طرح درس، نکات آموزشی و روش تدریس
کتاب: علوم تجربی
پایـه: سوم دبستان
درس14: از گذشته تا آینده
طرح درس از گذشته تا آینده
هدف کلی
از دانش آموزان انتظار می رود در پایان درس با تاثیرات فناوری در زندگی انسان ها آشنا شوند.
اهداف جزئی و رفتاری
از دانش آموزان انتظار می رود در پایان درس:
با روش های نگهداری مواد غذایی آشنا شوند.
مسیر تغییر و تکامل نگه داری مواد غذایی را در طول تاریخ بدانند.
آنچه را که در مورد فناوری روش های نگه داری مواد غذایی فرا گرفته اند به سایر فناوری های مورد استفاده در زندگی تعمیم دهند.
روش تدریس و مدل کلاس
پرسش و پاسخ و مصاحبه و بحث گروهی
به صورت ردیفی گروهی
رسانه های آموزشی
کتاب علوم، فیلم آموزشی، ماده غذایی یخ زده، ماهی دودی، مواد غذایی نمک سود شده، مواد غذایی خشک شده، کنسرو
آمادگی و ایجاد انگیزه
شاداب و با انرژی وارد کلاس می شویم و با نام و یاد خدا بعد از حضور و غیاب و احوال پرسی با دانش آموزان و بررسی تکالیف و ارزشیابی تشخیص درس را شروع می کنیم.
ارزشیابی اولیه
سوالاتی از درس قبل از دانش آموزان می پرسیم.
ارائه درس
برای آموزش صفحه عنوانی ابتدا می توانیم یک میوه یا صیفی تازه مانند کیوی آلبالو یا هویج را به دانش آموزان نشان دهیم و از آنها بپرسیم.
به نظر شما اگر من بخواهم این میوه یا… را چند روز نگه دارم باید آن را چه کار کنم؟ (حتما آن ها پاسخ می دهند در یخچال نگهداری کنید. )
سپس آنها را هدایت می کنیم به سوی تهیه مربا یا…
می پرسیم نظر دیگری ندارید؟ (آنها حتما مربا را روی میز شما می بینند و می گویند مربا کنید یا شور کنید و… )
سپس از آنها بخواهیم گوشت را چند وقت مثلا یک هفته یا یک ماه نگه داریم. آیا می توانیم در هوای آزاد آن را نگهداری کنیم؟ (پاسخ می دهند خیر)
پس چه کار کنیم؟ می گویند در فریزر نگهداری کنیم.
با پرسش و پاسخ روش های نگهداری مواد غذایی را به آنها آموزش می دهیم.
به تعداد هر گروه مقداری از لوازم بالا را تهیه می کنیم.
سپس به آنها یاد می دهیم چگونه خیارشور تهیه کنند.
خیارشورها را در گوشه خنکی از کلاس نگهداری می کنیم و بعد از چند روز به دانش آموزانمان می دهیم تا بخورند و به این ترتیب آنها می فهمند که شور کردن یکی از راه های نگهداری مواد غذایی است. همچنین زمانی که خیار شور تهیه می کنیم می توانیم در کنار خیارشور کمی ترشی نیز درست کنیم و دانش آموزان با این دو روش آشنا می شوند. می توانند به نگهداری پنیر در آب نمک یا خیس کردن برنج و یا شور کردن لوبیا و نخود فرنگی و… نیز اشاره کنند.
ارزشیابی پایانی و جمع بندی
چند مورد از روش های نگه داری مواد غذایی را نام ببرند.
تعیین تکلیف
گزارشی درباره تغییرات فناوری یک نمونه نگهداری موادغذایی تهیه کنند.
نکات آموزشی و روش تدریس
* درس در یک نگاه
در این درس تلاش شده دانش آموزان با یکی دیگر از تاثیرات فناوری و زندگی بشر یعنی روش های نگهداری مواد غذایی آشنا شده، مسیر تغییر و تکامل آن را در طول تاریخ بشناسد و با برقراری ارتباط بین امکانات گذشته و حال، آینده را پیش بینی کنند و برای حل مسائل آن، راه حل پیشنهاد نمایند. دانش آموزان در فرایند این درس می توانند آنچه را که در مورد فناوری روش های نگهداری مواد غذایی فرا گرفته اند به سایر فناوری های مورد استفاده در زندگی تعمیم دهند.
* نقشه مفهومی درس
* هدف های پیامد محور
در پایان این درس انتظار می رود دانش آموزان بتوانند:
1- اطلاعاتی در مورد یک فناوری ساده، مثلا چگونگی روش های نگهداری مواد غذایی، در زندگی روزمره خود جمع آوری، ثبت و گزارش کنند.
2- اطلاعاتی را در مورد تغییرات یک نمونه از روش های نگهداری مواد غذایی جمع آوری کرده و تغییرات آن را در یک بازده زمانی گزارش دهند.
3- اطلاعاتی را در مورد عوامل تاثیرگذار بر فناوری یک نمونه روش های نگهداری مواد غذایی در یک بازده زمانی جمع آوری، ثبت و گزارش نمایند.
* وسایل و مواد لازم
یک نمونه ماده غذایی یخ زده (فریز شده)، ماهی دودی، نمونه ای از مواد نمک سود شده، نمونه ای از مواد خشک شده، نمونه ای از مواد مربا شده و کنسرو
* دانستنی های درس
ساده ترین تعریف فناوری به کارگیری دانش برای حل مشکل است. کافی است دانش آموز فقط این مفهوم را در فرایند آموزش این درس درک کند.
* یعنی کاربرد دانش برای حل مشکل و برطرف نمودن احتیاجات و ایجاد و تولید یک فناوری و اینکه دانش آموز بفهمد آنچه را که در درس علوم و یا سایر علوم فرا می گیرد می تواند زمانی برای رفع یک مشکل و برطرف شدن نیازی، مورد استفاده قرار گیرد.
* تغییر فناوری و بهبود و تکامل آن درطول تاریخ.
پیش از آنکه سیستم های خنک کننده مکانیکی اختراع شوند مردم غذاهایشان را با برف و یخ خنک نگه می داشتند. برف و یخ یا در محل سکونت مردم پیدا می شد یا آنها را از قله کوه ها فراهم می آوردند. سرداب ها نخستین سوراخ هایی بودند که در زمین حفر می شدند؛ آنها را با چوب یا کاه و پوشال مرتب و آخر سر برف و یخ در آن پر می کردند. در بیشتر طول تاریخ منظور از یخچال چنین حفره ای بوده است.
برای نگهداری مواد غذایی فاسد شدنی می باید آنها را در درجه حرارت مناسبی سرد نگه داشت. اما در گذشته های دور در روزهای گرم سال نگهداری گوشت، پنیر، شیر و… به آسانی ممکن نبود. بنابراین به گوشت ها نمک فراوانی می زدند و آن را در سایه و روی سبدی که در معرض جریان هوا قرار داشت، قرار می دادند تا گوشت بدون فاسد شدن خشک شود. ولی نگهداری مقدار زیادی گوشت، لبنیات و … ممکن نبود، نیاز به نگهداری مواد غذایی فاسد شدنی بشر را به فکر ساختن وسیله ای که بتواند دمای مواد غذایی لازم را از آنها بگیرد و در سرمای مناسبی برای مدتی معین نگهداری کند. بنابراین اولین یخچال ساخته شد.
زندگی پر مشغله امروز موجب شده مصرف تازه مواد غذایی در خیلی از خانواده ها امکان پذیر نباشد، از این رو برای نگهداری مواد غذایی در زمان طولانی، خانواده ها به روش های مختلف نگهداری روی آورده اند که یکی از این روش ها منجمد کردن مواد غذایی است. از آنجایی که نمی توان تمام مواد غذایی را تازه مصرف کرد باید از آنها طوری نگهداری شود تا قابل مصرف و کمتر خواص خود را از دست دهند. با به کار بردن روش هایی مانند انجماد و خشک کردن و دیگر روش ها می توان مواد غذایی را سالم نگه داشت. در روش نگهداری انجماد آسیب موادغذایی در مقایسه با سایر روش های نگهداری کمتر است.
* فعالیت های یادگیری
قبل از ذکر نکات آموزشی برای کمک به درک مفاهیم گذشته و آینده معادل قدیم را برای گذشته استفاده کنید و با سوال از دانش آموزان می توانید متوجه شوید قدیم یا گذشته از نظر آنان تا چه میزان به عقب برمی گردد. قبل از پرداختن به درس، پرسش های زیر را که هدف آنها صرفاً تمرکز دانش آموزان روی بحث با استفاده از دانستنی های قبلی است طرح شود زمان های قدیم که هنوز یخچال درست نشده بود تا به کمک آن بتوانند مواد غذایی خود را خنک نگه دارند. انسان ها از چه وسایلی برای خنک کردن مواد غذایی خود استفاده می کردند؟
دانش آموزان را ترغیب کنید تا با پرسش و گفتگو و انجام مصاحبه با بزرگ ترها از موضوع نیاز انسان به یخچال در گذشته و حال آگاهی یابند و گزارش تهیه کنند. یک جلسه برای گفت وگو در کلاس اختصاص دهید و درباره علت تغییر یخچال ها با گذشت زمان با بچه ها گفت وگو کنید و از آنها بخواهید آینده این تغییرات را پیش بینی کنند.
با بردن دانش آموزان به یک کارخانه تهیه مربا به روش صنعتی در فرصتی مناسب از مسئول کارخانه بخواهید درباره شغل خود از نظر چگونگی فعالیت، ساعت کار اقتصادی و زحماتی که برای آماده سازی می کشند برای آنها صحبت کنند. برای تامین تندرستی انسان، بهداشت و چگونگی نگهداری مواد غذایی و بسته بندی آن به دانش آموزان آموزش دهید.
ایجاد روحیه کار گروهی در دانش آموزان از طریق درگیر کردن آنها در یکی از موارد پیشنهادی (در رابطه با نگهداری مواد غذایی) در فعالیت گروهی و ارائه به کلاس به طور مثال: یکی از گروه ها در رابطه یکی از موارد پیشنهادی در رابطه با نگهداری مواد غذایی به روش آویزان کردن اغذیه به دیوار یا سقف اطلاعاتی کسب کرده و به کلاس ارائه دهند.
سازماندهی کلاس به صورتی که دانش آموزان بتوانند درباره توضیحات خود بحث کنند. به این ترتیب آنان در می یابند که چیزهایی هم وجود دارد که خودشان به آنها فکر نکرده اند. نتیجه گیری از بحث و انتخاب بهترین راه حل را که احتمالاً تلفیق راه های ارائه شده است،
فراموش نکنید.
کمک به شاگردان برای طراحی کردن، از طریق پرسش هایی درباره اینکه در حین انجام دادن تحقیق باید چه چیز را ثابت نگه داشت، چه چیز را تغییر داد. در مورد کار هایی که هر گروه انجام داده است (یعنی راه حل های گوناگون که گروه ها ارائه داده اند) به بحث و تبادل نظر بپردازید تا هر گروه به نقاط ضعف و قوت کار خود پی ببرد و از روش دیگر گروه ها الگو بگیرد.
* نکاتی در مورد پرسش های درس
1- هدف از پرسش به نظر شما با گذشت زمان یخچال ها چه تغییراتی کرده اند؟ : جلب توجه دانش آموزان به تکامل، فناوری در طول تاریخ بشر است که با استفاده از دانش و تجربیات خود در طول تاریخ و با گذشت زمان اشکالات یخچال ها را برطرف نموده و محاسن آنها را
افزایش داده است.
2- هدف از پرسش پیش بینی کنید چه تغییراتی در یخچال ها به وجود خواهد آمد؟ : اجازه دهید دانش آموزان هر پاسخی که مایلند بدهند، شما توجه آنان را به رفع مشکلات یخچال های فعلی جلب کنید. با طرح این پرسش در حقیقت نتیجه گیری در مورد تکامل، فناوری (در
اینجا فناوری یخچال) انجام می شود.
اجازه دهید دانش آموزان با استفاده از آنچه که تاکنون در کلاس و منزل در مورد روش های نگهداری مواد غذایی یا یخچال ها یاد گرفته است و به نظر او بهتر است را با استفاده از تخیل و خلاقیت خود و یا در قالب نقاشی، پیش بینی های خود را ارائه دهند.
تصدیق می فرمایید شما به عنوان معلم نباید در مورد کار بچه ها قضاوت نمایید و یا آنها را ارزشیابی کنید و در نهایت با برگزاری نمایشگاهی، کلیه فعالیت ها و طراحی های دانش آموزان را به نمایش بگذارید و با خوشرویی به دانش آموزان فرصتی دهید که از احساس خود راجع به طراحی های خود بحث و سوال کنند.
3- هدف از پرسش ضرب المثل معروف درباره اهمیت نمک در نگهداری مواد غذایی وجود دارد؟ : هر چه بگندد نمکش می زنند وای به روزی که بگندد نمک.
4-هدف از پرسش با گذشت زمان، یخچال ها چه تغییراتی کرده اند؟ : اگر بچه ها عکسی از یخچال های قدیمی از گذشته دارند، از آنها بخواهید به مدرسه بیاورند و آنها را با نمونه های امروزی مقایسه کنند.
5- هدف از پرسش درباره روش های سنتی خشک کردن مواد غذایی گفت وگو کنید: نگهداری مواد غذایی به طریق سنتی در شکل خود از قدیمی ترین روش نگهداری مواد غذایی است که در اکثر نقاط جهان رایج بوده است و هم اکنون نیز در بسیاری از نقاط جهان از جمله روستا های ایران رایج است. با بکار بردن این روش ها، اهالی روستا ها و یا شهر ها می توانند از میوه جات و سبزیجات دلخواه خود در تمام فصول استفاده نمایند. بدین ترتیب که انواع غذاها را با روش های گوناگون خشک کردن، یخ زدن، به سقف آویختن و در چاه وارد کردن ویا در زمین چال کردن و غیره برای مدت طولانی نگهداری می کنند. نکته قابل توجه این است که در نگهداری مواد غذایی به طوری که شرح داده شد نکات زیادی از نظر اصول نگهداری مواد غذایی باید در نظر داشت تا اغذیه دچار آلودگی میکروبی و فساد و غیره نشوند.
6- با گذشت زمان روش های خشک کردن مواد غذایی چه تغییراتی کرده اند؟ : خشک کردن مواد غذایی به منظور نگهداری طولانی روشی است که هم به صورت سنتی و هم به صورت صنعتی انجام می گیرد. این روش بیشتر برای نگهداری سبزی، میوه، شیر و بعضی از فرآورده های شیری و به صورت سنتی برای نگهداری گوشت در مناطق گرم و کویری که دسترسی به یخچال ندارند استفاده می گردد و این گوشت ها دارای کیفیتی بسیار نامطلوبند. خشک کردن سنتی در هوای معمولی و نور خورشید استفاده می گردد. البته بهتر است برای خشک کردن سبزی در تابستان در نور خورشید به طور مستقیم استفاده نشود. برای خشک کردن مواد غذایی امروزه متناسب با هر محصول روش مناسبی وجود دارد تا کاهش کیفیت در محصول به حداقل برسد و در خشک کردن از حرارت، جریان هوا و گاهی از خلا استفاده می شود. بعضی از مواد غذایی مانند گوشت و ماهی را با دود دادن نگهداری می کنند. در شمال ایران برای نگهداری ماهی از روش دود دادن استفاده می کنند، بعضی محصولات دریایی و انواع فرآورده های گوشت قرمز از دود دادن به همراه روش های دیگر استفاده می شود.
7- بهتر است در هر زمان که فعالیتی را به منزله فعالیت خارج از مدرسه تعیین می کنید، از طریق یک نامه به والدین در مورد کمک های مجاز به فرزندانشان راهنمایی کنید.
برای آموزش این درس، نمی توان بر یک شیوه تدریس به خصوص استفاده کرد. یعنی معلمان می توانند با به کارگیری شیوه های متنوع تدریس، علاقه و توجه تمام دانش آموزان را به این درس جلب و تدریس خود را به یادگیری فعال نزدیک تر کنند. روش های فعال (پرسش و پاسخ)، انجام مصاحبه با بزرگ ترها، کار عملی، بارش فکری. مصاحبه با افراد مطلع، جمع آوری اطلاعات و تهیه گزارش از طریق گفت وگو با افراد متخصص و مطلع درباره موضوعات گوناگون مرتبط با درس.
سوالات درس با جواب
1- در زمان های قدیم برای نگهداری مواد غذایی و جلوگیری از فاسد شدن آنها از چه روش هایی استفاده می کردند؟
جواب: چون نمک از فساد مواد غذایی جلوگیری می کند، بعضی از مواد غذایی را داخل نمک یا آب نمک قرار می دادند مثل خیارشور و برخی مواد غذایی را خشک می کردند مثل سبزی خشک شده یا برگه آلو خشک شده، برخی از مواد غذایی را در سرکه به صورت ترشی نگهداری می کردند.
2- برخی از روش های نگهداری مواد غذایی را بنویسید.
جواب: خنک سازی، خشک کردن، پختن و استفاده از نمک.
3- تفاوت خشک کردن نان و سبزیجات به روش سنّتی و صنعتی را بنویسید.
جواب: برای خشک کردن نان و سبزی به صورت سنتی از گرمای خورشید استفاده می کردند، اما در روش صنعتی این کار با استفاده از دستگاه خشک کن انجام می شود.
4- راه های خنک کردن مواد غذایی را از گذشته تا حال بنویسید.
جواب: در گذشته مواد غذایی را در جاهای خنک مثل زیرزمین و سایه و یا کنار یخ قرار می دادند، ولی امروزه از یخچال و فریزر استفاده می کنند.
5- در شهر یا روستای شما چه مواد غذایی دیگری را برای مدت طولانی در آب نمک نگهداری می کنند؟
جواب: برنج تازه، سبزیجات و برخی تره بار.
6- ضرب المثل معروفی درباره ی اهمیت نمک در نگهداری مواد غذایی وجود دارد. آن را از معلم خود بپرسید.
جواب: هر چه بگندد نمکش می زنند وای از آن روز که بگندد نمک.
7- درباره ی یخدان ها و یخچال های قدیمی از بزرگ ترها سوال کنید و به کلاس گزارش دهید.
جواب: یخدان یا یخچال، گونه ای ساختمان است که در معماری قدیم ایران برای تولید و نگه داری یخ ساخته می شد. معمولاً هر یخچال دارای یک استخر و یک دیوار بلند و یک مخزن گنبددار بود. حصار طوری ساخته می شد که تمام روز سایه آن بر استخر می افتاد و از گرم شدن آب استخر جلوگیری می کرد. یخی را که در زمستان در استخر یخچال درست می شد می شکستند و در خزانه انبار می کردند و در فصل گرما آن را به کار می بردند.
8- با گذشت زمان، یخچال ها چه تغییراتی کرده اند؟
جواب: از یخچال هایی استفاده می شود که برفک نمی زنند و مصرف برق آن کم تر شده است. قسمت فریزر آن بزرگ تر شده است و محفظه هایی برای تهیه ی قالب های یخ و آب خنک در آن ها قرار داده شده است.
9- پیش بینی کنید در آینده چه تغییراتی در روش های نگهداری مواد غذایی به وجود خواهد آمد؟
جواب: یخچال جای خودش را به دستگاه های فرابنفش می دهد و این دستگاه ها می تواند بدون اینکه کیفیت مواد غذایی پایین بیاید تا حداقل 5 الی 10 سال مواد غذایی را نگه دارند.