعث شده است که ایران در گذشته همواره از حداقل تعداد گوسفند همراه با مشکلات مربوط به برنامه ریزی در این زمینه برخوردار باشد بدیهی است که بر اساس تحولات اخیر این امید وجود دارد که به صنعت پرورش گوسفند در جهت بهبود و توسعه هر چه بیشتر توجه لازم و ضروری به عمل آید و بدون تردید برخورداری از یک سلسله برنامه های اصولی از نظر اصلاح نژاد گوسفند به امر پرورش آن کمک شایانی خواهد کرد .
8-1- محاسن و معایب پرورش گوسفند
مهمترین محاسن پرورش گوسفند بشرح زیر است :
1. گوسفند حیوان نسبتاً بنیه ایی است و شرایط آب و هوای متغیر و خشک را تحمل می کند و با فقیرترین علوفه و غذاها به رشد خود ادامه می دهد .
2. به وسیله گوسفند می توان زمین های نامرغوبی را که برای کشت و زرع مناسب نیست با ایجاد مرتع مصنوعی مورد استفاده قرار داد .
3. گوسفند با مقایسه با سایر دامها به جیره نگهداری کمتری احتیاج دارد و بیشتر غذایی را که دریافت می کند صرف تولید و رشد ونمو خود می نماید به همین سبب از نقطه نظر اقتصادی در اغلب کشورهای دنیا در درجه اول اهمیت قرار دارد .
4. انواع فرآوردههای حاصله از پرورش گوسفند را می توان در تمام طول سال به بازار عرضه کرد و به همین جهت دامدار به ندرت با مشکلات مالی موجه می شود .
5. برگشت سرمایه نسبتاً سریع است زیرا به عنوان مثال بره را می توان در سه ماهگی یعنی 8 ماه بعد از آبستنی میش بفروش رساند . در بعضی از کشورها منجمله ایران تعدادی واحدهای تولیدی وجود دارد که مخصوص پروار بندی است و کار این گونه واحدها فقط خرید بره های جوان فوق و فروش آنها بعد از پروار بندی است .
6. عادت گوسفند از نظر دفع فضولات به ویژه در نقاط مرتفع چراه گاه و یا مرتع از نظر تقویت خاک قسمتهای نامبرده حایض اهمیت است زیرا با این ترتیب عملیات کود دادن به طور دستی که مستلزم هزینه است خود به خودی منتفی می شود . بعلاوه در سرتاسر اراضی مورد استفاده در یک واحد پرورش گوسفند بطور طبیعی قابلیت پراکندگی و همچنین آغشتگی کود حیوان با خاک نسبتاً زیاد است و این امر در مورد هیچ یک از دامهای دیگر مصداق ندارد .
7. پشم حاصله را می توان بر خلاف سایر فرآوردهای دامی به آسانی ذخیره و نگهداری کرد و در موقع لزوم به بازرار داخلی عرضه ساخت و یا در عدل های متعدد به مسافت های دور صادر نمود .
8. چربی خالص پشم که از پساب حاصله از شستشوی پشم به وسیله روشهای شیمیایی جدا می گردد بنام لانولین خوانده می شود امروزه از لانولین به عنوان ماده اصلی مخلوط کننده کرم های طبی و آرایشی استفاده می شود .
بدیهی است در مقابل محاسن فوق برای پرورش گوسفند نیز می توان مانند سایر فعالیتهای تولیدی معایب زیر را عنوان کرد :
1. گوسفند معمولاً از نظر حیوانات مهاجم و بویژه سگ ( به استثناء سگ گله ) و گرگ بیشتر در معرض مخاطره می باشد .
2. گوسفند در برابر آسیب ها و بیماری ها و بویژه عوارض انگلی نسبت به سایر دامها بیشتر حساس است .
3. حرفه مراقبت از گله چندان از نظر اجتماعی چشمگیر نسیت و به همین جهت سیستم چوپانی پرورش گوسفند معمولا با کمبود افراد مجرب مواجه است .
4. الیاف مصنوعی که از ترکبیات شیمیایی و زرین تولید می شود می تواند به عنوان ماده جایگزین پشم با آن رقابت نماید .

فصل دوم
پرورش گوسفند

1-2-روشهای پرورش گوسفند
پرورش گوسفند بر حسب شرایط گوناگون و نوع بهره برداری اقتصادی از آن ممکن است به روشهای مختلف به مورد اجرا گذاشته شود که ذیلا به شرح هریک از آنها می پردازیم :
اول- روش پرورش گوسفند نژاد خالص
در این روش معمولا فقط یک نوع نژاد خالص برای پرورش در نظر گرفته می شود و تمام مساعی در جهت تثبیت و تقویت صفات نژاد مربوطه است . قوچ های حاصله از این نوع پرورش به کسانی که از روش پرورش گوسفند در مزرعه و با از روش پرورش گوسفند به روش آمیخته گری استفاده می نمایند فروخته می شود .
اجرا کنندگان این روش همچنین می توانند تعدادی از قوچ و میشهای خود را به افرادی که می خواهند فعالیت مشابه ای را آغاز نمایند بفروشند . این روش با توجه به موقعیت مناسب اقلیمی به منظور حفظ نژادهای خالص محلی مورد استفاده قرار می گیرد . در ایران بعضی از دامداران محلی با داشتن قریحه و ذوق گوسفندداری اقدام به نگهداری و پرورش گله های اصطلاحاً یک دست می نمایند که خود نوع روش پرورش گوسفند نژاد خالص است . اینگونه افراد هرگز اجازه قوچ های نژادهای دیگر وارد گله شوند و نهایت دقت و مراقبت را در این امر مبذول می دارند . عمده ترین مشکل این گونه دامداران بروز بعضی نارساییهای حاصل از هم خونی در گله است که باعث دلسردی دامدار می گردد . برخی از دامداران در این شرایط با خرید قوچ از گله های هم نژاد محل خود این نقیصه را رفع می نمایند . برخی دیگر گله خود را با نژادهای غیر از نژاد خود تلاقی می دهند یعنی از قوچ یک نژاد دیگر استفاده می کنند که در این صورت گله از حالت خالص بودن خارج می گردد . نظر به اینکه پرورش نژادهای خالص یک امر تخصصی است اغلب ایستگاههای تحقیقاتی دولتی به این امر اقدام می نمایند . در ایران ایستگاه پرورش گوسفند عباس آباد مشهد ( 30 کیلومتری جاده سرخس ) وابسته به سازمان دامپروری کل کشور از جمله مراکزیست که در آن از روش پرورش نژاد خالص گوسفندان بلوچی استفاده می شود . بهر حال در پرورش گوسفند به روش فوق باید به نکاتی توجه داشت که مهمترین آنها عبارتند از :
1. برنامه ریزی صحیح علمی و اجرای طرح زمان بندی شده با اعمال مدیریت دقیق
2. موقعیت مناسب اقلیمی
3. تهیه ورقه پیشینه برای هر گوسفند
4. مطالعه و نتیجه گیری رکودهای حاصله و بکار گرفتن آنها در انتخاب دقیق بره های نر و ماده و میش های داشتی و قوچ گله .
5. استفاده از اصول علمی در جفت گیری چه به لحاظ توارث صفات مطلوب و چه به لحاظ باروری گله .
6. رعایت اصول تغذیه صحیح
2-2-روش پرورش گوسفند به طریقه آمیخته گری
این روش در حال حاضر در اغلب نقاط دنیا به منظور حداکثر بهره برداری از ظریفت تولید نژاد گوسفند به مورد اجرا گذاشته می شود . در این روش سعی می شود با استفاده از نژادهای خالص مختلف که هر یک به لحاظی مطلوب هستند استفاده شوند .
بعنوان مثال اگر یک نژاد خالص به لحاظ تولید گوشت ( سرعت رشد ) و نژاد خالص دیگری به لحاظ باروری عالی باشد نتیجه تلاقی آنها هم به لحاظ تولید گوشت (سرعت رشد ) و هم به لحاظ باروری بسیار خوب خواهد بود اگر چه در این زمینه دامداران ایرانی گاه نمونه های کوچکی را تجربه کرده اند و چون نسبت گله های خالص اصلاح شده در ایران بسیار کم است اکثر دامداران به استفاده از روش آمیخته گری متاسفانه چندان رغبت نشان نداده اند . به هر حال در اینده دامداران ناگزیر به استفاده از این روش خواهند بود زیرا همچنان که در دنیا به اثبات رسیده است با بهره گیری از حداکثر ظرفیت تولیدی گوسفند تنها این روش از نظر اقتصادی مقرون به صرفه خواهد بود.
3-2-روش پرورش گوسفند در مزرعه
این روش نموداری از روش فشرده است که به استثنای مناطق عشایری ایران ( که از روش گسترده و متحرک استفاده می کنند) در بیشتر مناطق روستایی ایران معمول و متداول است . منظور اصلی از این نوع فعالیت در مرحله اول تولید و فروش بره و در مرحله دوم تولید عرضه پشم است اندازه گله در این روش کاملاً متغیر و ممکن است . حداقل بین ( 6 تا 8 ) یا حداکثر بین(400 تا 500) راس گوسفند است .
در این روش نگهداری و مراقبت گله تحت نظر یک یا دو نفر مراقب است در صورتی که پرورش گوسفند به روش فوق در قالب یک مجتمع کشاورزی یا دامپروری انجام شود آنرا به نام ( روش تجاری پرورش گوسفند در مزرعه ) نیز می خوانند و در این صورت معمولاً نگهداری و مراقبت تحت نظر مراقب حرفه ای نیست بلکه این امر توسط یک یا دو نفر کارگر مزرعه ( که وظایف دیگری در سایر قسمتهای مجتمع نیز به عهده دارند ) انجام می شود .
4-2- پرورش گوسفند به روش چرای آزاد
از این روش که بنام روش گسترده و یا متحرک نیز خوانده می شود در مناطقی استفاده می گردد که از آب و هوای معتدل برخوردار ودر مجاور مراتع وسیع و پربار واقع شده باشند . گله همواره در هوای آزاد و در دامن طبیعت به سر می برد و هیچگونه آغل خاصی برای گوسفندان در نظر گرفته نمی شود . از این روش در بیشتر کشورهای خارج و نیز در مناطق عشایری ایران استفاده می شود .
شکل دیگری از روش فوق به صورت پرورش گوسفند به روش نیمه آزاد ( چرای انتقالی با استفاده از جایگاه ) است که دامدارن یا شخصاً فعالیت دامداری و دهقانی را بطور توام انجام می دهند ( تلفیق دامداری و زراعت ) و یا مزارع کشاورزی نزدیک و در تماس می باشند . در این روش از آغل برای نگهداری بره ها و گوسفندان در طول شب و یا فصول نامساعد سال و یا به منظور پروابندی استفاده می گردد .
5-2-روش های پرورش بره
پرورش بره بلافاصله بعد از زایش میش شروع می شود . محوطه ای که در آن بره بدنیا می آید باید نسبتاً گرم و در معرض کوران باد قرار نگرفته باشد . به همین خاطر معمولا میش هایی را که موقع زایش آنهاست از گله جدا و در محوطه مخصوص نگهداری می نمایند . این محوطه را گاهی بنام اطاق زایش میش نیز می خواند .
در شرایط سنتی ایران برای پرورش گوسفند از آغل هایی استفاده می شود که فاقد اتاق زایش است . در نتیجه معمولا زایش میش در آغل اصلی انجام می پذیرد . زایش میش در مناطق عشایری نیز در صحرا و یا داخل چادرهای عشایری صورت می گیرد . با این ترتیب گله داران کشور ( چه در بخش روستایی و چه در بخش عشایری ) از مرگ میر بره ها خسارت زیاد می بینند .
میش هایی که در طول دوره آبستنی از شرایط مناسب تغذیه برخوردار و از نظر جثه در وضع مطلوب وبهتری باشند به تنهایی قادر خواهند بود که عمل زایش را انجام دهند و از بره خود مراقبت به عمل آورند . ولی معمولا در بین گله تعدادی میش وجود دارد که باید از نزدیک مورد توجه قرار گیرند . افرادی که در کار گله داری با تجربه هستند به هنگام فصل زایش با مراقبت شبانه روزی از گله مشکلات مربوط به زایش را برطرف می نمایند .

6-2- کمک به زایمان میش
برخی از میش ها به علت مختلف ( از نظر کوچکی جثه میش ، بزرگی جثه بره ، تاخیر در زایش و غیره ) به هنگام زایش احتیاج به کمک دارند . در این شرایط دامدار باید ابتدا دست های خود را با صابون شستشو و ضد عفونی کند و سپس با استفاده از تجربه خود میش را به پهلو بخواباند و با کمک دست بره را پس از بازرسی بیرون بکشند . هر گاه دامدار شخصا از عهده این کار بر نیاید بهتر است از دامپزشک مجرب در این زمینه استفاده نماید .
7-2- مراقبت های اولیه
بره از بدو تولد معمولا تحت مراقبت میش مادر قرار می گیرد و میش آنرا می لیسد و بدن آنرا خشک می کند . بدیهی است هر گاه به عللی میش از لیسیدن بره برخودار کرد بایستی حتی المقدور با وسائلی ( از قبیل ریختن کمی آرد جو یا سبوس بر روی بدن بره ) میش را ترغیب کنند که بره خود را خشک نماید .
8-2- مراقبت از بره های ضعیف و بره هایی که دچار لرزش شده اند
برخی از بره های نوزاد که از نظر جسمی ضعیف هستند و برخی بره ها نیز که مادرهای شرور دارند و مورد بی مهری مادر قرار می گیرند ممکن است گاهی دچار لرزش شدید شوند ( بویژه اگر هنگام زایش هوا سرد باشد ) . چنین بره هایی را باید ابتدا با پارچه پاک نمود و سپس با ماساژ بدن بره را گرم کرد و در صورت امکان بلافاصله شیر نسبتاً گرم در اختیار بره قرار داد. گاهی نیز ممکن است مادر بره را دست نگه داشت و ابتدا بره را به نوشیدن شیر از پستان مادر وادار نمود و سپس بره را در پارچه ای پیچانید و در اتاق گرم قرار داد . چنین بره هایی را می توان زیر حباب بخاریهای برقی مخصوص این کار قرار داد . البته باید توجه داشت که در این نوع بره ها هنگام عبور از زهدان ممکن است مقداری مایعات زهدانی وارد مجاری تنفسی شود و پس تولد باید ابتدا بینی و پوزه آنها را تمیز کرد و سپس به داخل بینی و پوزه حیوان دمید تا مجاری مربوط باز شود . در مواردی نیز که ترشحات زیادتری در بینی و گلوی بره وجود دارد مدت کمی باید بره را سرازیر نگهداشت و پس از اطمینان از طبیعی بودن تنفس بره به سایر عملیات پرداخت .
9-2-پانسمان بند ناف
بره وقتی به دنیا آمد معمولا بند ناف آن از چند سانتیمتر بالاتر از ناف قطع می گردد و سپس رفته رفته در ظرف چند روز خشک و از محل ناف جدا می شود . ولی در ظرف این مدت سوراخ و مجرای بند ناف مدخل مناسبی برای میکروبها در بدن نوزاد می باشد و چه بسا بره هاییکه از راه عفونت بند ناف مبتلا به بیماریهای مختلف گردیده و تلف شده اند . بنابراین بهتر است پس از تولد بره ، بندناف آنرا پانسمان کنند . بدین ترتیب که پس از ضدعفونی کردن پنج شش سانتیمتری بالای ناف ، بند آنرا با کاتگوت و یا نخ ابریشم ضد عفونی شده و پاک ، محکم ببندند و سپس روزی یک یا دو مرتبه محل بند ناف را با محلول تنتورید و یا مرکوروکرو و غیره ضد عفونی نمایند تا بتدریج پس از چند روز بندناف خشک شده و بیفتد .
10-2-شیر خوردن اولیه بره
پس از آنکه بره بدنیا آمد ، همان طوریکه اشاره شد در شرایط طبیعی به وسیله مادر لیسده و خشک خواهد شد سپس رفته رفته بره سرپا می ایستد و با قدم های لرزان و نا متعادل از روی غریزه خود را به پستان مادر نزدیک و شروع به مکیدن پستان می کند . گاهی نیز لازم است که در شرایط طبیعی دامدار در مرحله اولیه سر پستانک میش را در دهان بره قرار دهد و چند قطره شیر هم از پستان در دهان او بدوشد تا پس از آنکه بره طعم شیر را چشید رفته رفته به مکیدن پستان عادت کند و شیر خوردن ادامه دهد . باید دانست که شیر اولیه یا آغور برای بره لازم است و این امر در روزهای اول زندگی برای حفظ سلامتی و کسب ایمنی بره در مقابل بیماریها از جمله عملیات ضروری می باشد .
11-2- مراقبت از بره هایی که مورد قبول مادر واقع نمی شود
اگر چه اتاق زایش به امر قبول بره توسط مادر کمک می کند ، اما گاهی میش از شیر دادن به بره خودداری می کند . عدم قبول بره توسط مادر ممکن است به بدی تغذیه در دوران آبستنی ، ورم پستان و کمی شیر میش بستگی دارد .
بهر حال ممکن است مالیدن ترشحات پوست بدن بره به اطراف بینی مادر و یا مالیدن شیر میش به اطراف ناحیه عجانی و ران بره توسط مادر کمک کند . گاهی هم که هیچ یک از موارد فوق در قبول بره توسط مادر اثر نداشته باشد ، می توان مادر و بره را در آغل کوچکی در کنار هم قرار داد تا پس از مدتی میش به بوی بره خود عادت کند . در موتردی که سر پستانک میش ترک و یا زخم می باشد و یا به علل دیگر پستانک زخم دار است باید در معالجه پستان و یا پستانک ها تسریع کرد تا پس از رفع علت میش بره را قبول کند .
گاهی نیز ممکن است میش بره را قبول کرده باشد اما در موقع شیر دادن آنرا از خود دور کند . در این گونه موارد باید میش را در موقع شیر دادن ثابت نگهداشت و یا آنرا مقابل آخور بست تا بره بتواند شیر بخورد . در هر صورت باید با ملایمت و تکرار رفته رفته میش را را به بره خود عادت داد و در این شرایط لااقل بره را در روز 3 یا 4 مرتبه در زیر میش قرار داد تا شیر بخورد . با این ترتیب معمولا پس از 4 تا 5 روز میش به بره خود عادت می کند و او را می پذیرد .
گاهی هم اتفاق می افتد که میش یکی از بره های دو قلو را قبول می کند و دیگری را نمی پذیرد و در این شرایط باید تغذیه هر دو بره را هم زمان نمود تا میش فرصت پس زدن بره دیگری را پیدا نکند بهر صورت چنانچه هیچک از موارد فوق موثر واقع نگردید بره را به روش دستی باید تغذیه نمود .
12-2-مراقبت از بره های بی مادر
گاهی در هر دوره زایش ، تعدادی از میش ها تلف می شوند بره های آنها بی مادر و بی شیر می مانند . گله داران با تجربه یا از میش هایی که بره خود را در همین دوره از دست داده اند استفاده می کنند و یا اینکه میش های تازه زای پر شیر را وادار به قبول دو بره می نمایند . همچنین ممکن است تعدادی از میش ها دو قلو بزایند و شیر کافی برای هر دو بره خود نداشته باشند و یا بعضی از میش ها خود به خود کم شیر باشند و نتوانند بره خود سیر کنند ویا به عللی پستان آنها معیوب و بیمار باشد و نتوانند بره خود را شیر دهند . در تمام موارد فوق بره بی شیر و یا بی مادر را به کمک میش های دیگر تغذیه کرد . بدیهی است میش ها بسختی ممکن است بره دیگری به غیر لز بره خودشان را قبول کنند و بنابراین در این گونه موارد هم باید بره را مثلا در موقع شب در زیر میش قرار دهند تا رفته رفته به آن عادت کند و آنرا قبول نماید . گاهی در بین گله دارها مرسوم است که مثلا پوست بره ای را که مرده است روی بره دیگری کشیده و آنرا شبانه به عوض بره اصلی زیر میش رها می کنند تا میش با همان احساس همان بو و رنگ و وضعیت بره اولیه تصور کند که بره خودش می باشد و آن را بپذیرد ولی باید دانست که این قبیل اقدامات مخالف اصول بهداشتی می باشد و گاهی ممکن است باعث سرایت و انتشار بیماری واگیردار در گله شود .
بهر حال شیر دادن بره های بی مادر به دو صورت انجام می گیرد :
الف- شیر دادن بره با کمک میش های دیگر : دامدار اینگونه میش ها را با دست نگه می دارد و اجازه می دهد بره مستقیماً از پستان میش شیر بنوشد . معمولا بره ها در مدت کوتاهی ( حدوداً 3 تا 5 دقیقه ) قادر هستند از پستان پر شیر احتیاجات خود برای یک وعده غذا برآورده سازند .
ب- در صورتی که پیدا کردن مادر برای بره غیر از ممکن شود بهتر است که با شیر دادن دستی بره را تغذیه نمود .
13-2- شیر دادن دستی
معمولا با استفاده از شیر گاو صورت می گیرد :
باید دانست که چون ترکیبات شیر میش از لحاظ مقدار چربی و مقدار مواد پروتینی بهتر از شیر گاو می باشد لذا باید از شیر چربی نگرفته گاو مقدار کافی جهت این منور استفاده شود .
ساده ترین طرز شیر دادن دستی بوسیله بطریهای معمولی و سرپستانک های است که جهت شیر دادن کودکان مورد استعمال دارد بدین ترتیب ممکن یک بطری نیم لیتری را که به آن یک سر پستانک معمولی وصل شده است برای شیر دادن بره بکار برد در روزهای اولیه نیم لیتر شیر کامل چربی نگرفته برای بره کافی می باشد ولی باید به تدریج آن را اضافه نمود تا میزان آن به دو لیتر در روز برسد .
روزهای اولیه تا سه هفتگی بایستی چهار مرتبه در روز اقلا بره را شیر داد ولی از آن به بعد سه مرتبه در روز کافی خواهد بود .
بره که بدین وسیله شیر داده می شود ممکن است ابتدا به این کار میل نداشته باشد ولی بهر حال پس از مدتی عادت می کند و به محض دیدن بطری شیر به طرف آن می آید . در صورت فراهم بودن امکانات اقتصادی نیز می توان از ظرف یا دستگاههای مخصوص برای شیر دادن به بره استفاده کرد . این ظروف معمولا دارای چندین پستانک است که در داخل به وسیله یک لوله لاستیکی به مخزن شیر مربوط می باشد مخزن شیر هم ممکن است برای چند بره مشترک و یا برای هر بره به شکل جداکانه در نظر گرفته شده باشد .
در هر صورت مخصوصاً این نکته را مورد دقت قرار داد که در شیر دادن دستی در نظافت و شستشو و ضد عفونی کردن وسایلی که بکار می رود فوق العاده توجه شود . در غیر این صورت آلودگی های مربوطه ممکن است باعث بروز اسهال و بیماریهای دیگری در بره و یا موجب تلف شده آن گردد .
باید اضافه کرد امروزه در بعضی ممالک از همان روز اول بره را از میش جدا کرده و حیوان را به وسیله مواد جایگزین شیر تغذیه می نماید و با خشک نمودن پستان مادر میش را برای یک دوره تولیدی سریعتر آماده می سازند . در زمینه پرورش بره با مواد جایگزین شیر در سطور بعد توضیح خواهیم داد .
14-2- پرورش بره های شیری
پس از اینکه بره به مدت یک هفته به همراه ماداران به تغذیه پرداختند ممکن است ادامه پرورش بره پس از آن به چند شکل صورت گیرد که به ترتیب عبارتند از :
الف – پرورش بره به روش زود از شیر گرفتن :
در این روش معمولا به مدت یک هفته بره به طور دایم به همراه مادر نگه داری می شود پس از اطمینان از سلامتی و سر زندگی بره ابتدا هفته دوم بره را از مادر جدا و در آغول مخصوص بره های شیری نگه داری می نمایند . آغل مزبور باید دارای آخورهای ثابت یا متحرک با ارتفاع کم در حدود بیست سانتیمتر باشد . غذایی که برای عادت دادن بره ها در اختیار دام قرار می گیرد ممکن است گل ینجه ، کنسانتره ، سیلوی ذرت ، شبدر و یا ینجه تر خرد شده باشد که انتخاب هر یک از آنها به شرایط محیط و مواد غذایی منطقه بستگی دارد .
در هفته دوم معمولا دو بار در روز بره ها را پیش مادرها می اندازند و مدت نیم تا یک ساعت اجازه داده می شود که از پستان مادر شیر بخورد . بدیهی است در این مرحله باید سعی نمود بره بیش از حد احتیاج از شیر مادران پر شیر استفاده ننماید در غیر این صورت این نوع بره ها در شرایط حاد به تورم ضربه ای شیر دادن دچار و تلف می گردند و در صورتی هم که جان سالم بدر برند به اسهال مبتلا می شوند و دردسر زیادی برای دامدار فراهم می کنند .
بهر حال در طول هفته دوم ضمن مراقبت های لازم به تغذیه بره از شیر مادر باید ادامه داد و این امر توجهه کرد که محدویت در تغذیه به وسیله شیر مادر موجب خواهد شد که بره ها کم کم به خوردن علوفه سفت عادت کنند . از اول هفته سوم به بعد فقط یک بار در روز به مدت نیم ساعت بره را در اختیار مادر قرار می دهند تا یک وعده در روز از شیر مادر تغذیه کند . مراقبت از بره در این هفته هم از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا بره تا اندازه ای رشد کرده و قادر است در همان مدت کم مقادیر بیشتری شیر بخورد . در اواسط هفته سوم بره هایی را که خوب رشد کرده به خوردن کنسانتره و علوفه پایه عادت نموده اند می توان از مادران جدا کرد و با توزین کنسانتره مقدار مصرف غذای روزانه آنها تعیین نمود به گونه ای که اوایل هفته چهارم به بعد هر یک از بره ها بتوانند روزانه 250 گرم غذای کنسانتره و به اندازه نیاز مواد دیگر مصرف نماید اگر چه توزین کنسانتره در اواخر هفته سوم و اوایل هفته چهارم صورت می گیرد اما باید دانست که در ابتدای جدا ساختن بره از مادر روزانه حدود 25 گرم و به تدریج که بره عادت نمود تا 150 گرم و در اوایل هفته چهارم 250 گرم غدای کنسانتره برای هر بره کافی است . در اوایل هفته چهارم می توان بره را کاملا بره را از مادر جدا نمود اما باید توجه داشت که بره های ضعیف و لاغر و بره هایی که سرعت رشد آنها به علل مختلف کم است بهتر است باز هم از شیر مادر استفاده نمایند .
بهر حال وزن بره ها به هنگام جدا کردن بره از مادر حدود 10 تا 12 کیلوگرم باید باشد به علاوه با جدا ساختن بره از مادر شیر مادر نیز باید دوشیده شود و در غیر این صورت به زودی شیر میش کم و پستان به اصطلاح زود خشک می شود . اما هر گاه اجرای برنامه دوباره زایی در گله مورد نظر باشد بهتر است میش را به اصطلاح زودتر خشک نمود تا برای یک دوره تولیدی دیگر آماده شود . در غیر این صورت چنان که اشاره شد شیر مادر بهتر است دوشیده و به فروش برساند .
ب- پرورش بره با مواد جایگزین شیر :
در این روش پس از اینکه بره ها از آغوز مادر تغذیه نمودند حدود 2 تا 5 روز بعد آنها را از مادر جدا می کنند و سپس بره بوسیله مواد جایگزین شیر و یا شیر مصنوعی تغذیه می نمایند . بدیهی است هر قدر زودتر اینگونه بره ها از مادر جدا شوند بیشتر مقرون به صرفه است و بره ها بهتر به غذای جدید عادت می کنند . قبل استفاده از مواد جایگزین شیر نیز باید بره را 12 ساعت گرسنه نگهداشت . مواد جایگزین شیر باید حدود 30 درصد پروتیین و مقدار کافی چربی داشته باشند تا بتوانند احتیاجات حیوان را برآورده نماید . مقدار 150 تا 200 گرم از مواد جایگزین شیر را می توان در یک لیتر آب حل نمود و به اندازه 1.6 تا 2 لیتر آب را روزانه در اختیار حیوان قرار داد . برای تغذیه بره ها می توان از شیشه یا سطل های پستانک دار استفاده نمود .
در مراکز مدرن پرورش گوسفند نیز براساس شکل 9-1 از دستگاههای مادر مصنوعی مخصوص پرورش بره برای این منظور استفاده می کنند تغذیه بره بوسیله مواد جایگزین شیر معمولا تا 6 هفتگی ادامه می یابد و از هفته دوم به بعد نیز مقداری علوفه مثل گل ینجه و مقداری کنسانتره نیز در اختیار بره قرار می دهند تا بره کم کم به خوردن علوفه عادت کند . تغذیه این بره ها به گونه باید صورت گیرد که بره ها همیشه لحظاتی از روز احساس گرسنگی کنند تا به مصرف مواد دیگر عادت نمایند .
هنگامیکه وزن بره به حدود 12 کیلو رسید می توان شیر مصنوعی را قطع و از آن بعد به هر راس بره روزانه بین 250 تا 300 گرم کنسانتره و مقدار کافی گل ینجه و یا شبدر خر شده و یا سیلوی ذرت داد . ترکیب مواد کنسانتره باید طوری انتخاب شود که همواره رابطه 1 به 4 بین پروتیین و انرژی حفظ گردد .
پ- پرورش بره همراه مادر :
اکثر گله داران ایران با این روش بره ها را پرورش می دهند . در این روش بره ها پس از تولد و مراقبت های اولیه از پستان مادر شیر می خورند و تا یک هفتگی به همراه مادر هستند . از این به بعد بر حسب شرایط اقلیمی ، نگهداری و پرورش بره در مناطق مختلف ایران فرق می کند . در مناطق سرد سیر و مناطقی که زایش گوسفندان در اواسط زمستان انجام می شود بره ها دایماً همراه مادر هستند و هرگاه گرسنه شوند مستقیماً از پستان مادر تغذیه می کنند و کم کم به پوز زدن علوفه می پردازند .
در مناطق گرمسیری معمولا بره ها را برحسب نوع مرتع و انتخاب دامدار به همراه مادر به صحرا می فرستند و یا اینکه در آغول نگهداری می کنند . اغلب دامداران که گوسفندان را شبها به چرا می فرستند و یا صبح زود از آغول خارج می کنند بره ها را پس می زنند و گله را به صحرا می بردند . عصر که گله به آغول بر می گردد مجدداً بره ها را با میش ها مخلوط می کنند . به هنگام چرا شب هم مجدداً بره ها را جدا می کنند این عمل بیشتر به خاطر کوچکی جثه بره و عدم تحمل سرما صورت می گیرد .
اوایل بهار که علوفه سبز ( مثل قصیل ) در مراتع آمده می شود بره ها را به همراه مادر در روزه های آفتابی به صحرا می برند و بره ها با تقلید از مادران به خوردن علوفه خشبی عادت می کنند . در این روش بره ها تا سن 3 تا 4 ماهگی همراه با مادر به سر می برند . سپس دامداران بره هایی را که وزن آنها بر حسب نژاد به حدود 15 تا 30 کیلوگرم رسیده است از مادرها جدا می سازند و شیر میش ها را برای تولید فرآوردهای لبنی مورد استفاده قرار می دهند و بره ها در گله مجزا به چرا می برند .
متاسفانه در این مرحله دامداران نسبت به پرورش بر ها توجه لازم مبذول نمی دارند . اگر بارندگی در طی سال در حد مطلوب و علوفه مرتع هم مناسب باشد رشد بر ه ها نیز کافی و گله از کیفیت بهتری برخودار خواهد بود .
اما هر گاه وضع مراتع به علت کاهش میزان بارندگی مناسب نباشد رشد بره ها نیز بطعی می گردد و گله کیفیت مطلوبی نخواهد داشت . بهر حال با توجه به احتیاجات بره بر اساس جدول مقداری کنسانتره و علوفه باید در اختیار بره ها قرار داد .
15-2- واکسیناسیون و مبارزه با بیماریهای انگلی
پرورش صحیح گوسفند مستلزم آن است که گله از نظر بهداشتی کاملا مورد معاینه و دقت قرار گیرد . متاسفانه در تعدادی از دامداریهای کشور ابتلای گله گوسفند به انواع امراض عفونی ( بویژه عوارض انگلی ) بحدی است که در اثر مرگ و میرهای انفرادی و یا دسته جمعی خسارت فوق العاده ای به دامدار وارد می شود و به این ترتیب باید سعی شود تا حد امکان با این امراض مبارزه شود . برای نیل به هدف باید اقدامات احتیاطی زیر را انجام داد :
1-10. پیشگیری از بروز بیماریهای میکروبی ( واکسیناسیون ) : برای مبارزه با بیماریهای میکروبی باید واکسن های مختلف را در فصول معین به گوسفندان تزریق کرد . شکل 2-9 زمان و مقدار و حوه تزریق واکسن های شاربن ، آبله آنتروتوکسمی و تب برفکی را در شرایط حاضر را نشان می دهد .
بدیهی است مقدار و نحوه تزریق بر اساس تحولاتی که در زمینه تهیه واکسن حاصل می شود و با شناخت بیشتر نسبت به پیشگیری بیماریها ممکن است در آینده تغییر نماید . اگر چه برای واکسیناسیون گوسفندان بهترین موقع به گونه ای است که در شکل 2-9 نشان داده شده است اما عملیات واکسیناسیون را در هر موقع از سال هم ممکن است انجام داد . با این حال باید توجه داشت که واکسیناسیون آبله وضع اختصاصی دارد و فقط قبل از قوچ اندازی در گله باید انجام شود
همانطوریکه قبلا نیز اشاره گردیده است با خشک شدن مراتع کوهستانی در اواخر تابستان ، دامداران مراتع را ترک می نمایند اما احتمالا گاهی اوقات پیش از حرکت بارندگی هایی صورت می گیرد که سبب رویش علف تازه می شود . ممکن است در این شرایط گوسفندان با خوردن علوفه تازه دفعتا دچار بیماری آنتروتوکسمی گردند و به اصطلاح دامداران باید مواظب این امر باشند و بلافاصله دام های خود را علیه آنتروتوکسمی واکسینه کنند .
یکی دیگر از بیماریهایی که با واکسیناسیون باید نسبت به پیشگیری آن اقدام کرد بیماری قانقرایانی کبد یا سیاه مرض است . واکسیناسیون علیه این بیماری بهتر است با برنامه مبارزه با کپلک توام شود . واکسیناسیون با مایع مخصوص و به مقدار 5 سانتی متر مکعب به فاصله یک ماه و از راه تزریق زیر جلدی انجام می شود . زمان واکسیناسیون اواسط تابستان یا اوایل پاییز است و در مواقع فوری و ضروری موقتا برای جلوگیری از تلفات می توان از سرم بجای واکسن استفاده کرد .
باید توجه داشت که بره ها معمولا تا سن 15 روزگی هیچ احتیاج بخصوصی را لازم ندارند . بره هاییکه بیشتر از 15 روز دارند و واکسینه می شوند باید حداکثر 24 ساعت بعد از واکسیناسیون در پرهیز غذایی باشند و معمولا بره های مزبور قبلا باید از شیر مادر تغذیه کنند و حتی الامکان 3 ساعت قبل و 3 ساعت بعد از واکسیناسیون از مادر جدا باشند . برای قوچها و میشهاییکه جهت واکسیناسیون ( که معمولا حداکثر تزریق در آنها 2 تا 3 برابر مقدار مربوط در بره است ) در نظر گرفته می شوند و همچنین برای بره های 8 الی 9 ماهه باید 48 ساعت قبل و 48 ساعت بعد از واکسیاسیون پرهیز غذایی در نظر گرفت . غذای گله در این هنگام باید از علوفه خشک تشکیل گردد .
روزیکه گله واکسیناسیون می شود باید به گله کمی علوفه داد و بعد از واکسیناسیون تا عصر باید از دادن خوراک احتراز نمود . بدیهی است از فردای آنروز می توان به اندازه کافی علوفه خشک در اختیار حیوان قرار داد .
16-2- مبارزه با بیماریهای انگلی :
برای پیشگیری انگل ها مانند کرم روده کپلک و بیماری استرنژیلو معدی ریوی باید داروهای لازم را به گوسفند خورانید . کرم جانورانی هستند که در روده و معده و کبد وشش گوسفند زندگی می کنند و علاوه بر آنکه از مواد غذایی موجود در درون گوسفند استفاده می نمایند با ایجاد زهرابه سبب مسمومیت و لاغری و ضعف و گاهی مرگ حیوان می شوند .
طی تجربیات بعمل آمده آلودگی گله های گوسفندان در ایران به انگلهای نامبرده فوق العاده زیاد است و خسارت حاصله جبران ناپذیر می باشد . برای مبارزه با این بیماریها از داروی ضد انگلی متعددی که در بازار موجود است می توان استفاده کرد و در حال حاضر کارخانجات سازنده داروهای موثر به بازار عرضه داشته اند که دامدار خود با آگاهی و صلاحدید لازم با دامپزشک یکی از آنها را انتخاب می نماید و به معالجه گله می پردازد . از جمله این داروها عبارتند از ازنیلورم ( برای کرم روده و استرنژیلوز ) و روناید ( برای کپلک ) .
برای خورنیدن مایعات دارویی بویژه مایعات حاوی انواع پودرهای ضد انگلی می توان از وسیله مخصوص بنام دستگاه اتوماتیک خوراندن دارو ( درنچر ) استفاده کرد . 3-9 .
در نقاط مختلف ایران برای اینکار از انواع وسایل و ظروف و بویژه استکان چای خوری استفاده می شود . برای خورانیدن قرص در روشهای مدرن گوسفندداری از دستگاه رها کردن قرص به داخل مری گوسفند ( شکل 4-9 ) استفاده می کنند . بطور سنتی نیز آنرا بوسیله لوله های لاستیکی کوتاه و بنددار و یا بطور مستقیم و بصورت دستی به داخل مری رها می سازند ویا همراه غذا به حیوان می خورانند . در تجویز داروی ضد کرم دو نکته اصلی را باید رعایت کرد :
1. اندازه گیری دقیق دز دارو
2. وارد کردن یک دز کامل از در بدن از راه صحیح .
هر گاه این دو نکته به دقت رعایت شوند روش و وسایل تجویز دارو زیاد قابل اهمیت نمی باشد . داروی ضد کرم ممکن است آماده برای مصرف باشد و یا اینکه باید قبل از مصرف آنرا با محلول دیگری مخلوط ویا با آب رقیق نمود . لذا باید حتماً به دقت دستورالعمل کارخانه سازنده دارو را مطالعه کرد تا اشتباهی رخ ندهد .
گذشته از آلودگی حیوان به انواع انگلهای داخلی بسیاری از گوسفندان ممکن است به انگل های خارجی نیز مبتلا باشند . برای مبارزه با این آلودگی ها در ایام گرما از حمام های ضد عفونی ( و به اصلاح حمام های ضد کنه ) و در فصل سرما از گردپاشی روی بدن حیوان می توان استفاده کرد .
قبل از حمام دادن لازم است آب کافی به گوسفندان خورانده شود زیرا چه بسا که گوسفندان تشنه باشند وبه محض وارد شدن به حوضچه حمام از محلول سمی بیاشامند و مسموم شوند . از طرفی باید دقت شود که هیچگونه زخم و جراحتی روی بدن حیوان نباشد زیرا ممکن است جذب سم موجب مسمومیت گردد . استحمام باید در هوای آزاد و گرم انجام شود زیرا وزش باد و سرما ممکن است موجب ناراحتی و عوارض سرما خوردگی گردد . بهترین ساعت برای انجام این امر بین 10 صبح تا 3 بعد از ظهر می باشد .
امروزه از حشره کش های مختلفی برای حمام ضد آکنه استفاده می شود و از جمله این حشره کش ها محلول لیندین و یا گاماتکس به نسبت 1 کیلو در 600 تا 800 لیتر آب می باشد . در موقع حمام دادن گوسفندان باید نزدیک به محل نگهداری شوند و از همانجا به محل مخصوص ورودی حمام هدایت شوند تا یکایک به درون حمام افتاده شنا کنان مسیر لازم را عبور نمایند و از طرف دیگر خارج گردند . در موقع حمام دادن باید در نظر داشت که گوسفند در محلول حمام کاملا غوطه ور باشد ود صورت لزوم باید سر دام را حین شنا بوسیله یک دو شاخه چوبی به زیر محلول فرو برد . بعلاوه همینکه حجم محلول حمام کم شد باید مقدار لازم به آن اضافه نمود .
در فصل سرما باید بدن گوسفند را با محلول حمام و بوسیله دستگاه یا دوش دستی گردپاشی کرد . علاوه بر استفاده از مواد حشرکش برای مبارزه با انگل های خارجی در بعضی نقاط لازم است علف های خشک را سوزاند و در صورت امکان مرتع را برای مدتی نسبتا طولانی برای چرم دام قدغن کرد و چون بعضی انگل ها میزبان لازم را پیدا نمی کنند از بین خواهند رفت . امروزه در بعضی از کشورهای خارجی علاوه بر استفاده از روشهای فوق از طریق مبارزه بیولوژیک ( استفاده از موجود زنده برای از بین بردن عوامل بیماریزا ) تعدادی زیادی از انگل های خارجی و بویژه کنه ها را نیز از بین می برند و از این راه به سالم سازی محیط زیست گوسفند کمک می نمایند .
17-2- ضد عفونی جایگاه :
به غیر عملیاتی که از نظر مبارزه با بیماریهای انگلی و میکروبی بر روی دام زنده به عمل می آید باید در پاک نگهداشتن جایگاهی که گوسفندان در آن زندگی می کنند مواظبت های بهداشتی شدیدی را مراعات کرد . برای این منظور سم پاشی آغل چند روز قبل از ورود گوسفندان به داخل آن ضروری است . برای شروع کار ابتدا آغل را به خوبی پاک و تمیز نمود و سپس به کمک یکی از سموم و مواد حشره کش تمام قسمتهای آغل را سمپاشی کرد . برای این منظور می توان از سموم مختلف مانند (لیندین ، ایزوتکس و یا آلن ) استفاده نمود . یک کیلو از یکی از سموم نامبرده را می توان با 100 لیتر آب مخلوط کرد و این مقدار محلول سم برای 300 تا 400 متر فضای جایگاه کفایت می کند .
در موقع سمپاشی آغل، علاوه بر تمیز کردن اولیه آن باید دقت نمود که به هیچ وجه علوفه سنگ نمک و کود در آغل وجود نداشته باشد و کف و دیوار و سقف بطور کامل سمپاشی شود .
18-2- علامت گذاری بره
حداقا یک هفته تا یک ماه بعد از زایش بره ها را باید علامت گذاری نمود . در مراکز مختلف دامداری بره ها را به روشهای متفاوت علامت گذاری می کنند که عمده ترین آنها عبارتند از :
1. شماره گوش : در دامداری های مدرن و مراکز اصلاح نژاد، علامت گذاری بره ها بوسیله پلاک مخصوص شماره دار صورت می پذیرد که روی گوش بره نصب می شود و شماره آن در دفتر انساب برای تدوین ورقه پیشینه یادداشت می گردد . شکل 5-9 . انواع پلاک گوش عبارتند از :
الف. پلاک پلاستیکی : که از لحاظ سبکی و خوانا بودن شماره روی آن مناسب ولی از استحکام کمی برخوردار نیست و درصدی از آن مدتی پس از نصب ممکن است بیفتد . بعنوان مثال و بر اساس مشاهدات حاصله در بخش گوسفنداداری موسسه تحقیقاتی امین آباد حدود 8 درصد از این نوع پلاکها در طول 3 سال پس از نصب از گوش دامها افتاده و از دسترس خارج گردیده اند .
ب. شماره های فلزی معمولی : این پلاک ها اگر چه از استحکام کافی برخوردار است اما پس از چند سال زنگ می زند و شماره روی آنها خوانده نمی شود . این نوع شماره ها برای گوسفندان داشتی مناسب نیست .
پ. شماره فلزی گالوانیزه: این پلاک ها از کیفیت بهتری برخوردار است ولی سنگینی پلاک و برندگی لبه های آن گاهی اوقات گوش را پاره می کند .
ث. پلاک آلومینومی : این پلاک ها نیز سبک و از نظر کیفیت و دوام از ارزش بیشتری برخوردار است . بهر حال با استفاده از این پلاکها همه ماهه باید گوسفندان را کنترل و بازبینی نمود تا چنانچه پلاک گوش گوسفند افتاده باشد مجددا بجای آن پلاک جدید نصب گردد . برای تمیز و تشخیص دقیق شماره پلاک مفقود شده بهتر است در دفتر انتساب علامت مشخصه حیوان را هم یادداشت نمود .
2. پلاک گردن : در برخی از دامداریها پلاک را بوسیله زنجیر فلزی و یا نخ مخصوص به گردن بره آویزان می نمایند . این نوع پلاکها برای گوسفندان داشتی مناسب نیست . زیرا امکان پارگی و ساییده شدن حلقه پلاک زیاد است و پس از مدتی می افتد .
بهمین خاطر از این طریق در دامداری ها کمتر استفاده می شود مگر اینکه بخواهند بطور موقت برای انجام آزمایشات بخصوص مثل نمونه برداری میکروبی یل انگلی شماره تعداد معینی از گوسفندان را اختیار داشته باشند .
3. داغ کردن بره ها : بخصوص در اوایل بهار روش سنتی علامت گذاری در ایران می باشد و از قدیم الایام نیز مرسوم بوده است . برای اینکار معمولا بره ها را در محوطه بخصوص جمع آوری و با روشن کردن آتش وسایل مخصوص داغ را کاملا سرخ می کنند . این وسایل ممکن است سیخ معمولی و یا بصورت حرف و یا علامت ویژه ای باشد بهر حال یک نفر بره را نگه می دارد وشخص عامل گوش چپ یا گوش راست روی پوزه یا طرفین صورت حیوان را برحسب قردادی که بین دامداران یک محل وجود دارد داغ می کند . سپس محل داغ را با محلولهایی مانند تنتورید و یا مرکورکورم ضد عفونی می کنند . پس از مدتی محل داغ شده بدون مو و به شکل علامت همیشگی باقی می ماند . عمل داغ کردن معمولا به هنگام شروع کوچ در بین ایلات و عشایر انجام می شود . بدیهی است قبل از فرستادن بره ها به چراگاه این عمل باید انجام شود تا بره های یک دامدار با دامدار دیگر مخلوط نگردد . در عین حال باید از داغ کردن پوست احتراز کرد زیرا این عمل از ارزش پوست گوسفند خواهد کاست .
4. خال کوبی : یکی دیگر از روشهای علامت گذاری خال کوبی در داخل و محل بدون موی گوش گوسفند است . برای اینکار معمولا جوهر مخصوص خال کوبی (رنگ غیر قابل جذب ) را داخل گوش می مالند . و سپس شماره مخصوص را که شامل یک ردیف سوزن می باشد با وسایل خاص آن را بر روی پوست گوش فرو می برند . شماره علامت گذاری شده برای همیشه باقی می ماند . عمل خال کوبی در گوسفندان با پوست رنگی مشکل است زیرا اعداد خال کوبی شده به سختی خوانده می شوند .
19-2- نظافت سم
تراشیدن و شستشو و معاینه دقیق گوسفندان از نظر مبارزه با بیماریهای سم و بویژه بیماری گندیدگی سم ( فوت رات ) و لنگش لازم و ضروری است . در صورت ابتلای تعداد معدودی گوسفند در گله ابتدا با سم تراش قسمت های آلوده را از کف سم جدا می کند . جهت این عمل دست یا پای گوسفند مبتلا را روی زانو به ترتیبی قرار می دهند که پاشنه بطرف شخص عمل کننده قرار دارد و سپس آهسته و بطوریکه به قشرهای زیرین سم آسیبی نرسد و خونریزی صورت نگیرد از پاشنه به طرف نوک پا قشرهای آلوده را برمیداریم . پس از تمیز کردن سم آنرا در ظرفی که حاوی محلول کرئولین و یا فرمالین 5 درصد است فرو می برند و چند دقیقه ای به همان حال نگاه می دارند . سم مبتلا به فوت رات باید هفته ای یکبار جهت مشاهده نحوه پیشرفت و یا توقف بیماری معاینه شود .
در صورت ابتلای تمام گله ، گوسفندان را از محلی که در آن محلول کرئولین یا فرمالین 5 درصد وجود دارد به آهستگی و یکایک عبور می دهد و یک نفر کمک در نزدیک محلول گوسفندان آلوده را نگهداشته و مدت بیشتری سم آنها را در محلول نگاه می دارد . هر گاه قبلا قسمت آلوده سم را با سم تراش بتراشند و بردارند بهتر است زیرا بدین ترتیب دارو بخوبی تاثیر خواهد کرد . عمل تراشیدن سم گرچه کمی مشکل و مستلزم صرف وقت است و هر نفر در روز فقط 40 تا 60 راس گوسفند را می تواند سم تراشی نماید اما در آلودگی های شدید باید حتما آنرا انجام داد . شستشوی سم گوسفندان در فصول مرطوب باید روزانه حداقل دو مرتبه به هنگام ورود به جایگاه و نیز خروج از آن انجام گیرد . برای این منظور می توان در جلوی بهاربند حوضچه ای به ابعاد 2/0*3*2 متر تعبه کرد و در آن محلول سولفات دو کوئیور 3 درصد و یا کرئولین 5 درصد ریخت و چون محلول مزبور در اثر عبور یک گله مواد زائد و لای و لجن انباشته می شود بهتر است پس از عبور هر گله مواد زائد را بیرون ریخت و به حوضچه محلول تازه اضافه کرد . علاوه بر اقدامات فوق به محض بروز نخستین نشانه های لنگش در گوسفندان یک گله گوسفندان سالم را باید از افراد بیمار جدا کرد و چراگاه و جایگاه و محل تغذیه جداگانه ای برای آنان در نظر گرفت . بستر گوسفندان در فصل پاییز و زمستان بویژه در نقاط مرطوب باید هر هفته تعویض و با پودر آهک و کلش خشک پوشانده شود و در فصول پاییز و بهار در روزهای بارانی و روزهای بعد از بارندگی باید از چرای گوسفندان در مراتع بسیار مرطوب جلوگیری و سعی نمود که گوسفندان در محل های خشک بخوابند .

فصل سوم
گله داری و پرورش گوسفند در ایران

گوسفندداری در ایران از سابقه ای طولانی برخوردار است . بر اساس مطالعاتی که مک کنزی در سال 1974 انجام شده بیشتر گوسفندان اهلی دنیا از گله های وحشی گوسفند که در سرزمین ما گذشته از خصائص و ویژگی های فراوانش بعنوان مهد اولیه گوسفندان بخشی از پهن دشت گیتی نیز شناخته می شود .
1-3- انواع معروف گوسفندان ایران و تولیدات آنها :
در ایران انواع گوسفندان دنبه دار ، نیم دنبه پراکنده هستند که درباره مشخصات کلی و نیز ویژگی های تولید آنها در فصول گذشته توضیح دادیم .
2-3- روش های گله داری و پرورش گوسفند در ایران
گله داری در نقاط مختلف ایران که دارای آب و هوای متفاوت است به روشهای مختلف انجام می شود . بطور کلی می توان این روشها را بشکل زیر طبقه بندی نموده و مورد بحث وبررسی قرار داد .
3-3- پرورش گوسفند به روش چرای آزاد :
این روش در مناطقی مورد استفاده قرار می گیرند که از آب و هوای معتدلی برخوردار باشند و همچنین در مجاور مراتع وسیع و پربار قرار گرفته است . ایلات و عشایر ایران معمولا به این روش گله های خود را پرورش می دهند . جایگاه گله در طول سال بر حسب موقعیت مرتع و تغییر درجه حرارت هوا متفاوت بوده بدین معنی که همواره برای دستیابی به مناطق معتدل در حال تغییر است.
این گروه از دامداران به زندگی چادرنشینی خو کرده اند و اکثراً هنگام بهار و پاییز در حرکت بوده و تابستان ها در دامنه کوههای پر مرتع و زمستانها در مناطق گرمسیر مستقر می شوند . گوسفندان هیچ گونه آغل یا جایگاه بسته ندارند و همواره در دامن طبیعت زندگی می نمایند .
در این روش گله داران حدود مهرماه برنامه قوچ اندازی دارند و میش ها در طول راه باردار می گردد . اوایل اسفند ماه زایش آغاز می گردد و تا فروردین ماه راه پیمایی از گرمسیر دوره شده و به منطقه معتدله که دارای چراگاه های سبز می باشد نزدیک می شوند . نظر اینکه اواخر تابستان پیش از حرکت مراتع از علوفه تهی می گردد میش ها مقدار زیادی از وزن خود را از دست می دهند . دامداران قوچ های گله خود را جداگانه در کنار چادرهای خود حدوداً به مدت سه هفته نگه داشته و با علوفه دستی آنها را تغذیه می نمایند . طبیعی است که رعایت میزان احتیاجات غذایی بر روی قوچها از نقطه نظر با روی تاثیر به سزایی خواهد داشت . در این روش بازدهی گله کاملا بستگی به اوضاع طبیعی و جغرافیایی دارد . سالهایی که بارندگی کافی بوده و مراتع از نظر علوفه غنی هستند تولید بره دامداران فوق العاده رضایتبخش است و سالهایی که با خشکسالی مواجه می شوند بر اثر لاغری دامهایشان در برابر بیماریهایی انگلی مقاومت ننموده و به تعداد زیاد تلف می گردند .
نکته ای که برای دامداران مهم می باشد و باید به آن توجه نمایند مسئله ذخیره مقداری غذا در ناحیه قشلانی است زیرا به تجربه دیده شده است که در این نواحی بعضی سالها بر اثر بارندگی های بی موقع و یا خشکسالی های ناگهانی و فقر مرتع هنگامیکه میشها آبستن هستند درصد تلفات گله بسیار زیاد می گردد. برای جلوگیری از این حوادث کافی است مقداری کاه و جو ویا علوفه سبز ذخیره شود . در این روش بخاطر چرای آزاد علوفه مصرفی بسیار ارزان تمام شده و گوسفندداری چنانچه از روی اصول علمی عمل شود از نظر اقتصادی مقرون به صرفه خواهد بود .
لازم به یاد آوری است که در ییلاق قشلاق گوسفندان نباید در مسیر حرکت با کمبود آب مواجه گردند . در غیر این صورت ممکن است خسارات زیادی به گله وارد شود . بعلاوه به گوسفندان باید بطور مرتب و هر هفته یکی دوبار نمک داده شود . زیرا در بسیاری مواقع کمبود نمک موجب افزایش تلفات می گردد .

4-3-پرورش گوسفند به روش نیمه آزاد
روش فوق در مناطقی مورد استفاده قرار می گیرد که دامداران در کنار کار دامداری خود کم و بیش به کشاورزی مشغول بوده و یا حداقل با مزارع کشاورزی همجوار هستند . بیشتر دامداران ایرانی به این روش گله داری می کنند و ممکن است محل زندگی آنها دشتهایی باشد که به سلسله جبال نزدیک بوده و در دامنه کوه های آن نواحی دارای مرتع باشند . در این روش قوچ اندازی بدو شکل صورت می گیرد :
گروهی که مراتع آنها دور نیست و همه شب گله را به آغل خود بر می گردانند قوچها را همواره در گله رها می نمایند . بدین ترتیب دامدارها دائما دارای بره هستند و در تمام فصول سال بره های خود را می توانند پرواز نموده به فروش برسانند . از مزایای عمده این روش آن است که می توان بطور متوسط در سال دو مرتبه و یا هر دو سال سه مرتبه بره تولید نمود . از معایب این روش می توان یکنواخت نبودن آبستنی وسن بره ها و در نتیجه مشکل تهیه جیره مقعول برای سطوح مختلف گله را نام برد .
البته اینگونه دامداران بره های خود را هنگام سه تا پنج ماهگی یا بفروش می رسانند و یا از گله داران دیگر بره خریداری نموده و به همراه بره های خود یک دوره برنامه پرواربندی ترتیب می دهند .لازم به یادآوری است که عمل رکوردگیری در این روش بسیار مشکل بوده و گاهی اوقات نیز میشهای نازا قابل تشخیص نیستند .
دامدارهایی که با این روش گله داری می کند باید به مسئله باروری میشهای خود توجه بیشتری مبذول دارند . این روش در دامداری هایی که تعداد زیادی میش دارند با صرفه است زیرا در یک زمان بعلت داشتن میشهای آبستن فراوان و نزدیک بودن زایمان ها می توان تعداد کافی بره برای پرورش دارا بود .
گروه دیگری هستند که دارای مراتع پر ارزش در دامنه کوه ها بوده و باید همه ساله گله خود را جهت چرا به آنجا ببرند . این دوره ممکن است از اواسط بهار تا اواخر تابستان طول بکشد . چرای گله در اینگونه مراتع از نظر اقتصادی فوق العاده مناسب بوده و از هر نظر مقرون به صرفه است . اینگونه مراتع به علت شرایط اقلیمی خاص فقط یک دوره در سال دارای علوفه کافی بوده و معمولا پس از پایان یافتن علوفه مراتع گله داران مجبور به مراجعت می شوند . مراتع مزبور گسترش زیادی داشته و از ارزش کاملا تابع میزان بارندگی است . چنانچه بارندگی خوب باشد وضع رویش گیاهان مرتع بهتر خواهد بود . قوچ اندازی در این شکل از دامداریها معمولا از اواخر شهریور تا اواسط آبان ماه انجام می شود و زمان دقیق قوچ اندازی ارتباط با هنگام عزیمت به سوی کوهستانی دارد بدین معنی که قوچ اندازی هنگامی صورت می گیرد که دو تا سه هفته پس از آخرین زایش بتوان بسوی مرتع مورد نظر گله را حرکت داد .
گوسفندان معمولا اواخر اردیبهشت به مرتع اصلی می رسند . دامداران باید توجه داشته باشند که با عقب انداختن چرای گوسفندان از ابتدای فصل بهار به بعد می توانند در احیای مراتع خود سهم بسزایی داشته باشند . حتی لازم است ارتفاع علف های مرتع به حدی برسد که عمل تخم ریزی انجام شده و علفهایی که ریشه ای هستند باید به حداقل ارتفاع پانزده سانتی متر رسیده باشند . جهت حفظ مراتع باید مسئله تناوب در چرا را به مورد اجرا بگذارند بدین ترتیب می توان از مرتع دوبار در سال ویا بیشتر استفاده کرد . البته باید توجه داشت که زمان استفاده از مرتع بر حسب شرایط آب و هوا متفاوت بوده و بایستی مرتع پیش از ورود گله مورد بازرسی قرار گرفته و در صورت ممکن از آن استفاده نمود . نکته دیگری که لازم است مورد توجه قرار گیرد تامین احتیاجات گوسفند از نظر نمک می باشد که گله داران باید بطور مرتب هفته ای دو تا سه بار نمک آسیاب شده بر روی تخته سنگها تمیز بریزند و به این ترتیب به گوسفندان نمک بدهند . معمولا اواخر تابستان علوفه مراتع به پایان می رسد و گله داران باید دامهای خود را به محل اصلی برگردانند . این مرحله از دامداری شاید از اقتصادی مهمترین است زیرا اکثر دامها بع علت کمبود علف سیر نمی شوند و اجباراً از ذخیره غذایی خود استفاده نموده و کم کم لاغر می گردند . در این مرحله بره هایی که منظور پرواربندی گسیل دارند . البته بهتر است که نقل و انتقال دامها با وسایل ماشینی انجام شود تا از وزن حیوانات کاسته نگردد . اغلب دیده شده است که دامداراها بدون توجه به کاهش وزن بره ها را از طریق طبیعی گله را به سوی محل اصلی حرکت می دهند . در مسیر راه مقدار زیادی از انرژی حیوان صرف حرکت شده و چنانچه علوفه کافی در بین راه باشد می توان به حفظ وزن حیوان امیدوار بود ولی همانگونه که ذکر گردید در این موقع سال علوفه کلیه مراتع اعم از محل چرا و یا طول مسیر راه به پایان می رسد . امکان اینکه گله با کمی علوفه مواجه شود زیاد است . دیگر اینکه میش های داشتی را نیاید بیش از زمان معمول در مرتع نگه داشت وبدیهی است که زمان معمول وقتی است که علوفه مرتع جوابگوی احتیاجات نگهداری دامها نباشد . در این صورت گله را باید را بسوی مراتع مصنوعی موجود در مزارع گسیل داشت .
در این هنگام پس چر مزارع گندم و جو و صیفی جات و پنبه و چغندر و غیره می تواند تا حدودی زیادی احتیاجات دام را برآورده نماید . هنگام قوچ اندازی باید علاوه بر چرا در مراتع مقداری کنسانتره ( حود 200 گرم بر راس میش ) در اختیار میش ها قرار داد. این امر می تواند در افزایش بهره دهی کمک زیادی بنماید . بعضی از دامدارارها 4 هفته قبل از قوچ اندازی تغذیه با کنسانتره را شروع می کنند و آن را تا دو هفته پس از قوچ اندازی ( جمعاً 6 هفته ) ادامه می دهند . این امر باعث می گردد که تعداد اوولاسیون و در نتیجه نسبت چند قلوزایی افزایش یابد . این عمل در اصزلاح عملی همان فلاشینگ است .
نکته دیگری که گله داران باید به آن توجه داشته باشند مسئله بارندگی اواخر تابستان است که موجب رویش سریع علوفه مراتع می گردد . اگر چه تغذیه اینگونه علوفه بسیار مطلوب می باشد ولی اغلب بعلت عدم واکسیناسیون گله علیه آنتروتوکسمی تعداد زیادی از افراد گله بطور ناگهانی تلف می گردند که اصطلاحاً به این نوع مرگ ومیر (علفی شدن گوسفندان) می گویند . البته با واکسیناسیون علیه بیماری آنترتوکسمی در اواخر مردادماه می توان از بروز حادثه جلوگیری نمود .
5-3-امروزه وفردای گوسفندداری در ایران
شرایط جغرافیایی خاص ایران به لحاظ کوهستانی بودن ، دارای دامنه های وسیع و از نظر مراتع غنی می باشد . اغلب این مراتع دارای شیب تند و صخره ای است و با داشتن ارتفاع زیاد امکان استفاده از برای بیشترگوسفند و بز فراهم است . به همین جهت برای بهره برداری از این مراتع نگهداری و پرورش گوسفند امری الزامی است .
چنانکه در فصل اول اشاره شد در ایران بواسطه سلسله جبال های عظیم و ویژگی های جغرافیایی تقریبا همه نوع آب و هوای متغیر بری است . خشکسالی سیل بارندگی های بی موقع ضرر و زیان زیادی به دامداران وارد می نماید و برای جلوگیری از ضایعات دامی تدابیر خاصی در هر زمان لازم است . در مناطقی که ایلات و عشایر و یا کوچ نشینان دچار چنین مشکلاتی می شوند باید با ذخیره سازی غذا و فراهم نمودن امکانات در مواقع اضطراری به کمک دامداران شتافت .
دامداران نیز در طول زندگی خود بیشترین انرژی خود را صرف حفظ موجودیت سرمایه دامی خود نموده و با قهر طبیعت همواره درگیر بوده اند . اگر چه علم و تجربه و آگاهی می تواند نقشی اساسی در چگونگی تولید غذاهای دامی ایفاء نماید اما اکثر گله داران ایران به علت فقر فرهنگی و عدم آگاهی از روشهای بهبود کمی و کیفی مراتع و نیز مسایل مربوط به انتخاب و تلافی و اصلاح نژاد هم چنان از سنت های دیرین ( که از ازرش نسبی بهر حال برخوردار است ) سود می جویند . در بسیاری از موارد ملاحظه می شود که به هنگام فراوانی علوفه بجای بالا بردن ظرفیت تولیدی دام ها تعداد آنها را افزایش می دهند و مواقعی که به کمبود علوفه بر می خورد ضرر و زیان فراوان می بینند . بعبارت دیگر همینکه دامداران از وضع و شرایط بهتری از نظر تامین علوفه برخودار می شوند تعداد گله را افزایش می دهند و هیچ گونه برنامه ای برای حفظ گوسفندان نامرغوب و افزایش ظرفیت تولیدی گله به مرحله اجرا در نمی آورند و این عمل باعث می شود که ته=عداد گوسفندان داشتی دائماً تغییر یابد . بخش دیگری از دامداران که از سرمایه محدودی برخوردارند برای تامین معیشت اقتصادی گاهی ناچارا تولیدات گله خود را به پیله وران پیش فروش نموده و اینگونه تولیدات را به قیمتی نازل در اختیار آنان قرار دهند و از نظر اقتصادی ضعیف گردند .
اینگونه دامداران گاهی اوقات برای ادامه زندگی تعداد زیادی از گوسفندان خود را بفروش می رساند و پیله وران و واسطه ها هم بسیاری از گوسفندان داشتی خریداری شده را که هنوز ممکن است بهره دهی مطلوبی داشته باشند به کشتارگاه می فرستند و از این طریق لطمه جبران ناپذیری بر پیکر گوسفندداری وارد می سازند .
بی تردید بخشی از مشکلات فوق مربوط به عدم تعادل اقتصادی است همین امر باعث می شود که از یک سو قیمت ها از تعادل نسبی برخوردار نگردد و از سوی دیگر دامداران هم قادر نباشند نیروی بالقوه و بالفعل خود را در جهت تکامل کیفی گوسفندان و بهبود تولیدات آنها بکار اندازند و برنامه صحیح و مدون برای این امر در نظر بگیرند . بهمین جهت دامداران تنها به تطبیق با شرایط محیط اکتفا می کنند و کمتر به بازدهی مطلوب در دراز مدت دل می بندند .
در مواردی نیز که امکانات اقتصادی ویژه ای بواسطه افزایش قیمت تولیدات دامی برای گوسفندداران فراهم می گردد. شواهد نشان می دهند که گله داری رونق فراهم می یابد . با توجه به اینکه حرفه گله داری نسبت به سایر تولیدات دامی از وابستگی کمتری برخوردار است برای رونق هر چه بیشتر آن باید به سه امر (( تغذیه )) ، (( بهداشت و مبارزه با بیماری ها )) و (( ارائه خدمات )) توجه نمود که مهمترین نکات مربوط در این زمینه به شرح زیر است :
آشنا نمودن دامداران با روش های بهتر تغذیه و اصلاح نژاد دام و حذف به موقع دام و انتخاب به موقع دام برای کشتار تشویق عشایر و روستاییان به اجرای طرح های متراکم مراتع داری اصلاح مراتع اصلاح و بهبود روش های دامداری تغذیه متعادل و پرواربندی از طریق شرکت های تعاونی در گذرگاه های متکی به رسوم وسنن عشایری و روستایی تعیین محل چرای دامها و اعمال تقسیم بندی منطقه ای به منظور جلوگیری از تداخل چرای دام های عشیره ای مرمت و بهره برداری از قنوات موجود و ایجاد آبشخورهای متعدد در مسیر کوچ مصرف کودهای حیوانی و نباتی و مبارزه با آفات و بیماریهای نباتی با تاکید به مبارزه بیولوژیک و رعایت اصول حفظ محیط زیست تامین علوفه و غذای تکمیلی بخصوص در شرایط نامناسب از طریقه مبادلات پایاپای با محصولات دامی و با برخورداری از ضمانت اجرایی توسط دولت توزیع علوفه و خوراک دام بر اساس معیارهای اندازه گله ، کیفیت و ظریفت مرتع ، به نسبت بره زایی بر حسب اولویت معیار در هر منطقه و کمک مازاد به صورت جایزه به بهترین تولید کننده توسعه خدمات بهداشتی و ریشه کنی و مبارزه با یبیماریهای واگیر و انگلی با ایجاد واحدهای سیار دامپزشکی کافی ، آموزش روش های فنی با ارائه کمک برای اصلاح جایگاه گوسفند چه از نظر بهداشتی و چه لحاظ استفاده از مصالح محلی و با توجه موقعیت و شرایط اقلیمی منطقه ای احداث حمام های بهداشتی به منظور مبارزه با بیماریهای انگلی در محل مناسب از ایجاد کلاسهای کوتاه مدت به منظور تربیت جوانان عشایر و روستایی از طریق آموزش های مربوط به تامین بهداشت و دفع آفات و بیماریهای دامی و روش های نوین تغذیه و پشم چینی و شیردوشی و انتخاب وتلاقی نژاد اجرای برنامه اصلاح نژاد دام فقط با استفاده با گوسفندان بومی و ب خاطر تثبیت و تقویت صفات مطلوب نژادی به منظور رسیدن به انواع معین و مشخص از نژادهای بومی با بهره برداری مشخص ( گوشت شیر پشم و پوست ) تامین داروهای ضدعفونی کننده و سموم با قیمت نازل و در صورت امکان به شکل رایگان توسعه و تجهیز مراکز مختلف خدماتی و تولیدی به میزان مورد نیاز به منظور ارزشیابی علوفه مراتع ( کمی و کیفی ) و پرواربندی بره های تولیدی عشایر با همکاری خود عشایر و روستاییان مجاور و علاقمند و در صورت لزوم با اعطای وام های جنسی ایجاد مراکز مناسب برای فروش تولیدات عشایری ( فرآورده های دامی ، محصولات تولیدی دستی ، فروش مازاد گله و بره های تولیدی ) در بین گذرگاه های ییلاقی و قشلاقی با توجه به نرخ تمام شده و عادلانه و پایاپای با احتیاجات مورد لزوم عشایر پذیرش اصل کوچ بعنوان جزیی از زندگی عشایر و شناخت آن به عنوان جزیی از زندگی عشایر و شناخت آن به عنوان وسیله ای برای رونق زندگی و امور گله داری تقویت دامداران جزء و روستاییان در زمینه های گوناگون دامداری و توزیع هاهنگ اعتباراتی که باید در امر دامداری مصرف شود . گسترش شبکه راه های روستایی به منظور تامین وسایل خدماتی و رفاهی .

منابع
1- تیموری ی انسری اسدالله، تغذیه گوسفند، انتشارات دانشگاه مازندران، چاپ اول 1386
2- خالداری، مجید، اصول پرورش گوسفند و بز، انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تهران. چاپ پنجم 1393
3- خجسته کی، مهدی. اصول طراحی و ساخت جایگاه پرورش دام، انتشارات مرز دانش.چاپ سوم 1391
4- خواجه علیرضا، مجموعه قوانین و مقررات نگهداری، پرورش و بهداشت دام، انتشارات البرز فردانش، 1391
5-غلامی حسین، صیدی داود، رضا ی زدی کامران، اسماعیلی حسین، افتخاری مهدی، اقباله ابوالقاسم، پهلوان
6-Battaglia, R. A. and Mayrose, V. B. 1987. Handbook of Livestock Management
Techniques. Surjeet Publications, 595 p.
7- Cannas A. In: Pages 123-166 in Dairy Sheep Feeding and Nutrition. Pulina G, editor.