نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: مطالعات اجتماعی
پایـه: چهارم، فصل سوم
درس 10: مورخان چگونه گذشته را مطالعه می کنند؟
عنوان دروس فصل: نخستین روستاها چگونه به وجود آمده اند؟، نخستین شهرها چگونه به وجود آمدند؟، مورخان چگونه گذشته را مطالعه می کنند؟
مقدمه
عنوان فصل سوم کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم دبستان "پیدایش شهر و روستا" می باشد. راهبردها یا حوزه های موضوعی این فصل بدین شرح می باشد:
زمان، تداوم و تغییر مفاهیم تغییر و تحول، پیشرفت (تغییر و تحول زندگی بشر از غارنشینی تا شهرنشینی، شکل گیری تمدن ها)
فرهنگ و هویت تعلق و هویت، میراث فرهنگی (علاقه مندی به ایران، آثار تاریخی به جامانده، نحوه مطالعه گذشته توسط مورخان)
ارزش ها و نگرش ها مسئولیت پذیری، وطن دوستی (حساس بودن به حفاظت از آثار تاریخی و میراث فرهنگی و افتخار به گذشته)
مکان و فضا حفاظت از محیط (موزه ها و کاربردهای آن حفاظت از مناطق تاریخی کشور)
در ادامه نکات آموزشی، طرح درس و روش تدریس درس "مورخان چگونه گذشته را مطالعه می کنند؟ " آورده شده است.
اهداف و انتظارات
انتظار می رود پس از تدریس این درس دانش آموزان بتوانند…
* کار مورخ را در مطالعه تاریخ بیان کنند.
* کار باستان شناس را بیان کنند.
* کاربردهای موزه را بیان کنند و اهمیت آن را بگویند.
* در صورت امکان به همراه معلم از یک موزه بازدید و آداب و رفتارهای مناسب در موزه را رعایت کنند و گزارشی کوتاه بنویسند.
* به کمک بزرگ ترها موزه ای در شهر یا استان محل زندگی خود شناسایی کنند.
* با توجه به تصاویر به جامانده از تمدن باستانی بتوانند چیستی آثار و اشیای قدیمی را حدس بزنند و بررسی کنند.
پیشنهادهایی برای شروع و پیشبرد درس
* آماده کنید
* به دانش آموزان یادآوری کنید که در سال گذشته با آوردن وسایل دوران نوزادی و کودکی شان به کلاس پی بردند که این وسایل مدارک و شواهدی مبنی بر رشد آنها و چگونگی وضعیت آنها در هر مرحله از زندگی شان بوده است.
* سپس نتیجه بگیرید که برای مطالعه تمدن هایی که در گذشته به وجود آمده نیز ما به مدارک و شواهدی نیاز داریم در درس قبل با تمدن ایلام آشنا شده اید اکنون بگویید:
– از کجا فهمیده اند که تمدن ایلام دارای خط بوده است؟
– چه کسانی چنین موضوعی را فهمیده اند؟
– از کجا می دانیم که تمدن ایلام مذهب و پرستشگاه داشتند؟
– به نظر شما چه کسانی این اشیا و وسایل را کشف کرده و مطالعه می کنند؟
* آموزش دهید
* از تصاویر مورخ و باستان شناس در کتاب استفاده کنید و گفته های آنها را درباره کارشان بخوانید.
* بسیار مناسب است برای آموزش این درس، دانش آموزان را به موزه ای ببرید.
* از دانش آموزان بپرسید که آیا تا به حال از موزه ای بازدید کرده اند؟ آیا می توانند درباره آن توضیح دهند؟ به آنها بگویید موزه مکانی است که اشیای با ارزش که مربوط به گذشته است، در آنجا نگهداری می شود و با رفتن به موزه ها با زندگی مردم در گذشته بیشتر آشنا می شویم.
* به دانش آموزان تاکید کنید که در موزه، مقرراتی وجود دارد که بازدیدکنندگان ملزم به رعایت آنها هستند، مثلا:
– باید بلیت تهیه کنیم.
– وقتی راهنمای موزه توضیح می دهد، سکوت کنیم.
– اگر در مکانی نوشته شده که عکسبرداری ممنوع است از آنجا عکس نگیریم.
– در فضای موزه ندویم.
– در فضای موزه بلند حرف نزنیم.
– به اشیای موزه دست نزنیم.
* یکی از مهارت های مهم این درس بررسی و مشاهده دقیق آثار تاریخی است، به همین دلیل فعالیت صفحه 43 طراحی شده است. (جای کپی و توضیح تصاویر)
* توجه: فقط حدس زدن درباره چیستی اشیا کافی است. لازم نیست دانش آموزان درباره این وسایل و اینکه کجا نگهداری می شوند تحقیق یا مطالبی را حفظ کنند.
* به پایان ببرید
* با مرور و جمع بندی وظایف و کارهای یک باستان شناس و مورخ و با انجام فعالیت های به کار ببندیم فصل 3 و درس 10 را به پایان می بریم.
* اگرچه در فعالیت1 از دانش آموزان خواسته شده که درباره موزه ای که در شهر یا استان آنها وجود دارد پرس وجو کنند و بزرگ ترها بچه ها را به آنجا ببرند اما همکار گرامی در صورت امکان خود شما با نزدیک ترین موزه تماس گرفته و بچه ها را به دیدن آنجا ببرید.
* به عنوان تکلیف پایانی از بچه ها بخواهید که وسیله ای قدیمی در منزل و یا خانه پدربزرگ و مادربزرگ خود را مشاهده کنند و در صورت امکان آن را به کلاس بیاورند و یا از آن عکس بگیرند و گزارشی از آن به کلاس ارائه کنند.
* در بخش دوم، سوال، برای مثال باستان شناسان با کشف و بررسی این وسایل پی می برند که ایلامی ها داد و ستد می کردند، با همسایه ها می جنگیدند، تمدن داشتند، آنها ساختن ظروف و نخ ریسی را بلد بودند و دامن لباس های زنان بلند بوده است و…
* به عنوان فعالیت پایانی از دانش آموزان بخواهید فعالیت شماره 3 صفحه 44 به کار ببندیم را انجام دهند. نمایشگاهی از آثار آنها در مدرسه ترتیب دهید.
* محورهای عمده ارزشیابی
* دانش آموزان بتوانند کار مورخ و باستان شناس، و کاربردهای موزه و آداب و رفتار مناسب در آن را بیان کنند و موزه ای را در منطقه زندگی خود پرس وجو و شناسایی کنند.
* با توجه به تصاویر، وسایل و ابزار تمدن های باستانی و کاربرد آنها را حدس بزنند. ابزارهای مناسب برای ارزشیابی پرسش و پاسخ شفاهی و سیاهه بررسی فعالیت های عملی و بحث و گفت و گو، آزمون کتبی کوتاه پاسخ، تهیه گزارش بازدید از موزه، بررسی شواهد و مدارک یا عکس خوانی.
ملاحظات تدریس و دانستنی های درس
* تفاوت کار مورخ و باستان شناس: مورخان در مورد رویدادها و حوادث تاریخی جست وجو و بررسی می کنند و مدارک و شواهدی را به دست می آورند تا علل آن حوادث را تبیین کنند. مورخان در کار خود از نتایج کار باستان شناسان نیز استفاده می کنند.
* باستان شناسان به بررسی و مطالعه مکان ها و اشیایی که از گذشته، برجا مانده است، می پردازند. باستان شناسان با حفاری در مکان های مخصوص، وسایل مکشوفه به دست آمده را آزمایش کرده، سن آنها را تعیین و نوع ساخت آنها را تجزیه و تحلیل می کنند. باستان شناسان از علومی چون زمین شناسی، شیمی و نقشه برداری در مطالعات و تحقیقات خود استفاده می کنند.
* توجه: شما می توانید علاوه بر تصاویر کتاب، تصاویر بیشتری از اشیای قدیمی تهیه نمایید و برای مشاهده دقیق و بررسی به دانش آموزان بدهید تا این مهارت بیشتر و بهتر پرورش یابد.
فعالیت های بیشتر
* ساخت یک اجاق دوره پارینه سنگی:
یکی از مهم ترین قدم ها در مسیر پیشرفت انسان، روشن نگه داشتن آتش بود. بعد از کشف آتش، انسان ها توانستند گوشت را بپزند، حیوانات وحشی را از خودشان دور نگه دارند، و از همه مهمتر گرم شوند. آنها همچنین از روشنایی آتش در شب های بلند زمستان استفاده می کردند. فکر کنید زندگی در غاری بدون نور چقدر کسالت آور می بود!
آتش به سادگی نمی توانست در فضای باز روشن بماند و احتمالاً اجدادمان هم به این موضوع پی برده بودند. آنها باید راهی برای کنترل شعله آتش پیدا می کردند تا خواب راحتی در مکانی گرم داشته باشند. انسان های نخستین متوجه شده بودند چوب و گیاهان مختلف به راحتی می سوزند، برخلاف سنگ و خاک.
یک اجاق، یا آتشدان سنگی، ساده ترین وسیله برای روشن نگه داشتن آتش است. سنگ می تواند گرما را نیز در خود نگه دارد و کم کم به محیط منتقل کند؛ حتی بعد از خاموش شدن آتش. چون اجاق ها از سنگ ساخته می شدند و سنگ نمی پوسد، یافتنشان هم برای باستان شناسان سخت نیست.
وسایل: ده بیست سنگ بزرگ و نسبتاً صاف، بیست سنگ گرد یا مستطیل شکل، کمچه یا بیلچه
مکان مناسبی را خارج از منزل پیدا کنید (مثلاً حیاط خلوت یا ساحل) و سنگ های بزرگ و صاف را کنار هم بگذارید، طوری که انگار آنها را روی سطح یک دایره م یچینید. حالا سنگ های کوچک را دورتادورشان قرار دهید و بعد محل هر کدام را کمی گود کنید، طوری که نیمی از آن در خاک و نیمی بیرون باشد. حالا شما یک اجاق پارینه سنگی دارید.
* کپسول زمان:
استفاده از کپسول زمان راهی است برای محافظت از زمان حال و انتقال اطلاعات به آیندگان تا بدانند زندگی گذشتگان چگونه بوده است. این روش از قرن نوزدهم رایج شد.
یکی از بزرگ ترین کپسول های زمان در دنیا که سه هزار مترمربع وسعت دارد، در غاری در کالیفرنیا در سال 1966 مُهر و موم شد. البته تمام سایت های باستان شناسی به نوعی کپسول های زمانند که ناخواسته از گذشته به جای مانده اند.
وسایل: چند پاکت قهوه ای (به اندازه پاکت های آجیل فروشی)، پنج چیز کوچک شخصی، مداد، یک دسته کاغذ
در این فعالیت شما می آموزید که شبیه یک باستان شناس فکر کنید و تلاش می کنید درباره همکلاسی هایتان به نتایجی برسید. اگر نمی توانید در مدرسه به این فعالیت بپردازید، با چند تن از دوستانتان جای دیگری جمع شوید. دقت کنید که تعداد پاکت ها از تعداد شما کمتر نباشد. حالا پنج چیز کوچک شخصیتان را که فکر می کنید برای بودن در یک کپسول زمان بهتر است انتخاب کنید. از دوستانتان هم بخواهید همین کار را بکنند. هر کس باید وسایلش را بدون آنکه دیگران ببینند درون پاکت خود بگذارد. می توانید اول اسمتان را هم ته آن بنویسید تا بعداً راحت تر پیدایش کنید. تمام پاکت ها را یکجا بگذارید و از میان آنها پاکت شخص دیگری را بردارید و باز کنید.
پاکت را خالی کنید و به اشیای داخل آن نگاه کنید. چه هستند؟ آیا می توانید بگویید صاحبشان کیست؟ چگونه می توانید تاریخ ساخت آنها را تعیین کنید؟ آیا آنچه دوست یا همکلاسی تان با توجه به چیزهای شخصیتان درباره شما نوشته درست است؟
چگونگی تدریس(طرح درس)
* هدف کلی
آشنایی با کار مورخان
* اهداف جزئی
آشنایی با مورخ، آشنایی با باستان شناس، آشنایی با مفهوم گذشته، آشنایی با موزه
* روش تدریس
استفاده از روش تدریس فعال، بارش مغزی، پرسش و پاسخ، ایفای نقش، آزمایشگاهی و استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات
* امکانات و رسانه های آموزشی
کتاب درسی، تصاویر مربوط به دوران کودکی، ویدیو پروژکتوردر صورت امکان، تصاویر مربوط به موزه، ماژیک و تخته، گل بهداشتی مقوایی که با آن وسایل ایفای نقش تهیه می شود.
* آماده سازی
معلم مهربان و با لبخند وارد کلاس می شود احوالپرسی می کند و سپس حضور و غیاب را انجام می دهد و پس از آن بچه ها درباره ی جلسه ی قبل سوال می پرسد و از آنها می خواهد که به صورت گروه های از پیش تعیین شده بنشینند.
* ارزشیابی آغازین یا تشخیصی
برای ورود به بحث و جلب توجه و دقت دانش آموزان ابتدا از دانش آموزان سوال پرسیده می شود که آیا کسی به موزه رفته است؟ و بعد از بارش فکری انجام شده از دانش آموزان می خواهد که مدارک و تصاویری که از سنین کودکی خود آورده اند به دوستانشان نشان دهند. (با اینکار مفهوم گذشته در ذهن دانش آموزان زنده می شود. )
سپس راجع به خصوصیاتی که در گذشته داشته اند و حال ندارند سوال می پرسد.
* ایجاد انگیزه
برای ایجاد انگیزه ابتدا به وسیله دیتاپروژکتور. تصاویر در مورد موزه و آثار تاریخی نمایش داده می شود و از آنها خواسته می شود تا درباره تصاویر و خاطرات موزه رفتنشان صحبت کنند.
* ارائه تدریس
سپس از دانش آموزان خواسته می شود که دو نفر از آن ها به پای تخته بیاید و به ایفای نقش مورخ و باستان شناس بپردازند. ( و از روی متن هر کدام با لحنی متفاوت بخوانند. )
در فعالیت بعدی مفهوم موزه به بچه ها آموخته می شود با توجه به گفته های خود دانش آموزان به نتیجه می رسیم.
ابتدا از بچه ها می خواهیم تا گل هایی که همراه خود آورده اند را روی میز بگذارند و آثاری مانند آثار گذشتگان که در صفحه ی 43 نمایش داده شده است درست کنند و در انتها در کنار پنجره بگذارند تا خشک شود و در کلاس بماند.
سپس بر روی تخته کلمه هایی که در فعالیت 4 آورده شده نوشته می شود و از هر کدام از بچه ها به صورت تک تک خواسته می شود تا به پای تخته بیایند و شکل مربوطه را انجام دهند.
* ارزشیابی پایانی
از بچه ها خواسته می شود تا به صورت گروهی با هم درباره ی درس صحبت کنند و یک خلاصه ای از درس را از هر گروه یک نفر بلند شود و توضیحی ارایه دهد.
* تعیین تکلیف و فعالیت های خارج از کلاس
– از بزرگتر ها درباره ی موزه ای که در شهرشان وجود دارد سوال بپرسند. (فعالیت1)
– با توجه به درس قبل فعالیت صفحه ی 43 را انجام دهد.
– از بچه ها خواسته شود تا جمله ای را در منزل انتخاب کنند و آن را به صورت نماد ها بنویسند.
سوالات درس به همراه پاسخ
1- دانش تاریخ چه کمکی به ما می کند؟
جواب: دانش تاریخ به ما کمک می کند که از چگونگی زندگی مردم درگذشته آگاه شویم و از آن پند و عبرت بگیریم.
2- مورخ به چه کسی می گویند؟
جواب: به کسی که درباره ی زندگی انسان های گذشته و آن چه درگذشته اتفاق افتاده است، تحقیق کرده و می نویسد مورخ می گویند.
3- مورخان چگونه تحقیق می کنند؟
جواب: مورخان در آغاز کار های خود پرسش های درباره رویداد ها طرح می کنند، سپس مدارک و شواهد به جا مانده از گذشته را بررسی می کنند و علاوه بر آن ها از دانش باستان شناسی هم کمک می گیرند تا به پاسخ پرسش هایشان برسند.
4-کار باستان شناسان چیست؟
جواب: باستان شناسان بناها و اشیاء و وسایلی را که از گذشته به جا مانده است کشف و مطالعه می کنند.
5- چرا آثار باستانی با ارزش هستند؟
جواب: زیرا این آثار و اشیاء، اطلاعات بسیاری درباره زندگی گذشتگان نشان می دهند.
6 – معمولا اشیاء و آثار تاریخی را کجا نگه داری می کنند؟
جواب: در موزه ها