نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: فارسی
پایـه: ششم دبستان
فصل4: نام آوران
درس 9: رنج هایی کشیده ام که مپرس
مقدمه
عنوان فصل4 کتاب فارسی پایه ششم دبستان، نام آوران است. این فصل شامل سه درس رنج هایی کشیده ام که مپرس، عطّار و جلال الدّین محمّد و شهدا خورشیدند می باشد. اهدافی که برای این فصل در نظر گرفته شده و انتظار داریم پس از تدریس سه درس مذکور به آن دست یابیم عبارتند از: آشنایی با مفاخر فرهنگی ایران؛ تقویت حس احترام به نامداران کشور؛ شناخت برخی از بزرگان و مشاهیر ایران زمین؛ تقویت نگاه مثبت به بزرگان، نام آوران و مشاهیر؛ آشنایی با خدمات نام آوران ایران اسلامی؛ تقویت علاقه مندی به علم اندوزی و ارج نهادن به دانش. در ادامه نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس برای تدریس درس رنج هایی کشیده ام که مپرس شده است.
اهداف آموزشی
* آشنایی دانش آموزان با زندگی نامه دهخدا و چگونگی بهره گیری از آن
* ایجاد زمینه مناسب برای استفاده از فرهنگ لغت
* آشنایی دانش آموزان با بزرگ ترین و جامع ترین فرهنگ نامه فارسی (لغت نامه دهخدا)
* تقویت روحیه همکاری در فراگیران
* آشنایی با نمونه هایی برجسته از اشعار بابا طاهر
* تقویت مهارت در واژه سازی با ترکیب های جدید
نکات آموزشی و روش تدریس
جلسه اول: آموزش درس 40 دقیقه، درک مطلب 10 دقیقه
روش های پیشنهادی تدریس: بحث و گفت و گو، واحد کار (پروژه)
روش واحد کار:
1- در این روش دانش آموزان به صورت گروهی یا فردی به جمع آوری اطلاعات راجع به علی اکبر دهخدا و کارها و خدماتی که انجام داده است و همچنین در مورد لغت نامه دهخدا می پردازند.
2- در مرحله بعد اطلاعات را دسته بندی می نمایند.
3- سپس بر اساس اطلاعات گردآوری شده گزارشی می نویسند و آن را در کلاس عرضه می کنند.
درس "رنج هایی کشیده ام که مپرس" علی اکبر دهخدا و چگونگی جمع آوری لغت نامه دهخدا را به، خوبی به فراگیران معرّفی می کند.
لغت نامه دهخدا یک واژه نامه عمومی است. این لغت نامه که در حکم دایره المعارف است، به همّت استاد علی اکبر دهخدا و به کمک گروهی از متخصصان زبان و ادبیات فارسی گردآوری شده است. این لغت نامه حاوی واژه ها، اسامی، مکان ها، گیاهان، جانداران و… است و بر اساس حروف الفبا مرتّب و چاپ شده است.
در ابتدای کتاب جدولی مربوط به نشانه های اختصاری وجود دارد برای نمونه (ص) نشانه صفحه و اِ نشانه اسم است. پس از نوشتن هر واژه نشانه هایی آمده است که هر یک معنا و مفهوم خاص خود را دارد. در لغت نامه دهخدا، حد فاصل میان لغت نامه و دایره المعارف مشخص نشده است و از این رو هم در رده دایره المعارف و هم فرهنگ هاست. حدود نیمی از کتاب، لغات است، با معنی و شاهد، و نیم دیگر آن اَعلام تاریخی و جغرافیایی است.
این اثر حاوی کلیه لغات فرهنگ های خطّی و چاپی فارسی است و در نقل آنها بسیاری از غلط های گذشتگان تصحیح شده است و بسیاری از لغات عربی و مواردی از لغات ترکی، مغولی، هندی، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، روسی و دیگر زبان های متداول در زبان فارسی نیز در این فرهنگ آمده است. برای صحیح خوانده شدن، لغات در جلوی هر کلمه حروف حرکت دار به کار رفته است که در ابتدای لغت نامه دهخدا معرفی شده اند.
لغت نامه بزرگ دهخدا در 16 جلد به چاپ رسیده است.
دایره المعارف: دایره المعارف ها از نظر سطح به چند دسته (کودکان، مدارس و بزرگسالان) تقسیم می شود.
از میان واژه نامه های فارسی می توان به موارد زیر اشاره کرد.
– دایره المعارف فارسی زیر نظر غلامحسین مصاحب، در 3 جلد.
– فرهنگ عمید، تالیف حسن عمید در سه جلد (شامل سه بخش لغات، نام ها، امثال و حِکَم و بیست و هشت هزار لغت)
– برهان قاطع، نوشته محمد حسین بن خلف تبریزی، در سال 1069 ق. ، (شامل بیست هزار و دویست واژه)
– فرهنگ الفبایی قیاسی، مهشید مشیری، انتشارات سروش (شاملِ چهل هزار واژه زبان فارسی معاصر)
– فرهنگ فَرس اسدی، اسدی طوسی (کهن ترین فرهنگ لغت فارسی)
– فرهنگ آنند راج، اثر محمد پادشاه متخلّص به شاد، 1306 ق. در 6 جلد.
در آموزش این درس می توان از نرم افزار آموزشی دهخدا بهره جست.
شعر پایانی درس، غزلی از حافظ است. شعر، حاصل شور درون شاعر است که با نیروی کلمات شکل می گیرد و ندای درون شاعر را در فضای شعر، بازتاب می دهد.
دهخدا نیز در آخرین لحظات عمر خود به یاد سال ها زحمت و رنجی که در راه جمع آوری دایره المعارف کشیده است، می افتد و به تناسب آن این شعر زیبای حافظ را بر زبان می راند. دهخدا در این راه رنج ها و سختی هایی را تحمّل کرده است که قابل وصف نیست. وی در طول زندگی فعالیت های متعددی داشته است و سرآمد آنها تالیف ارزشمند و جاودانه لغت نامه است که به حق ستودنی است.
شایسته است این درس در صورت امکان در کتابخانه تدریس شود تا دانش آموزان از نزدیک با قفسه بندی، انواع فهرست، روش امانت گرفتن کتاب و… نیز آشنا شوند.
جلسه دوم: واژه آموزی 20 دقیقه، بخوان و حفظ کن 30 دقیقه
واژه آموزی:
در این بخش به واژه هایی اشاره شده است که با افزودن نامه درست می شوند. در این بخش می توان به نمونه های بیشتری اشاره نمود.
واژه
نامه
واژه نامه
پایان
نامه
پایان نامه
گذر
نامه
گذرنامه
سفر
نامه
سفرنامه
لغت
نامه
لغت نامه
در هنگام انجام دادن این فعالیت ممکن است برای دانش آموزان این سوال مطرح شود که آیا می توان نامه را در ابتدای واژه قرار داد و واژه ای نو ساخت. پاسخ مثبت است. به چند نمونه از این دست، اشاره می شود:
واژه
نامه
واژه جدید
نامه
رسان
نامه رسان
نامه
بر
نامه بر
نامه
نویس
نامه نویس
نامه
نگار
نامه نگار
جلسه سوم: فعالیت های کتاب نگارش بخش اول 30 دقیقه، تمرین خواندن(روخوانی) 20 دقیقه
فعالیت های نگارش:
در این بخش تمرین و تکراری بر جمع مکسر کلمات صورت می گیرد.
تعریف جمع مکسر: بعضی از کلمه ها در زمان جمع بستن نشانه جمع در آخر ندارند، بلکه در شکل مفرد آنها تغییراتی ایجاد می شود. البته این گونه جمع بستن مخصوص زبان عربی است و به آنها جمع مکسّر می گویند. تعداد فراوانی از این جمع های مکسر در زبان فارسی رواج دارند که بر غنای زبان ما افزوده اند و اغلب صرفه جویی آوایی و خطّی نیز ایجاد کرده اند،
مثال: ملّت ها ← مِلل، طریقه ها ← طُرُق.
مانند:
ادب ← آداب
تصویر ← تصاویر
مدرسه ← مدارس
طفل ← اطفال
(فاضل، فضلا) (فصل، فصول) (متن، متون) (کتاب، کُتُب)
تمرین خواندن (روخوانی):
بهبود و پیشرفت سواد خواندن دانش آموزان از وظایف اصلی نظام آموزشی کشور است. ارتقای این مهارت را می توان یکی از نتایج و پیامدهای قطعی نظام آموزشی کشورمان دانست.
تدریس روزانه باید مبتنی بر متن کتاب یا فعالیت های مربوط به خواندن و همراه با تکالیف و تمرین های هفته ای باشد. در مسئله خواندن بین نگرش مثبت دانش آموزان و توانایی خواندن رابطه مستقیم وجود دارد. فراگیرانی که از نظر سواد خواندن در سطح بالاتری قرار می گیرند، معمولاً اطرافیانشان در مطالعه، نگرش مثبت تری دارند و در نتیجه میزان مطالعه اینها بیشتر از سایر فراگیران است.
همان گونه که می دانیم خواندن انواعی دارد. از انواع رایج آن می توان به خواندن خطابی، همخوانی، خواندن اجمالی، سریع خوانی، گروه خوانی، دقیق خوانی، خواندن تجسّسی و خواندن التذاذی اشاره نمود.
انتخاب نوع خواندن مستقیماً با محتوا و قالب اثر ارتباط دارد. محتوا و قالب درس نهم نیازمند توجه و دقت است. از این رو، در اینجا روش دقیق خوانی پیشنهاد می گردد. در این نوع خواندن، دانش آموز متن خواندنی را کاملاً درک می کند و آن را به طور منظّم در حافظه نگه می دارد. همچنین به افکار اصلی نویسنده پی می برد، ارتباط بین مطالب را درمی یابد، خلاصه متن را بیان می کند و بالاخره به نتیجه گیری آن می پردازد.
جلسه چهارم: املا 35 دقیقه، تمرین خواندن (روان خوانی با رعایت لحن) 15دقیقه
املا:
1- توجه بیشتر به وجه آموزشی درس املا، نسبت به وجه آزمونی آن
2- انعطاف پذیری در انتخاب تمرین ها در هر جلسه املا
3- توجه به کلمات، به عنوان عناصر سازنده جمله های زبانی
4- ارتباط زنجیر وار املاهای گفته شده در جلسه های گوناگون
جلسه پنجم: فعالیت کتاب نگارش بخش دو 30 دقیقه، ارزشیابی 20 دقیقه
فعالیت نگارشی:
فعالیت شماره دو با هدف تقویت نگارش طراحی شده است ولی نگاهی هم به املا دارد. شناخت ترتیب حروف الفبا و تقویت توانایی مرتب کردن واژه ها بر اساس ترتیب آنها از اهداف این فعالیت است. از جمله می توان از دانش آموزان خواست که لغات یک درس را برگه نویسی کنند و سپس آنها را به ترتیب الفبا تنظیم و فهرست برداری نمایند.
جلسه ششم: فعالیت کتاب نگارش بخش سه 50 دقیقه
فعالیت نگارشی:
مقایسه و سنجش پدیده ها با یکدیگر یکی دیگر از شیوه های پرورش ذهن و آمادگی برای نوشتن است. شیوه سنجیدن پدیده ها و مقایسه آنها موجب می گردد دانش آموزان از تفکر یک بُعدی و خطی به سمت تفکر چند بعدی و همه جانبه حرکت کنند، از قضاوت یک سویه بپرهیزند و در داوری هایشان به جوانب مختلف توجه نمایند. این فعالیت به تقویت تخیل آنان نیز کمک می کند.
فعالیت سوم: درک و برداشت دانش آموزان از مَثَلِ کار نیکو کردن از پر کردن است فعالیت دیگر این درس است. در این بخش دانش آموزان برداشت های شخصی خود از مثل را مطرح می کنند. ضرب المثل مذکور که در بخش کارگاه نویسندگی آمده کاملاً با مفهوم، و محتوای کلی درس در ارتباط است. مفهوم کلی ضرب المثل این است که پیشرفت و موفقیت با تمرین و ممارست حاصل می شود و کارهایی آنچنان شگرف از آن بر می آید. داستان شیرین و جذّاب زیر از آن جمله است:
در بهرام نامه یا هفت پیکر خمسه نظامی، آنجا که از داستان بهرام و کنیزک، بحث می کند، آمده است:
روزی بهرام گور ساسانی با کنیز خود به شکار رفت و گورخرهای زیادی صید کرد. با آنکه تمام ملازمان به مهارت و استادی بهرام در شکار گورخر آفرین ها گفتند ولی از کنیز صدایی برنیامد و در مدح و ثنای شاه ساسانی، سخنی نگفت.
بهرام، مدّتی تامل کرد تا گورخری از دور پیدا شد، آنگاه به کنیز گفت: میل دارم این گورخر را به هر شکلی که تو بگویی شکار کنم.
کنیز گفت: باید با تیری سر و سُم گورخر را به هم بدوزی. بهرام گور مهره ای در کمان نهاد و به دقّت رها کرد تا در گوش گورخر جای گرفت. حیوان بیچاره سمّ پای راستش را برای خاراندن به گوش خود نزدیک کرد تا مهره را از گوش خود خارج کند. کنیزک گفت انسان در هر کاری اگر مداومت و ممارست کند مسلما ورزیده و کار آزموده خواهد شد؛ زیرا کار نیکو کردن از پر کردن است.
شاه چون این سخن شنید، خشمگین شد و به سرهنگ فرمان داد تا کنیز را گردن بزنند. کنیز به حال تضرّع درآمد و از سرهنگ خواست که در قتلش عجله نکند، چون ممکن است شاهنشاه روزی از کرده خود پشیمان شود و تو را که بی تامل اجرای فرمان کردی مورد خشم قرار دهد. اگر احتیاط کنی و مرا نکشی، قول می دهم کاری کنم و تدبیری بیندیشم که بهرام گور نه تنها خشمگین نشود، بلکه تو را بیشتر از پیش مورد تفقّد قرار دهد.
سرهنگ پیشنهاد کنیز را پذیرفت و او را در قصری که در خارج از شهر بود، سکونت داد تا پنهانی در زمره خدمتکاران کار کند و هویتش را مکتوم دارد. این قصر سر به فلک کشیده، شصت پلهّ داشت و کنیز از همان روزهای نخست گوساله ای را که تازه از مادر زاییده شده بود بر دوش می گرفت و روزی چند بار به بالای قصر می برد و پایین می آورد. گوساله بر اثر گذشت زمان بزرگ می شد، ولی چون به دوش کشیدن و بالا بردن آن، همه روزه چندین بار، تمرین و تکرار می گردید، لذا رشد تدریجی گوساله تاثیری در دشواری حمل آن نداشت.
کنیز چون موقعیت را مناسب دید به سرهنگ گفت که بهرام گور را به این باغ و قصر شصت پلهّ بیاورد. سرهنگ چنان کرد و روزی که بهرام به شکار گورخر می رفت، برای چند دقیقه استراحت، او را به باغ و قصر زیبایش دعوت کرد و مخصوصا داستان کنیز و بر دوش کشیدن گاو عظیم الجثه و بالا بردنش را از قصر شصت پلهّ شرح داد تا شاه ساسانی را به تماشای این صحنه ترغیب کند.
پس بهرام گور به باغ آمد و کنیز در حالی که روی خود را پوشانده بود، در مقابل بهرام و ملازمانش گاو را بر دوش گرفت و بدون ذرّ های احساس خستگی و ملالت خاطر آن را از شصت پلهّ به بالای قصر برد و بازگردانید.
بهرام به روی خود نیاورد و گفت: می دانم چگونه به این عمل خطیر و شگرف دست یافتی. این گاو را از زمانی که گوساله ای نوزاد بود بر دوش گرفتی به بالای قصر بردی و چون در این کار از تمرین و مداومت دست نکشیدی، رشد گوساله در توانایی تو خللی وارد نساخت وگرنه خود بهتر می دانی که این از قدرت و زورمندی نیست بلکه نتیجه تعلیم و تمرین و مداومت است.
کنیز که به انتظار چنین استدلالی دقیقه شماری می کرد، بدون تامل و در لفافه طنز و تعریض، جواب دارد: شهریارا، اگر زن ضعیف الجثهّ، گاوی را بر دوش بگیرد و به بالای قصر شصت پلهّ ای ببرد، اعجاب و شگفتی ندارد و به دلیل تمرین و ممارست است ولی اگر شاهنشاه، سمّ و گوش گورخری را به هم بدوزد نباید نام تعلیم و ممارست بر آن نهاد!؟
بهرام گور فوراً دریافت که این همان کنیز است. پس، از آنچه گذشت، عذر خواست و سرهنگ را نیز که در قتل کنیزک شتاب زده عمل نکرده بود، مورد تفقّد و نوازش قرار داد.
از آن تاریخ عبارت کار نیکو کردن از پر کردن است که از واقعه شیرین و جذّاب بهرام گور و کنیز ریشه و مایه گرفته است، به صورت ضرب المثل درآمده و مورد استناد و تمثیل قرار گرفته است.
جلسه هفتم: املای پایانی 50 دقیقه
املای پایانی:
در بخش املا رعایت چند نکته ضروری به نظر می رسد:
– متن املا مجموعه ای از جملات باشد و از انتخاب کلمه به تنهایی خودداری شود.
– کلمات خارج از متن کتاب های درسی از بیست درصد کل کلمات بیشتر نباشد.
– علاوه بر جملات موجود در کتاب، از جملات دیگری هم استفاده شود.
– در هر جلسه از کلماتی که در جلسات قبلی برای دانش آموزان مشکل بوده است، نیز استفاده شود تا بتوان درجه پیشرفت شاگردان را اندازه گیری کرد.
پاسخ فعالیت های کتاب
* درک مطلب صفحه 71
1- چرا دهخدا پایبند نام نبود؟
چون دهخدا نام را جاودانی و همیشگی نمی دانست.
2- ارزش و عظمت لغتنامه ی دهخدا را با چه کتابی برابر نهاده اند؟ چرا؟
با شاهنامه ی فردوسی؛ چون هر دو اثر (لغتنامه ی دهخدا و شاهنامه ی فردوسی) لغات ارزشمند فارسی را در خود حفظ و ذخیره کرده اند.
3- چرا دهخدا آخرین دقایق عمر خود را با غزل حافظ به پایان برد؟
چون دهخدا سراسر عمر خود را با زبان و ادبیات فارسی و آثار بزرگان گذرانده بود و در لحظات پایانی هم شعر حافظ آرامش بخش و مناسب حال او بود.
4- چهار اتّفاق مهمّ دوران زندگی دهخدا را به ترتیب بیان کنید.
درگذشت پدر در سن نه سالگی – فراگیری علوم قدیم در حجره های مختلف و فراگیری زبان فرانسوی – نوشتن لغتنامه – درگذشت مادرش در میانه ی تالیف لغتنامه.
5- دوران تحصیل خود را با دوران تحصیل دهخدا مقایسه، و تفاوت ها و شباهت های آنها را بیان کنید.
شباهت: علاقه مندی به تحصیل و یادگیری علوم مختلف.
تفاوت: دهخدا در حجره های قدیمی تحصیل می کرد و من در مدرسه درس می خوانم. دهخدا زبان فرانسوی را هم زمان با تحصیل یاد گرفت و من سعی می کنم زبان عربی و انگلیسی را یاد بگیرم.
* خوانش و فهم صفحه 73
1- آخرین دو بیتی به چه مفهومی اشاره دارد؟
ظهور حضرت مهدی (عج)
2- در اولین دو بیتی "بی" به چه معناست؟
به معنای "است"
3- در کدام قسمت از خوانش مصراع "باران اجابت تو را می طلبم" مکث وجود دارد؟ چرا؟
بعد از "را"؛ چون قبل از آن یک گروه کلمه ای و بعد از آن نیز یک گروه کلمه ای دیگر وجود دارد.
چگونگی تدریس(طرح درس)
* هدف کلی
از دانش آموزان انتظار می رود در پایان درس با زندگی نامه دهخدا آشنا شوند.
* اهداف رفتاری
– آشنایی با یکی از نام آوران عرصه فرهنگ
– آشنایی دانش آموزان با زندگی نامه دهخدا
– ایجاد زمینه مناسب برای استفاده از فرهنگ لغت
– آشنایی دانش آموزان با بزرگترین و جامع ترین فرهنگ نامه فارسی فرهنگ نامه و دهخدا
– آشنایی با چگونگی جمع آوری لغت نامه دهخدا
– آشنایی با چگونگی امانت گرفتن کتاب از کتابخانه
– آشنایی با نحوه استفاده از لغت نامه
– تقویت روحیه همکاری در فراگیران
– تقویت مهارت در واژه سازی با ترکیب های جدید
– تقویت روحیه سخت کوشی و رسیدن به اهداف سازنده
* رفتار ورودی
دانش آموزان با مطالب درس قبل آشنا هستند.
* ارزشیابی تشخیصی
سوالاتی از درس قبل از دانش آموزان می پرسیم.
* رسانه های آموزشی
کتاب فارسی ششم ابتدایی، تابلو، ماژیک، کتاب گویا، تصاویری از دهخدا، نمونه ای از لغت نامه دهخدا، نمونه ای از سایر لغت نامه ها مانند فرهنگ معین
* روش های یاددهی یادگیری
پرسش و پاسخ و بحث گروهی واحد کار
* مدل چینش کلاس
به صورت ردیفی گروهی
* فعالیت های مقدماتی
شاداب و با انرژی وارد کلاس می شویم و با نام و یاد خدا (بعد از حضور غیاب و احوال پرسی با دانش آموزان) و بررسی تکالیف و ارزشیابی تشخیصی درس را شروع می کنیم.
* ارائه درس
مرحله اوّل: انتخاب واحد کار در این مرحله با توجه به هدف درس واحد کار انتخاب می شود.
مرحله دوم: ارائه واحد کار در این بخش معلم واحد کار در نظر گرفته شده را به دانش آموزان ارائه می کند. نحوه فعالیت بر واحد کار روی عرضه شده را مشخص می کند سپس توضیح می دهد که واحد کار باید در گروه انجام پذیرد یا به صورت فردی به اجرا درآید. هنگام ارائه واحدکار، اسم واحد کار بیان می شود.
مرحله سوم: هدایت در این مرحله، معلم به هدایت دانش آموزان می پردازد تا فعالیت های خود را به درستی انجام دهند. او در طی این مرحله تلاش می کند به سوالات دانش آموزان پاسخ دهد و ابزار و وسایل مورد نیاز تامین شود. معلم در این مرحله برای انجام فعالیت بهتر و بیشتر، فراگیران را با هم مانوس تر می کند. در مرحله هدایت به واقع معلم یک مشاهده گر دائمی از کار و عملکرد دانش آموزان است.
مرحله چهارم: ارزشیابی چون معلم در مرحله سوم تا حدود زیادی با دانش آموزان و فعالیت آنان در ارتباط بوده و نظارت کامل داشته است و از کیفیت کار آنان مطلع می باشد، ارزشیابی را به ارزشیابی پایانی موکول می کند. در ارزشیابی، فراگیران باید دریابند فعالیت هایی که انجام داده اند در خور توجه و دارای ارزش بوده است یا نه. در صورت اجرای فعالیت به صورت گروهی معلم فعالیت گروه ها را مورد ارزیابی قرار داده و بازخورد مناسبی ارائه می کند و در صورتی که به صورت انفرادی انجام شده باشد، به صورت تصادفی تعدادی از کارها را ارزیابی می نماید.
* ارزشیابی پایانی
از دانش آموزان می خواهم به صورت خلاصه آنچه را که یاد گرفته اند توضیح دهند و فعالیت های تعیین شده را انجام دهند.
* تعیین تکلیف
1- با مطالعه مجدد درس، ویژگی های برجسته دهخدا را استخراج و متن فهرستی از آن تهیه کنید.
2- یکی از برنامه های تلویزیونی مستند را درباره یکی از شخصیت های برجسته انتخاب کنید، با تماشای دقیق برنامه و یادداشت برداری نکات مهم، گزارشی برای کلاس تنظیم کنید.