بسم الله الرحمن الرحیم
عنوان پروژه تحقیقاتی:
بررسی عوامل باکتریایی سقط جنین در گوسفند و بز در شهرستان
استاد راهنما:
——–
دانشجو:
—–
چکیده
سقط جنین که از عوامل مهم اصلی زیانهای اقتصادی در گله های گوسفند و بز بحساب می آید . توسط چندین عامل عفونی و غیر عفونی ایجاد می شود . باکتری ها مهمترین علت سقط جنین های عفونی دردام های اهلی هستند . دراین پروژه که با هدف تعیین میزان شیوع عوامل باکتریایی در جنین های سقط شده ی گوسفند و بز در استان چهارمحال بختیاری شهرستان بروجن صورت پذیرفت از 80گله مبتلا تعداد 80 نمونه ی جنین سقط شده تهیه گردید ودر ازمایشگاه از کبد محتویات شیردان روی محیط های انتخابی کشت انجام شد در این مطالعه از تعداد 60 نمونه جنین سقط شده باکتری جدا گردید .که شامل 19مورد اشرشیا کلی-8مورد لیستریا-15مورد سالمونلا-9مورد استافیلو کوکوس -8مورد استرپتو کوکوس -1مورد بروسلا-8مورد لیستریاو 1مورد پاسترولا ودر 20مورد دیگر جنین های سقط شده هیچ عامل باکتریایی یافت نگردید.همچنین کاهش چشم گیر ابتلا به بروسلا نسبت به دو دهه ی گذشته مشاهده گردید با توجه به شیوع بالا ی عفونت های باکتریایی رعایت موازین بهداشتی وپوشش واکسیناسیون و همچنین افزایش آگاهی های دامداران به صورت فعالیت های ترویجی جهت کاهش میزان سقط جنین پیشنهاد میگردد.
فهرست عناوین
فصل اول: مقدمه وهدف از انجام پروژه
فصل دوم: مروری بر مطالعات انجام شده
فصل سوم: روش انجام کار
فصل چهارم: نتایج
فصل پنجم: بحث
فصل ششم: مراجع ومنابع مورد استفاده
مقدمه
سقط جنین عارضه ای است که در آن دام ماده قادر به نگهداری جنین نبوده و آن را از بدن دفع می نماید که در این ارتباط عوامل عفونی و غیر عفونی می توانند منجر به سقط جنین گردند . از جمله عوامل یا بیماریهای ایجاد کننده سقط جنین، کامپیلوباکتر کلامیدیا یا سقط جنین آنزئوتیک ، لپتوسپیروز ، بروسلوز ، کوکسیلا coxiellaburneti (تب کیو)، بوردر دیزیز و بلو تانگ و از عوامل غیر عفونی می توان ضربه و ضغطه، کمبودهای تغذیه ای و مسمومیت حاصله از گیاهان سمی را نام برد.
شیوع سقط جنین هایی که تا ۳ هفته اول آبستنی رخ می دهند اغلب به دلیل کمبودهای مواد غذایی و یا ناشی از استرس است که معمولاً به میزان ۲۵ درصد می رسد سقط جنین هایی که تا میزان ۵/۱ الی ۲ و حتی ۵ درصد عادی بوده ، چنانچه این میزان به حدود ۲۰ الی ۳۰ درصد برسد و اقدام بهداشتی لازم در مورد آن صورت نگیرد می تواند تا میزان ۸۰ درصد پیشرفت نماید که از این نظر باعث خسارات اقتصادی و بهداشتی در دامداری می گرد.
دستکاری های انسان موجب موارد انفرادی سقط می شوند. زمانی که میزان رخداد سقط از 2 درصد فراتررفت اقدامات آزمایشگاهی برای تشخیص توصیه می شود .پرورش گوسفند در سراسر دنیا در گستره ای از نواحی بیابانی و خشک تا نواحی سرد به منظور تولیدپشم و گوشت صورت می گیرد.
قسمت عمده سودمندی پرورش گوسفند به بره زایی مربوط است وهرگونه اختلال در آن موجب کاهش سود و خسارات اقتصادی می شود .سقط جنین در تمام مناطقپرورش گوسفند از مهمترین رخدادهایی است که این صنعت را متاثر می نماید. مشکل عمده در ارتباط باعوامل عفونی سقط بوده که عمد تاً در دو ماه آخر آبستنی عمل می کنند . عوامل متنوعی مانند هجوممیش ها به منبع غذایی و رقابت بر سر آن ، تجمع فشرده ، فرار و پرش های ناگهانی و یا سایرمسئل منجر به سقط جنین میگردد. میزان بروز سقط در نواحی مختلف بر اساس شرایط و مدیریت پرورش گوسفند و وجود عوامل عفونی خاص متفاوت است .
سقط جنین در گوسفند ؛ عوامل اصلی و تشخیص آن هامطالعه موارد شیوعجمعآوری اطلاعاتدر بسیاری از موارد هفته هایا ماه ها بعد از ورو د عامل عفونی ، سقط رخ می دهد و وقتی وقوع سقط فراگیرمی شود کار چندانی نمی توان انجام داد . با این حال ، هنوز هم نیاز به بررسی عوامل و تشخیص آنها ازروی نمونه های سقطی وجود دارد . سپس تصمیمات مدیریتی برای سال های آینده بر اساس نتایج آنگرفته می شود. هنگام رخداد یک شیوع سقط ، تاریخچه کامل با جزئیات شامل اطلاعات عمومی گله واطلاعات اختصاصی تر در مورد سقط باید (براساس لیست) گرفته شود.
در این پروژ که نتایج آزمایشگاهی انجام شده روی جنین های سقط شده در گله های گوسفد و بز شهرستان بروجن جمع اودی شده سعی بر این است که میزان فراوانی عوامل باکتریایی در درجه اول و مسائل غیر باکتریایی ومدیریتی بررسی گردد .
روش کار
ابتدا نمونه هایی که توسط دامداران ساکن و عشایر شهرستان بروجن از استان چهارمحال وبختیاری به همراه یخ به آزمایشگاههای دامپزشکی اورده می شد اخذ و جهت انجام آزمایشات مورد استفاده قرار میگرفت بدین ترتیب که ابتدا فرمهای که شامل اطلاعاتی از قبیل تعداد دام موجود در گله وضعیت تغذیه ومرتع سوابق انجام واکسیناسیون پرسیده میشد سپس جنین جهت انجام آزمایشات میکربی مورد استفاده قرار میگرفت بعد از کالبد گشایی بوسیله سواپ استریل از محتویات شیردان واز کبد نمونه گیری صورت میگرفت وبرروی محیطهای عمومی از مثل blood agar کشت داده میشد سپس به مدت 24ساعت در انکوباتور قرار میگرفت بعد مورد مشاهده قرار میگرفت در صورت رشد کلونی باکتری مجددا روی محیطهای اختصاصی کشت داده میشد جهت تشخیص تفریقی باکتری ودر مورد موارد مشکوک به بروسلوز نمونه سرم نیز از گله مادر جهت انجام آزمایشات سرو لوژی تهیه می شد تا عامل باکتریایی که باعث بروز سقط جنین شده بود مشخص ودر صورت نیاز به درمان اقدامات لازم توسط دامدار انجام گردد .همچنین انجام تستهای انتی بیو گرام جهت درمان وکنترل سقط درگله های مبتلا نیز انجام میگردید.
اطلاعات اخذ شده از دامدار در خصوص تعداد دام وضعیت چرای دام اقدامات درمانی انجام شده واکسیناسون گله و…اخذ ودر فرمهایی که به همین منظور تهیه شده بود ثبت میگردید.
نتایج
از تعداد 80 نمونه ای که طی شش ماهه دوم 92وشش ماهه اول 93 به آزمایشگاههای دامپزشکی شهرستان بروجن توسط دامداران اورده شد در 20 مورد هیچگونه عامل عفونیرشد نکرده که معادل 25درصد موارد بوده وبقیه نتایج به شرح جدول ذیل بدست آمد
نوع باکتری
تعداد مورد
درصد
اشرشیا کولی
19مورد
7/23
سالمونلاابورتوس اوویس
15مورد
7/18
لیستریا
8مورد
10درصد
استافیلوکوکوس
9مورد
2/11
استرپتو کوکوس
8مورد
10
بروسلاملیتنسیس
1مورد
25/1
پاستورلا
1مورد
25/1
نتایج بدست آمده نشان میدهد ابتلا به بروسلوز به مقدار چشمگیری کاهش یافته است ولی مسایل مربوط به مدیریت دامداریها همچنان رعایت نمیشود که درصد بالای سقط غیر عفونی موید ان استهمچنین نتایجی که از اظهارات دامداران در خصوص میزان سقط در گله های گوسفند شهرستان بدست امد حاکی از ان است که در جمعیت دویست هزار راسی دام سبک شهرستان بروجن حدودشش درصد سقط در محدوده زمانی مورد مطالعه وجود داشته است که معادل 12000مورد سقط بوده است که از نظر محاسبات پولی در حدود 2400000000تومان خسارت ناشی از آن بوده است.که با توجه بیشتر به رعایت اصول بهداشتی وبالا بردن توان مدیریتی تا حد بسیار بالایی می توان از مقدار ضرر وزیان آن کاست.
بحث
کلید تشخیص سقط مشخص کردن علت ان وجلو گیری از سقط های بعدی است ولی میزان موفقیت تشخیص علت کم است .
چرا میزان موفقیت تشخیص علت سقط جنین کم است؟
1. حادثه روزها قبل رخ داده وعلت ان در زمان سقط غیر قابل تشخیص است
2. علائم بالینی کم بوده یا به هیچ وجه قبل از سقط در مادران وجود ندارد
3. نمونه های ارسالی ناصحیح است
4. روشهای سرولوژی و پاتولوژی وسایر روشها تنها کمک های حاشیه ای می کنند.
عملیات وتحقیقات در مواجهه با رخداد سقط جنین
در یک گله با شرایط خوب تا میزان 2 درصد سقط جنین عادی و طبیعی است کمتر از 5درصد سقط در یک گله قابل قبول میباشد ومعمولا نیازی به اقدام خاصی ندارد اگرمقدار جنین های سقط شده از این مقدار تجاوز کند لازم است تا اقدامات خاص انجام گردد وجود سقط های مزمن در گله بین 5-2 درصد بیانگر ان است که یک مشکل مزمن در گله وجود دارد که نیاز مند چاره جویی است .
بررسی جفت وجنین سقط شده میتواند در تشخیص عامل ایجاد کننده سقط به ما کمک کند به عنوان مثال باقی ماندن جنین برای مدتی در کانال زایمان باعث ایجاد درجاتی از تورم از جمله تورم در زبان وصورت می گردد جنین از نظر پاسخ عمومی به بیماری به ویژه در زمان زایمان مشابه دامهای بالغ است اما پاسخ اولیه جنین به بیماری در اغلب موارد بستگی به مرحله ابستنی دارد به طور کلی هر باکتری که ایجاد سپتی سمی کند می تواند باعث ایجاد جراحاتی درجفت گردد.
اصول نمونه برداری و ارسال آن به آزمایشگاه :
مهم ترین نکته در مراحل استفاده از ازمایشگاه تشخیصی دقت در هنگام نمونه برداری و جمع آوری نمونه ها است نمونه ها باید صحیح وبا کیفیت مناسب به ازمایشگاه ارسال گردند در برابر ارسال نمونه مناسب و صحیح از لاشه برای آزمایشگاه همچنین جمع بندی و تفسیر نتایج بدست آمده از قبیل چرا که درصورت ارسال و ارئه اطلاعات بی ارزش ونادرست نتایج بی فایده بدست خواهد آمد. تشخیص های ازمایشگاهی در تعیین علت بروز بیماری های مختلف بسیار کمک کننده است بنابر این علائم بالینی و تکنیک های ازمایشگاهی لازم وملزوم یکدیگرند.گسترش خون ونمونه خون سرم خون همچنین چرک خلط ترشحات اکسودا ادرار شیر وغیره زمانی جمع اوری می شوند که احتمال حضور عامل بیماریزا و یا بررسی ازمایشگاهی انها در تشخیص بیماری مفید باشد دامپزشکانی که در نقاط دور دست ویا در منطقی که ازمایشگاههای پیشرفته ندارند اشتغال دارند باید از روش های آزمایشگاهی ساده ومعمولی که برای تشخیص بیماریها بکار می رود کاملا آگاهی داشته باشد. زمانی که جفت جنین های سقط شده در دسترس باشد و زیاد با خاک وبستر الوده نشده باشد بهترین نمونه برای تعیین یا جدا سازی بسیاری از عوامل سقط می باشد علاوه بر امکان تهیه کشت میکروبی مناسب از جفت می توان برای تهیه مقاطع پاتولوژی و همچنین تهیه گسترش و رنگ امیزی از آن گردد جهت انجام این کار باید تعداد 7-6 کوتیلدون همراه با پرده های بین کوتیلودونی جدا شده ودر مشاهده هستند حتما جدا وارسال شوند در صورتی که جنین سقط شده به ازمایشگاه ارسال شده باشد می توان از محتویات معده ها خصوصا شیردان میتوان استفاده کرد همچنین میتوان مایعات رحمی به عنوان نمونه اخذ شوند این مایعات می بایست بلافاصله ودر کمترین زمان بعد ازسقط به ازمایشگاه ارسال شوند همچنین از نمونه شیر یا اغوز دام نیز میتوان استفاده نمود نمونه شیر یا اغوز با ید از همه کارتیه ها در ظروف استریل اخذ گردد قبل از نمونه گیری لازم است کارتیه ها ضد عفونی شوند و چند دوشش اولیه دور ریخته شود و از دوششهای بعدی به عنوان نمونه استفاده گردد این نمونه ها میتوانند جهت تشخیص پادتن یا پادگن مورد نظر مفید باشند نمونه های شیر را نباید منجمد یا گرم کردهمچنین این نمونه ها نباید در معرض منجمد کرد .
خون:
نمونه خون از دامهای سقط کرده در زمان سقط بهترین نمونه برای جدا سازی عامل بیماری میباشد در بیشتر موارد اخذ نمونه خون در پستانداران از ورید اجوف و ورید دمی است برای برداشت خون میتوان از سرنگ وسوزن یا لوله خلا استفاده کرد بهتر است پوست محلی که می خواهید نمونه خون را اخذ کنید را تراشیده وبا الکل 70 درصد ضد عفونی کنید وبگذارید خشک شود دو نمونه باید از دام اخذ شود یک نمونه فاقد ماده ضد انعقاد برای جدا شدن سرم از خون ورد یابی پادتن در سرم و دومین نمونه در لوله اغشته به هپارین به منظور جدا کردن میکرو ارگانیسم عامل. به طور کلی نمونه های متعددی از خون وترشحات جنین وگله مادر میتوان تهیه نمود ولی رعایت نکردن شرایط استریل باعث عدم نتیجه گیری خواهد شد.
اکنون به شرح برخی از عوامل باکتریایی وغیر باکتریایی که باعث بروز سقط جنین می شوند و روشهای تشخیص همچنین نحوه اخذ نمونه های مرضی جهت استفاده در ازمایشگاه وکنترل آلودگی می پردازیم.
گونه های بروسلا:
مهمترین گونه های بروسلادرنشخوار کنندگان کوچک بروسلا ملیتنسیس است گوسفند و بز نسبت به این بروسلا بسیار حساس هستند.گاو ها نیز ممکن است به این گونه بروسلا مبتلا شوند بروسلا ملیتنسیس در نواحی مدیترانه و خاور میانه اندمیک است .همچنین بروسلا آبورتوس وبروسلا اوویس هم میتوانند در گوسفندان ایجاد سقط کنند .بروسلوز بیماری زئونوزاست و موجب بروز تب راجعه وعوارض ان در انسان می شود.
منبع و راه آلود گی:
منبع الودگی دام های الوده حامل هستند وباکتری از واژن وشیر انها خارج می شود .درصورت سقطیا زایمان طبیعی اینن دام ها بروسلاملیتنسیس به مقدار زیادی از طریق ترشحات رحمی وجفت انها د فع می گردد. باکتری می تواند تا مدت دو ماه از طریق ترشحات واژن دفع گردد که موجب الودگی محیط و ادامه روند انتقال می شود. الودگی در همه سنین واز طریق خوراکی.مخاط بینی ملتحمه چشم ویاخراش های پوستی رخ میدهد. الودگی جنین در رحم حتما به سقط ان منجر نمی شود و گاهی بره ها زنده به دنیا امده والودگی در انها به صورت پنهان در امده. ولی به دنبال بلوغ عفونت عود می نماید چنین دام هایی ممکن است در ابستنی اول سقط نماییند. کلستروم میش های الوده نیز میتواند منشا الودگی نوزادان واقع گردد. زمانی که بیماری اولین بار در گله رخ میدهد به صورت طوفان سقط بروز می کند و به دنبال ان دامها ایمن می شوند ودر فصل بعدی ابستنی سقط فقط در دامهای تازه وارد به گله اتفاق می افتد. بروسلا اوویس به طور اولیه موجب تورم بیضه و ضمایم ان در قوچ ها می گردد و انتقال مقاربیتی ان به میش ها می تواند مو جب سقط ونیز مرگ ومیر نوزادان گردد.
تشخیص و پیشگیری :
جداسازی برو سلا در محیط کشت از جفت و محتویات معده ی جنین ترشحات واژن تشخیص را ممکن می سازد این باکتری تا حدی اسید فست ورنگ امیزی گسترش های تهیه شده از جفت با روش ذیل نیلسون می توان تشخیص اویه را فراهم نماید. روشpcrروی مایعات شیر دان جنین سقط شده نیز حساسیت و ویژگی بالایی برای تشخیص دارد . تست های سرولوژی متعددی نیز برای تشخیص مکمل می باشند در این تست ها واکنش متقاطع با برخی باکتر ی ها متداول است و گاهی منجر به نتیجه ی مثبت کاذب می شود .اقدامات کنترلی باید شامل رعایت بهداشت هنگام بره زایی و از بین بردن مواد الوده و مشکوک باشد تاحد امکان زایشگاه قابل شست و شو و ضدعفونی فراهم شده و جفت وجنین های مرده به روش مناسب معدوم گردند . در بسیاری از منطق واکسیناسیون عملی ترین اقدام برای پیشگیری از بروسلوز در گوسفند محسوب میشود. واکسن موثر وپذیرفته در همه ی کشور هاrev.1است که زنده تخفیف حدت یافته سویه حاد بروسلا ملیتنسیس می باشد واکسیناسیون درسن سه تا هشت ماهگی انجام می گیرد و به دنبال ان باکتریمی شکل میگیرد که در عرض 14هفته دام از ان پاک شده و ایمنی قوی ایجاد شده گوسفند ها را تا 2.5سال وبز هارا تا4 سال محافظت می نمایند واکسیناسیون دام های ابستن به خصوص در ماه دوم و سوم ابستنی منجر به سقط می شود . دردام های شیروار پس ازواکسیناسیون باکتری از شیر دفع می گردد.لازم به ذکر است که در گوسفندان بالغ از واکسن rev1ردی اس دز استفاده میگردد که واکسیناسیون باید قبل از قوچ اندازی صورت پزیرد که ایمنیت دو ساله ایجاد میکند.
گونه های کمپیلوباکترcampylobacter species:
گونه های کمپیلو باکتر عامل سقط اندکی در میشها میباشد کمپیلو باکتریوز در مناطقی که پرورش گوسفند به شکل متراکم و در محیطی غیر بهداشتی صورت میگیرد از عوامل متداول سقط است .دو باکتری ها اغلب در روده ی احشام ونیز دام های وحشی از جمله پرندگان یافت میشود Cam. fetusاین عامل بیشتر در گوسفند و کمتر در بزها باعث سقط میگردد. در میشها سبب سقط در شش هفته آخر آبستنی میگردد. همچنین تولد نوزاد نارس ، مرده زایی (تولد بره مرده Stillbirths ) ، تب، اسهال ، ترشحات شدید واژن قبل از سقط یا زایمان و متریت پس از دفع جنین، تورم جفت بهمراه نکروز خونی کوتیلدونها را موجب میشود. جنین ها معمولا اتولایز شده و در کبد نقاط نکروز زرد نارنجی دیده میشود.در بعضی از تحقیقات بیان شده که اگر آلودگی یا عفونت در ابتدای آبستنی رخ دهد منجر به جذب مجدد جنین میگردد و اگر عفونت در میانه آبستنی رخ دهد منجر به سقط در طی ده تا بیست روز بعد میشود و نهایتا اگر عفونت در آواخر آبستنی باشد منجر به تولد بره های ضعیف و یا مرده می شود.
علائم در بزها : سیکل فحلی طولانی و نامنظم ویا نازایی، اسهال، سقط در ۴ تا ۶ هفته قبل از زایش ، مرده زایی ویا تولد بزغاله ضعیف، جفت ماندگی، متریت و پیومتر، ترشحات واژنی، تورم واژن و مهبل به همراه جوش چرکی، در جنین سقط شده در حفره های بدن مایع قرمز رنگ تجمع می یابد.
انتقال بیماری از طریق خوردن مواد آلوده به ترشحات جنین سقط شده می باشد. پس از بلع مواد آلوده باکتری از روده به رحم رفته و منجر به صدمه رساندن به بافتهای رحم و جنین میگردد. معمولا ۲۰ درصد از میشها در گله در اثر آلودگی با کمپیلوباکتر سقط خواهند نمود امادر بعضی از گله های حساس شیوع سقط تا ۸۰ درصد نیز میرسد. میشهای مسن ایمن خواهند شد اما ۵ تا ۱۰ درصداز گله آلوده هرسال، سقط را ادامه میدهند.
Cam.Jejuni : یکی دیگر از عوامل سقط کمپیلوباکتریایی در گوسفند میباشد. در میشها باعث عفونت جفت و جنین میگردد اما در دیگر گونه دامها اسهال و تورم روده ((enteritis ایجاد مینماید. در بز نیز گاهی باعث سقط جنین میگردد.
پیشگیری :
غیر از کنترل تردد دام از تماس با محیط و دام آلوده ، توصیه میگردد که میشها را بخصوص میشهای جدید را بطور سالیانه واکسینه نمود. بیماری در دامداری شدیدا مسری بوده و دام مبتلا پس از بهبودی معمولا تا سه سال ایمن می باشد . اما اگر میشهای جدید وارد و جایگزین شوند سقط نه تنها در دامهای جدید بلکه سد ایمنی در اثر دفع آلودگی شدید شکسته شده باعث شیوع و طوفان سقط در بقیه دامهای گله میگردد. در شیوع یا طوفان سقط میتوان آنتی بیوتیکها را روزانه به میشها تزریق نمود.
کنترل و درمان:
دامهایی که سقط نمودند بایستی سریعاً از سایر دامها جدا شده و نسبت به تزریق آنتی بیوتیکها مانند اکسی تتراسیکلین اقدام نمود همچنین میتوان در غذای دام نیز کلرتتراسیکلین را اضافه نمود. درمان سایر دامهای گله نیز توسط تتراسیکلین توصیه شده است.
منبع و راه الودگی :
اگر چه گوسفندان حامل به میزان زیاد مسئول الودگی محسوب می شوند ولی در مجموع منابع الودگی کمپیلو باکتربرای گله های گوسفند شناخته شده نیست . مواد سقطی حاوی تعداد کثیری باکتری بوده که منشا الودگی سایر دام ها واقع می شود. انتقال مکانیکی توسط پرندگان لاشه خوار نیز میتواند رخ دهد . الودگی معمولا از طریق اب و غذای الوده به باکتری صورت میگیرد .متواقب الودگی میش ها ایمنی مادام العمر کسب می کنند واین رامی توان به عنوان واکسیناسیون طبیعی به وسیله ی قرار دادن میش های سقط کرده با دام های جایگزین غیر ابستن به کار گرفت .به هر حال مراقبت لازم باید به عمل اید تا اطمینان حاصل شود سایر عوامل ایجاد سقط مانند کلامیدو فیلا ابورتوس در گله حضور نداشته باشد.چراکه در این صورت مخلوط شدن دام های جایگزین با دام های گله میتوان به طوفان سقط به علت سقط جنین انزئوتیک در فصل زایمان اینده منجر شود.
نشانه های درمانگاهی :
تظاهرات اصلی کمپیلوباکتریوز به صورت سقط جنین در شش هفته ی اخر ابستنی و تولد بره های ضعیف است در برخی موارد قبل از رخداد سقط توسط کمپیلو باکتر ژژونی اسهال ملایمی در میش ها دیده میشود به هر حال سقط 7تا25روز بعد از الودگی رخ میدهد.وبه علت وجود تعداتد زیادی از ارگانیسم در مواد سقطی سریع انتشار میابد .بر عکس گاو انتقال مقاربتی در گوسفند رخ نمیدهد. در جفتهای دامهی مبتلاضایعه ماکروسکپی پاتوگنومونیک وجود ندارد ولی نواحی خاکستری نکروز در برخی موارد درکبد جنین ها دیده می شود.
تشخیص:
یک روش تشخیص به وسیله نشان دادن گونه های کمپیلوباکتر در گسترش رنگ گرم شده جفت ومحتویات شیردان جنین میباشد باکتری در گسترش به صورت میله ای خمیده و گم منفی دیده می شود کشت باکتری در شرایط بی هوازی ومحیط کشت اختصاصی امکان تایید را فراهم می کند .
خصوصیات باکتری :
این باکتری ها گرم منفی و فاقد اسپور می باشد. بعضی از انواع کمپیلوباکترها قادر به تولید توکسین می باشند.
مخزن میکروب :
کمپیلوباکتر ژژونی بصورت کومنسال (همزیستی) در محیط روده انواع حیوانات وحشی و اهلی ممکن است وجود داشته باشد. پرندگان وحشی از جمله مرغان دریایی، کبوتر، غاز، اردک وحشی و کلاغ می توانند با آلودگی آبها توسط خود باعث انتشار آلودگی کمپیلوباکتر شوند.
کمپیلوباکتر ژژونی کومنسال طبیعی گاو است. میزان درصد موارد مثبت مدفوع در ماههای تابستان به حداکثر رسیده و در زمستان کاهش می یابد. کمپیلوباکتر ژژونی در گوسفندان عامل مهم سقط جنین عفونی اپی زئوتیک می باشد. میکروب بصورت کومنسال روده ای برای مدت طولانی و بدون ابتلاء ظاهری در بسیاری از گله ها وجود دارد. انتقال میکروب از سگ به انسان به اثبات رسیده است.
پیشگیری وکنترل:
واکسن موثر کشته در کشور هایی غیر از امریکای شمالی ونیوزلند در اختیار سایر کشور هانیست در برخورد با این گونه سقط جنین ها جداسازی میش های سقط کرده و ازبین بردن مواد سقطی و بسترمحل سقط به صورت مناسب برای محدود کردن انتشار بیماری حیاتی است تجویز انتی بیوتیک در سطح گله قابل توصیه نمی باشد .به علت اینکه انتشار ارگانیسم اساسا ازطریق غذا و اب الوده صورت می گیرد دام های حساس باید از محل های مشکوک خارج شده ویا میزان تراکم در جایگاه کاسته شود.
گونه های سالمونلا:
در سراسر دنیا سروارهای سالمونلا در گیر سقط جنین ومرگومیرمیشها هستند ومتداول ترین انها سالمونلا انتریکا تحت گونه انتریکا به خصوصسالمونلا منتویدئو سالمونلادابلین وسالمونلا دربی میباشند طوفان های سقط به علت این عوامل به خسارت های مصیبت باردر برخی گله ها میتواند منجر شود. سالمونلا ابرتوس اوویسعامل با اهمیت سقط میشها ومرگ ومیر بره های نوزاد در بسیاری از کشورهی جهان است .
منبع و راه الودگی:
ذر موارد سالمونلوز الودگی احتمالا از طریق خوراکی هفته ها قبل از رخداد سقط کسب می شود و تلاش برای تعیین منبع الودگی در موارد شیوع بیماری مشکل است انتشار مکانیکی بیماری توسط پرندگان وحشی به گله های مجاور ممکن است صورت بگیرد.
در موارد سقط سالمونلایی مواد سقطی به شدت به باکتری سالمونلا الوده است و نیز باکتری از طریق مدفوع دفع میگردد و میتواند به اسانی غذای دامها ابخوری ها ومراتع را الوده نماید متعاقب این روند نوشیدن آب رودخانه ها و یا جو یهای پایین دست نیز می تواند دام ها را آلوده نماید.
دام ها به فراوانی حامل سالمونلا واقع می شوند و می توانند بیماری را به سایر قسمت های چراگاهمنتقل نمایند . گاوها و گوسفندان می توانند حامل سا لمونلا دابلین باشند ولی گوسفندان به دنبال آلودگی معمولاً حامل واقع نمی شوند و آن هایی که از مرحله (S. Typhimurium) به سالمونلا تیفی موریوم حاد جان به در می برند بعد از مدت کوتاهی دفع باکتری از مدفوع ، از آن پاک می شوند . حاملین معمول سالمونلا تیفی موریوم گاو ها هستند و این دا م ها و نیز فاضلا بهای انسانی منبع متداول آلودگی برایگوسفندان می باشند.
در موارد سقط ناشی از سروتیپ اختصاص به میزبان سالمونلا آبورتوس اوویس ،منبع آلودگی همیشه گوسفندان حامل هستند . میش ها در یک گروه مبتلا ممکن است بدون این که سقط نمایند، باکتری را از مدفوع خود دفع کنند و آلودگی ممکن است به دام های غیر آبستن نیز سرایت نمایدبدون این که نشانه ای از بیماری بروز دهند.
تشخیص:
گونه های سالمونلا باکتریهای میله ی کوتاه وگرم منفی هستند که در شرایط هوازی به اسانی درمحیط های ازمایشگاهی رشد میکنند محتویات معده جنین بهترین نمونه برای تشخیص ازمایشگاهی است در صورتی که جنین در دسترس نباشد سواپ وازن و رکتوم میش ها ارسال شود در گسترش مستقیم از محتویات شیردان جنین سقط شده ونیز از جفت باسیلهای گرم منفی دیده میشود کشت مستقیم بر روی اگار مکانکی کلونیهای تیپیک که قادر به تخمیر لاکتوز نیستند را تولید میکند محیط های غنی شده مانند آبگوشت سلنیت نیز می توان استفاده کرد و کلون ی ها را برای تحت کشت در آگار Rappaport-Vassiliadisاستفاده کرد. Briliantزمانی که یک گونه مشکوک سالمونلا جدا شد ، تعیین سروتیپ آن در آزمایشگاه مرجع صورت می گیرد و این عمل اطلاعات مفید برای درک اپیدمیولوژی شیوع سالمونلوز را فراهم می کند.
پیشگیری و کنترل:
یک واکسن کشته سالمونلا دابلین و سالمونلا تیفی موریوم در گاوها مورد استفاده و تائید قرار گرفتهاست. این واکسن در گوسفندان در هنگام مواجهه با سالمونلوز نیز می تواند مورد استفاده قرار گیرد. در این موارد 2 یا 3 تزریق از دز 2 میلی لیتری واکسن به فاصله 10 روز در میش هایی که هنوز نزائیده اند حفاظت ایجاد می کند.
با توجه به زمان آلودگی تا شروع رخداد سقط در میش ها، احتمال گسترش یافتن آن قبل از تشخیص وجود دارد . با این حال ، در زمان رخداد سقط جداسازی دام های مبتلا برای محدود کردن آلودگی محیط وکاهش احتمال انتقال به سایر دام های گله با ارزش خواهد بود . دام هایی که سپتی سمی نشان می دهندباید با آنتی بیوتیک مناسب براساس پروفایل آزمایشگاهی حساسیت باکتری به آنتی بیوتیک ، داروهای ضدآماسی غیر استروئیدی و مایع درمانی تحت درمان قرار گیرند . متریت که اغلب به دنبال سقط د رمیش ها شکل می گیرد با تزریق آنتی بیوتیک در زمان رخداد سقط ، قابل پیشگیری است .
شواهد حاکی ازآن است که در مواجهه با سقط ناشی از سالمونلا مونتویدئو درمان همه میش های گله با دو بار تزریق اکسی تتراسیکلین طولانی الاثر به فاصله 7 روز ، میزان بروز بیماری را کاهش می دهد. همچنین به علت احتمال حضور سالمونلاها در مدفوع گاوها و طیور ، مناطقی که در آنها از مدفوع این دام ها برای حاصلخیز کردن خاک استفاده شده است، نباید برای چرای میش های آبستن مورد استفاده قرار گیرد.
گونه های لیستریا:
گونه های لیستریا بیماری های متعددی را در گوسفندها باعث می شوند. سپتی سمی ، انسفالیت ، تورمو سقط از آن جمله می باشند . دو گونه لیستریا ، لیستریا منوسیتوژن و لیستریا ایوانوی با رخداد سقط در میش ها در ارتباط هستند.
منبع و راه آلودگی:
گونه های لیستریا در محیط ، در علوفه در حال فساد ، خاک و دستگاه گوارش نشخوارکنندگان و انسانیافت می شوند. ارتباطی بین رخداد سقط ناشی از لیستریا ایوانوی در گوسفند ان تغذیه شده با سیلو و زمانسرما و آب و هوای مرطوب نشان داده شده است . موارد شیوع لیستریوز اغلب ولی نه قطعا با تغذیه از سیلوی فاسد / بیش از 5 pH سیلوی خوب تخمیر نشده ( باکتری درph5 تکثیر می یابد) مرتبط می باشد .سیلوی خوب تخمیر نشده ممکن است حاوی 2000 تا 3000 باکتری لیستریا در هر گرم باشد . رخداد بیماری با چرای دا م هانیز در ارتباط بوده است . گوسفندان حامل نیز می توانند حائز اهمیت باشند و آلودگی را در گله حفظ ومنتقل کنند. میزان بروز سقط کم و معمولا تک گیر است ولی گاهی تا 15 درصد می رسد و بهندرت به صورت طوفان سقط دیده می شود. سقط لیستریایی ممکن است در طی سال های متمادی درگله تکرار شود.
نشانه های درمانگاهی و آسیب شناسی:
5 روز بعد از آلودگی سقط در هر سنی از آبستنی می تواند رخ دهد ، ولی در دو ماه آخر بیشتر متداول است . میش های سقط کرده به ندرت بیماری را بروز می دهند و سایر تظاهرات لیستریوز در گله نیز نسبتا غیر متداول است و بستگی به سروار درگیر نیز دارد . سقط لیستریایی معمولا باعدم دفع جنین همراه است و در صورت نرسیدن کمک و خارج نکردن جنین مرده ، سپتی سمی و مرگ در میش ها رخ می دهد. بعد از خروج جنین نیز تا چندین روز ترشحات خون آلوده از واژن دفع می شود . ازنظر ماکروسکوپی به طور کلی مواد سقطی اتولیز هستند و ضایعات کمی نشان می دهند . کانون هایسفید-زرد ارزنی که آبسه های ریز می باشند در کبد و ضایعات حلقه ای در شیردان جنین هایسقط شده ممکن است دیده شوند. عقده های لنفاوی مزانتر نیز بزرگ میباشند.
لیستریوز:
تشخیص:
گونه های لیستریا را می توان به صورت باسیل های گرم مثبت در آزمایش گسترش رنگ شده با گرم محتویات جنین تشخیص داد . این باکتر ی ها بی هوازی انتخابی بوده و می توان آن ها را از جفت ، محتویاتمعده جنین کشت ، کبد و ترشحات رحمی نمود . اتولیز جنین سریع صورت می گیرد و کشت از جنین را بامشکل مواجه میکند.
پیشگیری و کنترل:
در مواجهه با سقط جنین لیستریوزی ، درمان آنتی بیوتیکی میش های در تماس ممکن است موارد سقط را کم کند . تعیین منبع عفونت ، تغذیه با سیلوی تازه و با کیفیت و جمع آوری سیلوی خورده نشده بهصورت روزانه از آخور دام ، خطر بیماری را کاهش می دهد. همچنین اضافه نمودن کلرتتراسیکلین ( 300میلی گرم برای هر راس در روز) به جیره دام در هنگام شیوع بیماری موثر گزارش شده است.
عوامل غیر عفونی سقط جنین در گوسفند:
توکسو پلاسموزیس TOXOPLASMOSIS عامل بیماری, انگلی پروتوزوایی است به نام توکسوپلاسما گنده ای Toxoplasma godii که در سلولهای اپی تلیال روده حیوان آلوده (گربه و گربه سانان ) زندگی می کند . بیماری توکسو پلاسموز قابل سرایت به انسان می باشد.
توکسوپلاسموز بیماری انگلی انسان و حیوان می باشد که عفونت اولیه آن ، بدون علایم بالینی است. عفونت اولیه مادران در ابتدای حاملگی ممکن است باعث ایجادعفونت و مرگ جنین شود .
شکل شناسی -مرفولوژی:
انگل دارای اشکال مختلفی می باشد که عبارتند از:
۱ – شکل آزاد: شکل آزاد انگل که درخون و لنف وجود دارد قوسی شکل است و سلولهای مختلف اکثرپستانداران (به جز گلبولهای قرمزبدون هسته ) را مورد تهاجم قرارمی دهد.
۲ – کیست کاذب : به سلول هسته دارحاوی انگل ، کیست کاذب گویند.
۳ – کیست نسجی : انگل پس از یکی دوباره تقسیمات داخل سلولی درسلولهای هسته دار، به قسمت های مختلف بدن مثل چشم ، قلب ، ریه ، مغز،عضلات و کبد می رود و در آنجا مستقرمی شود و کیست نسجی (بافتی ) راتشکیل می دهد.
۴ – اووسیست : در نتیجه سیر جنسی انگل – که در روده گربه و گربه سانان -ایجاد می شود و از طریق مدفوع گربه وگربه سانان دفع می گردد.
چرخه زندگی انگل
الف – سیکل غیر جنسی :
انسان یا هر میزبان دیگری با خوردن اشکال اووسیستی از طریق سبزیجات و مواد غذایی آلوده ، آلوده می شود. در روده انگل آزاد می شود و از طریق عروق روده، خود را وارد دستگاه گردش خون می کند، در این هنگام ارگانیسم فقط سلولهای هسته دار خون میزبان راانتخاب می کند و وارد سلول هسته دارمیزبان می شود ، انگل دراین حالت به نام کیست کاذب نامیده می شود. پس از تقسیمات ، کیست کاذب پاره می شود و مجددا انگل ها آزاد می شوند و به سلول هسته داردیگری حمله ور شده که پس از ۲ بارتقسیم همراه با خون به طرف سایرقسمتهای بدن حرکت می کنند و درآنجا مستقر می گردند و منجر به تشکیل کیست نسجی (بافتی ) می شوند.
ب – سیر جنسی :
گربه و گربه سانان با خوردن نسوج آلوده به کیست نسجی مبتلا می شوند. در روده گربه کیست نسجی پاره وانگل آزاد می شود و به نسوج روده حمله می کند و درون سلولهای روده گربه قرار می گیرد و شروع به تقسیم کرده سپس سلولهای روده گربه را پاره می کند و خارج می شود، بعضی از این سلولها تبدیل به سلول جنسی یا گامتوسیت می شوند. از ترکیب سلول جنسی نر با ماده ، سلول زایگوت یا تخم ، حاصل می شود که همراه مدفوع گربه به شکل اووسیت نارس به محیط بیرون دفع می گردد.
پیشگیری و کنترل:
– فریز کردن (منجمد کردن ) گوشت در برودت -۱۸ درجه سانتی گراد به مدت ۱۰ روز
– معدوم ساختن مدفوع روزانه گربه ها و بچه گربه ها قبل از آنکه اووسیست های موجود در آن آلوده کننده شوند. مدفوع این حیوانات را می توان به طرف فاضلاب هدایت کرد، سوزاند و یا عمیقا دفن کرد. لانه گربه ها را بایستی روزانه با آب جوش ضدعفونی کرد.
– اجتناب زنان باردار از تماس باگربه هایی که سابقه تغذیه آنها معلوم نیست ; اجتناب این گونه زنان ازکارهای باغبانی و یا پوشیدن دستکش و شستشوی دست بعد از انجام کارلازم است .
راه انتقال و علائم بیماری در دام:
از طریق خوردن مواد غذایی و آب آلوده به اووسیت انگل که از طریق مدفوع گربه و جوندگان دفع شده است. تماس مستقیم دام با مواد آلوده به ترشحات جنین سقط شده
نشانه های بیماری :
میشهای مبتلا معمولا علائمی از بیمار بودن را ندارند و معمولا عارضه سقط جنین را بروز می دهند.عارضه سقط جنین در هر مرحله ای از دوران آبستنی می تواند رخ دهد و میزان شیوع آن ممکن است تا ۸۰ درصد برسد اگر آلودگی در ابتدای دوره آبستنی باشد موجب جذب و مرگ جنین می شود، آلودگی در میانه آبستنی منجر به سقط و مستعد شدن میشها به عفونت ثانویه میگردد و اگر آلودگی در اواخر آبستنی باشد باعث سقط جنین، جنین مومیائی ، نارس زایی، مرده زایی و یا تولد بره های ضعیف می گردد.
علائم در بزها:
بی اشتهایی، عدم تعادل، فلجی، تنگی نفس، تورم مغز encephalitis ، عدم کارائی CNS ، التهاب روده و معده، زردی، گاهی تب و لرزش و انقباض عضلانی. در بز آبستن انگل پس از حمله و تزاید در جفت ، از جفت عبور کرده و جنین را مبتلا نموده و باعث مرگ جنین و یا مومیایی شدن جنین میگردد. همچنین مرده زایی و تولد بزغاله ضعیف از دیگر علائم آنست. معمولا سقط در ثلث آخر آبستنی رخ میدهد. روی کوتیلدونها نقاط سفید رنگ مشاهده میگردد.
تشخیص :
بهتر است نمونه های اخذ شده از جنین و جفت را در یخچال نگهداری (نه فریز شده ) و سپس بهمراه یخ ارسال نمود.
آزمایش فلورسنت انتی بادی مواد کوتیلدونها
آزمایش مایعات جنینی با استفاده از تست اگلوتیناسیون لاتکس latex agglutinationآزمایش هیستوپاتولوژیکی بافتهای جنین مانند: مغز, کبد , قلب , کلیه , طحالکنترل و درمان : درمان ارزش کمی دارد بهتر است یک آزمایش خونی برای اندازه گیری میزان آنتی بادی ، در تمام دامهای بالغ انجام گیرد . تیتر بالای ۶۰ نشاندهنده حالت فعال بیماری میباشد.
تیتر پائین نشاندهنده تماس قبلی و ایجاد ایمنی کافی برای جلوگیری از بیماری است. خوراندن monensin (15-30 mg/head/day) در طول آبستنی باعث کاهش میزان سقط خواهد شد. همچنین گزارشاتی مبنی بر استفاده از سولفانامیدها برای درمان بزهای آلوده به ثبت رسیده است. برای درمان گربه ها نیز سولفادیازین sulfadiazine و یا کلیندامیسین clindamycin توصیه شده است.
جلوگیری از ورود گربه ها به انبار غلات , آبشخوار و انبار علوفه
انهدام فوری مواد آلوده به ترشحات جنین سقط شده
کنترل جوندگان و پرندگان از نظر کاستن مخازن عفونی
اجتناب از نوشیدن شیر دامهای آلوده به ویژه توسط زنان آبستن و اطفال.
کنترل و پیشگیری کلی برای بعضی از عوامل سقط:
اصولاً برای کنترل و پیشگیری بایستی نکات ذیل را مد نظر قرار داد.
جداسازی میشهای سقط کرده از سایر دامها.
جمع آوری و سوزاندن و یا دفن کردن جنین های سقط شدن و جفت های آلوده
ضد عفونی و یا شعله دادن آغل و جایگاه دامهای مبتلا.
میشهای سقط کرده نبایستی تا زمانیکه علل مولد سقط از محیط حذف نشده است ، بره های ماده متولد شده را شیر بدهند .
میشهای آبستن در روی زمین تغذیه نشوند.
قوچ نباید از گله با سابقه سقط جنین خریداری گردد.
تزریق فوری واکسن برای ویبریو و سقط انزوئوتیک: جهت پیشگیری واکسن نیز مصرف میگردد که در حال حاضر در ایران موجود نمیباشد.
استفاده فوری از آنتی بیوتیکها هنگام رخداد سقط جنین صورت گیرد ( شروع درمان با استفاده آنتی بیوتیک تزریقی ( تتراسیکلین ها) و ادامه آن با آنتی بیوتیک خوراک به همراه مواد غذایی).
مراقبتهای بهداشتی ویژه از نظر انتقال عوامل سقط به انسان مانند استفاده از پوششهای محافظ در موقع ارتباط با دام یا دامداری ، دوری جستن زنان آبستن از دام های الوده ، جنین های سقط شده و مواد آلوده باید مد نظر قرار گیرد.
درمان و پیشگیری:
از آنجاییکه کلامیدیا ها به کلرتتراسیکلین بسیار حساس اند لذا از این دارو به عنوان داروی پیشگیری کننده و درمانی استفاده می شود. مقدار مصرف به عنوان مقدار پیشگیری کننده (بصورت خوراکی) در دوران ابستنی ۸۰ میلی گرم برای هر راس میش در هر روز بمدت ۳ هفته و مقدار درمانی در دام سقط کرده ۲۵۰ میلی گرم برای هر راس میش در هر روز برای مدت ۳ هفته . اخیرا جهت درمان وپیشگیری توصیه شده که در روزهای ۱۰۵ و ۱۲۰ روزگی آبستنی با مقدار ۲۰ میلی گرم (برای هر کیلو وزن دام) تتراسیکلین ویا اکسی تتراسیکلین LA را تزریق نمود.
در بعضی از تحقیقات شروع درمان با ۵۰۰ میلی گرم کلرتتراسیکلین برای هر راس دام در هر روز بمدت پنج روز که سپس به ۲۵۰ میلی گرم برای هر راس دام در هر روز کاهش داده (تا انتهای روزهای باقی مانده آبستنی) را توصیه نموده اند. در شیوع شدید سقط جنین ، تزریق همه میشها با تتراسیکلین ویا اکسی تتراسیکلین LA 200 بمیزان ۱۰ میلی گرم برای هر پوند وزن دام بصورت زیر پوستی توصیه شده است.
عوامل غیر عفونی مانند اختلالات ارثی ، استرس ، کمبودهای تغذیه ای، اثرات داروها و گیاهان سمی(CL) می توانند به مرگ جنین و سقط منجر شوند . به علت این که نگهداری آبستنی در بز به جسم زردوابسته است سقط ناشی از استرس در این دا م ها بیشتر از گوسفندها اتفاق می افتد. حمله حیوانات درنده ،آب و هوای نامساعد و یا موچینی موجب تحلیل جسم زرد و سقط در بزهای ماده می گردد. استرس گرمانیز می تواند در این دا مها موجب مرگ زودرس جنین، سقط، مرده زایی و یا تولد نوزادان ضعیف گردد.
کمبود انرژی و پروتئین نیز می تواند جذب جنین ، کاهش رشد جنین ، سرکوبی رشد جفت ، مومیایی شدن جنین و یا تولد نوزادان ضعیف گردد . مشکلات جنینی ناشی از کمبودهای تغذیه ای اغلب در 90 تا120 روزگی آبستنی نمود پیدا می کند. کمبود تعدادی از مواد معدنی و ویتامی ن ها مانند ید ، مس ، منیزیوم ،و سلنیوم می توانند باعث سقط و یا تولد بره ها و بزغاله های ضعیف گردند .
مسمومیت A منگنز، ویتامین با برخی فلزات سنگین مانند سرب هم سقط در م یش ه ا را در پی دارد . غلظت بالای سولفور جیره به خصوص سولفات موجب کمبود سلنیوم و مس می گردد.
حفظ وضعیت بدنی مناسب میش ها، تامین پروتئین کافی در جیره و تکمیل جیره با مخلوطی از موادمعدنی ریزمغذی با کیفیت که به صورت آزاد در دسترس دا م ها باشد اثرات حفاظتی بر جنین دارد .
اثرات سقط زایی تعدادی از مواد دارویی شناخته شده است و یا رخداد سقط به دنبال به کارگیری آن ها گزارش شده است . استفاده از برخی داروهای ضد کرمی مانند) فنوتیازینبز (Phenothiazine و لوامیزول در ماه های آخر آبستنی ممکن است باعث سقط شود . گزارش هایی از رخداد سقط به دنبال استفاده از آیورمکتین و فنبندازول(Phenbendazole) وجود دارد برخی دیگر از داروهای .مثل زایلازین(Xylazine) درنیمه اول آبستنی به علت اثرات سوء روی انقباضات رحم و اختلال در تبادلات جفت می توانند موجب سقط شوند . تجویز کورتیکوستروئیدها در اواخر آبستنی و استروژن و پروستاگلاندین ها نیز در سراسر دوره آبستنی می تواند ایجاد سقط نماید ذرت خوشه ای ،(Sweet clover) گیاهان جمع کننده نیترات مانند شبدر شیرینگل آفتاب، تاج خروس و عوفه جو ،(Jimsonweed) تاتوره ،(Lamb's quarter) سلمه ،(grass دوسر به علت ایجاد مسمومیت با نیترات -نیتریت می تو انند باعث سقط شوند . زمانی که این مسمومیت مورد شک قرار می گیرد. اقدام مناسب رقیق کردن علوفه سمی با سایر اجزای جیره است .
منابع:
مقاله:
1.ج.قره خانی -الف.کریمی مخصوص-ب.صادقی(1391) بررسی عوامل سقط جنین گوسفندان همدان
**کتاب:
1.اسماعیلی ح .حامدی م .برومند فر س.رضایی.ع (1391)تشخیص برسی ومدیریت عارضه سقط جنین نشخوار کنندگان
2.کد مطلب3617(1392)عوامل عفونی ایجاد کننده سقط جنین در میشها
3.اصلانی.م.(1386)سقط جنین در گوسفند:عوامل اصلی وتشخیص انها
28