نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: مطالعات اجتماعی
پایـه: چهارم، فصل سوم
درس9 : نخستین شهرها چگونه به وجود آمدند؟
عنوان دروس فصل: نخستین روستاها چگونه به وجود آمده اند؟ ، نخستین شهرها چگونه به وجود آمدند؟، مورخان چگونه گذشته را مطالعه می کنند؟
مقدمه
عنوان فصل سوم کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم دبستان "پیدایش شهر و روستا" می باشد. راهبردها یا حوزه های موضوعی این فصل بدین شرح می باشد:
زمان، تداوم و تغییر مفاهیم تغییر و تحول، پیشرفت (تغییر و تحول زندگی بشر از غارنشینی تا شهرنشینی، شکل گیری تمدن ها)
فرهنگ و هویت تعلق و هویت، میراث فرهنگی (علاقه مندی به ایران، آثار تاریخی به جامانده، نحوه مطالعه گذشته توسط مورخان)
ارزش ها و نگرش ها مسئولیت پذیری، وطن دوستی (حساس بودن به حفاظت از آثار تاریخی و میراث فرهنگی و افتخار به گذشته)
مکان و فضا حفاظت از محیط (موزه ها و کاربردهای آن حفاظت از مناطق تاریخی کشور)
در ادامه نکات آموزشی، طرح درس و روش تدریس درس " نخستین شهرها چگونه به وجود آمدند؟ " آورده شده است.
اهداف و انتظارات
انتظار می رود پس از تدریس این درس دانش آموزان بتوانند…
* پیدایش شهرها را با توجه به تقسیم کار اجتماعی توضیح دهند.
* مشکلات مبادله کالا با کالا را بیان کنند.
* ویژگی های تمدن را برشمرند.
* روی نقشه، موقعیت برخی تمدن های باستانی را نشان دهند.
* آثار به جا مانده از تمدن ایلام را با ویژگی های تمدن منطبق کنند.
پیشنهادهایی برای شروع و پیشبرد درس ها
* آماده کنید
* از دانش آموزان بخواهید تصور کنند سوار ماشین زمان هستند و به حدود پنج هزار سال پیش، برگردند. در آن زمان تعداد زیادی از انسان ها در روستاها یکجانشین شده بودند، کشاورزی می کردند و کم کم با رونق کشاورزی محصولات آنها اضافه بر نیازشان شد و به این ترتیب دیگر نیازی نبود که همه افراد برای تامین غذا کشاورزی کنند. بنابراین عده ای از افراد می توانستند به کارهای دیگر بپردازند.
* از دانش آموزان بپرسید افراد به چه کارهای دیگری در جامعه آن روز (به جز کشاورزی) توانستند مشغول شوند. آنها ممکن است به ساختن ابزار و وسایل زندگی، داد و ستد و خدماتی چون دوختن لباس، کوتاه کردن موی سر اشاره کنند.
* در این بخش از دانش آموزان بپرسید به نظر شما آنها چگونه کالاهای مورد نیاز خود را خرید و فروش می کردند، بدون آنکه پول اختراع شده باشد. سپس مبادله کالا با کالا را توضیح دهید و بخواهید فکر کنند و بگویند این نوع مبادله چه مشکلاتی به وجود می آورد. ارزش کالاها با هم یکسان نبود، زیرا مقدار کار انجام شده برای تولید هر کالا مساوی نبود.
* نیازهای افراد متفاوت بود، فردی به گندم نیاز داشت و خودش تبر درست می کرد اما فرد مقابل به تبر نیاز نداشت.
* به دانش آموزان توضیح دهید با رونق کشاورزی و تقسیم کار و افزایش جمعیت به تدریج روستاهای بزرگ به شهر تبدیل شدند و شهرهای بزرگی به وجود آمد.
* آموزش دهید
* پس از اینکه دانش آموزان با روند به وجود آمدن شهرها آشنا شدند کلمه تمدن را روی تخته بنویسید. سپس تصویر صفحه 37 را نشان دهید که هم زمان با پیدایش شهرهای بزرگ این ویژگی ها یا خصوصیات در آنها به وجود آمد:
1- حکومت و فرمانروا
2- اختراع خط
3- داد و ستد یکی از نمادهای تمدن است و رواج آن باعث رونق اقتصادی و رشد مردم در آن تمدن می شد.
4- عقاید مذهبی و مکان هایی که مردم در آن عبادت می کردند از نمادهای بسیار مهم تمدن است که آثار و بقایای تعدادی از آنها به جا مانده است.
5- قانون و مقررات که برای برقراری نظم در جامعه بوده، برخی قوانین از طرف حاکمان وضع می شد، مانند قانون حمورابی در تمدن بابل.
6- با افزایش جمعیت و مازاد محصولات کشاورزی، تقسیم کار و تخصص و مهارت هم در بین جوامع به وجود آمد و هر تمدنی با توجه به شرایط محیطی و نوع محصولات تولیدی خود، دارای فعالیت ها و مهارت هایی بود.
7- آثار هنری مانند سفالگری، کنده کاری، نقاشی، قلم زنی و… ، یکی از نمادهای عمده هر تمدن است، بنابراین تمدن های مختلف با توجه به شرایط زندگی شان دارای آثار هنری متفاوتی هستند.
* بهتر است این موارد را بر روی تابلوی کلاس نقاشی کنید و یا مورد به مورد آنها را بنویسید و با دانش آموزان مرور کنید. به عبارت دیگر به دانش آموزان بفهمانید زمانی که در طی یک دوره زمانی که جوامع بشری دارای این ویژگی ها یا خصوصیات شدند و به مرحله تمدّن رسیدند.
* پس از آنکه دانش آموزان با مفهوم تمدن آشنا شدند، نتیجه گیری کنید که در سرزمین ما نیز در گذشته های دور تمدن هایی پدید آمده بودند. سپس آنها را به نقشه رجوع دهید.
* نقشه صفحه 38 یکی از ابزارهای مهم تدریس این درس است. دانش آموزان را به گروه هایی تقسیم کنید و از آنها بخواهید:
1- چند تمدن روی نقشه را نام ببرند. شهر سوخته، جیرفت، ایلام، تپه سیَلْک، مارلیک، تپه حسنلو، آشور، سومر، بابل، لیدی و مصر.
2- این تمدن ها در کنار کدام رودها پدید آمده اند؟ تمدن ایلام (رود کارون)، تمدن مصر (رود نیل)، تمدن آشور بین رودهای دجله و فرات.
3- دو تمدن باستانی که در گذشته های دور ایران پدید آمده اند و از بین رفته اند؟ تمدن ایلام، شهر سوخته، جیرفت، مارلیک
* توجه: اگر دانش آموزان بتوانند حداقل دو تمدن باستانی ایران را نام ببرند، کافی است.
* در این بخش تمدن ایلام و ویژگی های آن توضیح داده می شود، توجه کنید که در گذشته در آموزش تاریخ پرداختن به تمدن های باستانی ایران (پیش از آریایی ها) مغفول واقع شده بود اما در کتاب جدید، تمدن ایلام به عنوان یک تمدن مهم با چند هزار سال قدمت مورد توجه قرار گرفته است. از سوی دیگر لازم است دانش آموزان درس را بخوانند تا متوجه شوند ویژگی های تمدّن که در صفحه 37 نوشته شده در این متن آمده است و در واقع ایلام یک تمدن بوده است. از دانش آموزان بخواهید مصداق های ویژگی های تمدن ایلام را در کادرهایی ترسیم کنند.
* به پایان ببرید
* با جمع بندی مفهوم تمدن و ویژگی های آن درس را مرور کنید و تمدن های باستانی ایران را نام ببرید.
* فعالیت های ١ و ٢ به کار ببندیم را انجام دهید. ( فعالیت ١ و ٢ جنبه و کاوشگری دارد و دانش آموزان باید نتیجه پرس و جوی خود را در کلاس گزارش کنند. )
* فعالیت شماره 4 صفحه 44 کتاب بیشتر مبتنی بر خلاقیت است، از دانش آموزان بخواهید در جدول نشانه هایی برای هر واژه رسم کنند. توجه کنید این نشانه ها ممکن است متفاوت، اما هم ساده و هم قابل فهم باشند. به آنها بگویید اگر تصویری برای یک موضوع می کشید و به دوستتان نشان می دهید، او باید با توجه به آن نماد بفهمد منظور شما چیست؟
* دانش آموزان ممکن است با گذاشتن چند تصویر در کنار هم منظور خود را به صورت یک جمله به هم بفهمانند.
* محورهای عمده ارزشیابی
* دانش آموزان باید بتوانند چگونگی به وجود آمدن شهرها را به طور خلاصه بیان کنند. ویژگی های تمدن را نام ببرند و تمدن بودن ایلام را با توجه به ویژگی های آن ثابت نمایند. همچنین روی نقشه چند مورد تمدن های باستانی و رودهای مهم آنها را نام ببرند.
* ابزارهای ارزشیابی شامل سیاهه مشاهده و بررسی بحث و گفت وگو، پرسش و پاسخ شفاهی و یافتن مکان های مورد نظر بر روی نقشه و همچنین فعالیت های ١ تا ٤ به کار ببندیم صفحه ٤٤ و بالاخره آزمون کتبی و کتبی عملکردی است.
* ملاحظات تدریس و دانستنی های درس
* شهر باستانی شوش مرکز تمدن ایلام است که در 150 کیلومتری شرق رود دجله در استان خوزستان واقع شده است. شوش، یکی از قدیمی ترین سکونت گاه های شناخته شده منطقه است که تاریخ بنای آن به حدود 4200 سال قبل از میلاد بر می گردد.
* شهر باستانی شوش، روزگاری مرکز برخورد دو تمدن مهم بوده، که هر یک به سهم خود در دیگری تاثیر داشته است. یکی تمدن میان رودان (بین النهرین) و دیگری تمدن ایلام.
* قرار گرفتن این منطقه در شمال خلیج فارس و نیز همسایگی با میان رودان در پیدایش این وضع ویژه، تاثیر بسیاری داشته است.
* شوش در دوره هخامنشیان شکوه گذشته خویش را بازیافت و چهارراه شرق و غرب گردید. با توجه به اهمیت و موقعیت جغرافیایی و سیاسی خاص شوش بود که راه های بسیاری و به ویژه راه بزرگ موسوم به راه شاهی ارتباط این شهر را به نقاط گوناگون جهان برقرار کرد.
* راه شاهی که در دوره هخامنشیان و به دستور داریوش بزرگ ساخته شد، شهر شوش، پایتخت سیاسی دولت هخامنشیان را به پاسارگاد، تخت جمشید و دیگر شهرهای امپراتوری، از جمله شهر مشهور سارد پایتخت کشور لیدیه، پیوند می داد.
* آرامگاه دانیال نبی در شهر شوش واقع گردیده است. شوش در دوره اسلامی نیز مدت ها از شهرهای پرجمعیت و پررونق ایران بوده است و هنگامی که مرکز خوزستان به اهواز منتقل شد، شوش کمکم اهمیت خود را از دست داد.
مواد و وسایل مورد نیاز
کتاب درسی، تصاویری از خط میخی(تصاویر این خط ها را کپی کنید و در اختیار دانش آموزان بگذارید. )، تصاویری از معبد چغازنبیل و شهر شوش.
چگونگی تدریس(طرح درس)
* هدف کلی
از دانش آموزان انتظار می رود در پایان درس با چگونگی پیدایش شهرها آشنا شوند.
* اهداف رفتاری
انتظار می رود دانش آموز بتوانند…
– به وجود آمدن شهرها را با توجه به تقسیم کار اجتماعی توضیح دهد.
– ویژگی های تمدن را نام ببرد.
– موقعیت برخی از تمدن های باستانی را روی نقشه نشان دهند.
– برخی از ویژگی های تمدن ایلامی را برشمارد.
* رفتار ورودی
دانش آموزان با مطالب سال قبل آشنا هستند.
* ارزشیابی تشخیصی
سوالاتی از درس قبل از دانش آموزان می پرسیم.
* رسانه های آموزشی
کتاب تعلیمات اجتماعی چهارم ابتدایی، فیلم و تصاویر آموزشی، تصاویری از خطوط میخی ایلامی، تصاویری از معبد چغازنبیل و شهر شوش و آثار به جا مانده از دوران ایلامی ها
* روش های یاددهی یادگیری
تلفیقی از روش های بحث گروهی، سخنرانی، پرسش و پاسخ، تصویر خوانی و نقشه خوانی
* مدل چینش کلاس
به صورت ردیفی و گروهی
* فعالیت های مقدماتی
شاداب و با انرژی وارد کلاس می شویم و با نام و یاد خدا بعد از حضور غیاب و احوال پرسی با دانش آموزان و بررسی تکالیف و ارزشیابی تشخیصی درس را شروع می کنیم.
* ارائه درس
ابتدا از دانش آموزان بخواهید که تصور کنند سوار برماشین شده اند و به هزارن سال قبل برگشته اند. به آن ها بگویید که در آن زمان ها بسیاری از آدم هادر روستا ها ساکن بودند و کشاورزی می کردند؛ به تدریج بر رونق و تولید محصولات کشاورزی آن ها اضافه شد و آن ها مازاد بر نیازشان تولید می کردند.
بنابراین فهمیدند که نباید همه ی افراد برای تامین غذا کشاورزی کنند، سپس عده ای به کارهای دیگر پرداختند. دانش آموزان به صحبت های معلم گوش می کنند و خودشان را در ماشین زمان تصور می کنند. از دانش آموز سوال کنید افراد به چه کارهایی دیگری در جامعه ی آن روز مشغول شدند.
دانش آموزان ممکن است به ساخت ابزارهای ابتدایی، وسایل زندگی، داد و ستد و نیز دوختن لباس و کوتاه کردن موی سر و بهداشت اشاره کنند.
از دانش آموزان بپرسید انسان های آن زمان چگونه بدون پرداخت و دریافت پول، کالاهای مورد نیاز خود را خرید و فروش می کردند؟ در ادامه مبادله ی کالا به کالا را شرح دهید. از دانش آموزان بپرسید مبادله کالا به کالا چه مشکلاتی را برای آنان به همراه داشت. (انجام فعالیت صفحه 33)
برای آنان توضیح دهید چون بهای کالاها یکسان نبود (به دلیل اینکه مقدار کار صورت گرفته برای هر کالا مساوی نبود. ) بنابراین، احتیاجات افراد متفاوت بود، فردی به برنج نیاز داشت و خودش بیل یا چاقو می ساخت، اما فرد مقابل به این ابزارها محتاج نبود.
دانش آموزان ممکن است حدس هایی بزنند از آن ها بخواهید در گروه خود حدس هایشان را بررسی کنند. به دانش آموزان توضیح دهید با رونق کشاورزی و تقسیم کارها و افزایش جمعیت به تدریج روستاهای بزرگ به شهر تبدیل شوند و شهرهای بزرگ به وجود آمد.
دانش آموزان نحوه ی شکل گیری شهرهای بزرگ را با توجه به افزایش جمعیت و احتیاجات انسان ها یاد می گیرند.
آموزش تمدن: کلمه تمدن را روی تخته کلاس بنویسید از دانش آموزان بخواهید تصویر صفحه 33 را ببینند، ویژگی های تمدن را برشمارید و درباره ی هر ویژگی توضیح دهید به دانش آموزان بفهمانید زمانی که در طی یک دوره ی زمانی که جوامع بشری دارای این خوصیات شدند، به مرحله ی تمدن رسیدند.
در ادامه به آن ها بگویید در سرزمین ما نیز در گذشته های خیلی دور تمدن های در نقاط مختلف سرزمین مان به وجود آمده بود. به آن ها بگویید که در این تمدن ها به فاصله کم یا بیشتر از یکدیگر به وجود آمده اند. دانش اموزان صحبت های معلم را گوش می کنند با ویژگی های تمدن آشنا می شوند.
* ارزشیابی
انجام فعالیت های درس، توضیح به وجود آمدن شهرها، بیان ویژگی های یک تمدن، توصیف تمدن ایلام براساس مولفه های تشکیل یک تمدن، انجام کار گروهی و پرسش و پاسخ، تصویرخوانی نقشه ی تمدن ها، انجام قسمت به کار ببندیم انتهای فصل.
* تعیین تکلیف
جمله های ساده به صورت خط تصویری بنویسید.
پاسخ فعالیت های کتاب
* فعالیت صفحه 36
به نظر شما داد و ستد به صورت مبادله ی کالا با کالا چه مشکلاتی را به وجود آورد؟ همیشه کالا های مورد نیاز فرد یافت نمی شد برای مثال: ممکن بود کسی برنج داشته باشد و گندم بخواهد. اما فروشنده ی گندم نیازی به برنج نداشته باشد. همچنین حمل و نقل کالاها سخت بود و بعضی کالاها فاسد شدنی بودند و نمی شد آنها را مدت زیادی نگه داشت. دیگر اینکه ممکن بود دو کالایی که با هم مبادله می شوند هم ارزش نباشند و معامله ناعادلانه باشد.
بعدها برای حلّ این مشکلات چه وسایلی اختراع شد؟ کم کم سکه های طلا و نقره و بعد پول اختراع شد.
* فعالیت صفحه 38
1- چند تمدّ ن از روی نقشه نام ببرید. تمدن ایلام، بابل، سومر، آشور، جیرفت.
2- این تمدّن ها در کنار کدام رودها پدید آمده اند؟ تمدن های ایلام در کنار رود کارون، آشور در کنار رود دجله، بابل در کنار رود فرات و جیرفت در کنار هلیل رود.
3- دو تمدّن باستانی را که در گذشته های دور در ایران پدید آمدند و از بین رفتند، نام ببرید. تمدن ایلام، جیرفت، شهر سوخته، تپه سیلک
* فعالیت صفحه 40
1- روی نقشه نام رودی را که تمدّن ایلام در کنار آن به وجود آمده است، پیدا کنید. رود کارون
2- تمدّن ایلام در محدوده ی کدام استان امروزی ایران پدید آمده بود؟ استان خوزستان
3- آیا تمدّن ایلام ویژگی هایی را که در شکل صفحه ی 37 آمده، داشته است؟ این ویژگی ها را بیان کنید. بله، خط، حکومت و فرمانروا، داد و ستد، عقاید مذهبی، قانون تقسیم کار و مهارت در کارها و آثارهنری.
سوالات درس به همراه پاسخ
1- از چه زمانی انسان های یک جا نشینی را آغاز کردند؟
جواب: با شروع کار کشاورزی
2- اولین روستاها چگونه به وجود آمدند؟
جواب: با شروع کار کشاورزی مردم زندگی یک جا نشینی را آغاز کردند و به این ترتیب اولین روستاها بوجود آمدند.
3- کشاورزی چه تغییری در زندگی انسان به وجود آورد؟
جواب: با رواج کشاورزی به جز یک جانشین شدن مردم توانستند مواد غذایی را به اندازه کاغی تولید کنند و حتی ذخیره نمایند و بقیه مردم به کارهای دیگر مشغول شدند.
4- از چه زمانی تقسیم کار بوجود آمد؟
جواب: وقتی که کشاورزی زیاد شد و مردم بیش از اندازه تولید کردند شغل های دیگری هم نیاز بود به وجود آمد برای همین مردم به ساختن ابزار و خرید و فروش و کارهای دیگر روی آوردند و تقسیم کار به وجود آمد.
5- مبادله ی کالا به کالا یعنی چه با مثال توضیح بدهید؟
جواب: مثلا اگر کشاورزی بیش از مصرف خود و خانواده اش گندم داشت مقداری از آن را به کسی می داد که ظرف سفالی می ساخت و به جای آن ظرف می گرفت یعنی کالایی را با کالای دیگر عوض می کرد.
6- در گذشته های دور که تقسیم کار به وجود آمد مردم نیازهای خود را از چه راهی به دست می آوردند؟
جواب: مبادله کالا به کالا
7- به نظر شما مبادله ی کالا به کالا چه مشکلاتی را بوجود می آورد؟
جواب: ممکن بود که کالایی را که نیاز داشتند پیدا نکنند یا کسی که آن کالا را داشت کالای طرف مقابلش را نمی خواست – ارزش و بهای کالای های مبادله شده برابر نبود.
8- برای حل مشکلات مبادله ی کالا به کالا چه وسایلی اختراع شد؟
جواب: مردم دنبال وسیله ای بودند که ارزش کالاهایشان را معلوم کند یا در همه جا ارزش داشته باشد پس پول اختراع شد که در هر دوره ای به شکلی بود از دانه های قهوه و کتان گرفته تا دکمه و صدف و طلا و نقره و حلب و… در زمان ما هم پول جای همه را گرفته است.
9- شهرها چگونه بوجود آمدند؟
جواب: با زیاد شدن جمعیت روستاها در کنار رودها این روستاها بزرگ و بزرگ تر شدند و شهرها به وجود آمدند.
10- اولین شهرها در کنار…………………….. به وجود آمدند.
جواب: رودهای بزرگ
11- تمدن های بزرگ چگونه به وجود آمدند؟
جواب: با پیدایش شهرهای بزرگ
12- ویژگی های سرزمین هایی که تمدن در آن ها بوجود آمد چه بود؟
جواب: سرزمین های متمدن حکومت و فرمانروایی داشتند. – تقسیم کار و مهارت در کارها بین آن ها بود. – داد و ستد با همدیگر و شهرهای دیگر داشتند. – قانون و مقررات داشتند. – عقاید مذهبی داشتند. – خط و آثار هنری داشتند.
13- اداره سرزمین های متمدن بر عهده …………………………. بود.
جواب: فرمانروایان
14- فرمانروایان برای اداره سرزمین های خود چه می کردند؟
جواب: قانون وضع کرده بودند تا نظم برقرار باشد.
15- چرا فرمانروایان قانون وضع می کردند؟
جواب: برای برقراری نظم در سرزمین هایشان و اداره شهرها و روستاها
16- شهرها چگونه بزرگ تر شدند؟
جواب: با افزایش جمعیت، حمله فرمانروایان به شهرها و روستاهای دیگر
17- چرا فرمانروایان به شهرها یا روستاهای دیگر حمله می کردند؟
جواب: برای این که قلمرو حکومتشان وسیع تر شود.
18- چه عواملی باعث شد تا زمینه اختراع خط فراهم شود؟
جواب: رونق داد و ستد و نیاز انسان به نوشتن قراردادها و نگه داشتن بعضی اطلاعات، زمینه را برای اختراع خط فراهم کرد.
19- اختراع خط از چه نظر اهمیت داشت؟
جواب: در پیدایش تمدن ها و دوام آن نقش داشت.
20- اولین تمدن ها در کنار کدام رودها بوجود آمد؟
جواب: رود کارون در ایران، رود نیل در مصر، رود دجله و فرات در عراق
21- کدام تمدن باستانی در ایران در کنار رود کارون به وجود آمد؟
جواب: تمدن ایلام
22- در سرزمین بین النهرین کدام تمدن ها بوجود آمد؟
جواب: تمدن سومر و بابل در جنوب رود فرات، تمدن آشور در شمال رود دجله و فرات
23- کدام تمدن در کنار رود نیل بوجود آمد؟
جواب: تمدن مصر
24- سرزمین بین النهرین کجا بود؟
جواب: بین دو رود دجله و فرات در عراق امروزی
25- در کنار رود نیل اقوام ………………….. زندگی می کردند.
جواب: مصری
26- در کنار رود کارون ……………………. زندگی می کردند.
جواب: مردم ایلام
27- در کنار رود فرات اقوام ……………………… زندگی می کردند.
جواب: بابل وسومر
28- دو تمدن باستانی ایران که اکنون از بین رفته اند را نام ببرید؟
جواب: تمدن ایلام و ماد
29- تمدن ایلام در کجا به وجود آمد؟
جواب: در کنار رود کارون جایی که امروزه خوزستان نام دارد.