نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: فارسی
پایـه: ششم دبستان
فصل5: راهِ زندگی
درس 14: رازِ زندگی
مقدمه
عنوان فصل5 کتاب فارسی پایه ششم دبستان، راهِ زندگی است. این فصل شامل سه درس دوستی/ مشاوره، درس آزاد (فرهنگ بومی2) و رازِ زندگی می باشد. اهدافی که برای این فصل در نظر گرفته شده و انتظار داریم پس از تدریس سه درس مذکور به آن دست یابیم عبارتند از: تقویت نگاه مثبت به مشورت در کارها؛ تقویت توانایی درک تاثیر مشورت در زندگی نوجوان؛ آشنایی با راه و رسم و سبک درست زندگی؛ تقویت اعتماد به نفس، ابتکار و خلاقیت دانش آموزان در تولید محتوا؛ تقویت مهارت نویسندگی در دانش آموزان؛ آشنایی بیشتر با فرهنگ، ادبیات و زبان هر منطقه. در ادامه نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس برای تدریس درس رازِ زندگی آورده شده است.
اهداف آموزشی
* آشنایی با نمونه ای فاخر از شعر نو
* تقویت روحیه مثبت اندیشی و علاقه دانش آموزان به زیبایی های زندگی
* آشنایی دانش آموزان با مناظره
* تقویت درک فلسفه زندگی
* آشنایی با جاندار پنداری (جان بخشی، تشخیص)
* تقویت عزت نفس در دانش آموزان
نکات آموزشی و روش تدریس
جلسه اول: آموزش درس 40 دقیقه، درک مطلب 10 دقیقه
روش های پیشنهادی تدریس:
دکلمه خوانی؛ گردش علمی؛ ایفای نقش(روش در نظر گرفته شده برای تدریس این درس، ایفای نقش می باشد. ) روش کاربردی ایفای نقش در کلاس درس: گروهی برای اجرای نمایشنامه داوطلب می شوند. – دانش آموزان بر اساس ذوق و علاقه خود نقش مورد نظر را انتخاب می کنند. – معلّم برنامه ریزی، مدیریت اجرایی عملیات و برنامه نمایشی ایفاگران نقش را بر عهده می گیرد. – گروه مشاهده گر، که بقیّه دانش آموزان کلاس اند، می توانند در جریان یا در پایان نمایش، پیرامون عملیات و موضوع درسی نمایش اظهار نظر یا سوال کنند.
دانش علمی در خصوص روش ایفای نقش: ایفای نقش روشی است که می تواند برای تجسّم عینی موضوعات و درس هایی که برای نمایش مناسب باشند به کار رود. در این روش فرد یا افرادی از دانش آموزان موضوعی را به صورت نمایشی کوتاه اجرا می کنند. از ویژگی های این روش این است که مشاهده کنندگان با عملیات نمایش و ایفاگران نقش ارتباط عاطفی برقرار می کنند، با هیجان، عملیات نمایشی را می بینند و خود را در صحنه احساس می کنند. چون تمام حواسّ دانش آموزان برای مشاهده نمایشی به کار گرفته می شود، عمل یادگیری نیز انجام می گیرد.
نکات مهم درس:
* پیام شعر: درک مفهوم فلسفه زندگی است.
* شعر راز زندگی با انتخاب مناسب شخصیت ها و گفت و گو از زبان آنها، فلسفه زیستن را به گونه ای زیبا به فراگیران می آموزد. آنچه شعر را زیباتر می سازد روانی زبان آن است. استفاده از آرایه تناسب در جای جای شعر، توصیف زندگی از زبان گل، ذکر ضرب المثل در دل شعر و اشاره گل به فلسفه زندگی، به شعر ارزش و اعتبار ویژه ای بخشیده است.
* این درس در فصل آداب زندگی آمده است و زیبا زیستن و با دیدی زیبا به زندگی نگریستن را آموزش می دهد، بنابراین باید در جهت تحقق اهداف فصل یعنی بهره گیری از فرصت ها برای زندگی شاداب، متعالی، رو به رشد، فعّال و پرشور، تبیین و تحلیل شود.
* زبان شعر، روان، ساده، عمیق و تاثیرگذار است و با بهره گیری از طبیعت که همواره مظهر زیبایی است، امید به زندگی را در دانش آموزان می پروراند.
* از آن جایی که شاعر، نظر خواننده را نیز در مورد راز زندگی جویا می شود و فضای عمومی شعر سرشار از احساسی عاطفی و لطیف است، به خوبی در ذهن مخاطب جای می گیرد.
* قالب شعر: شعر در قالب نو سروده شده و از نمونه های موفّق شعر نیمایی است. وزن و آهنگ زیبا و دلنشین شعر نیز بر جذابیت آن افزوده است.
* زبان شعر، امروزی و در نهایت سلامت و روانی است و بهره گیری از کنایه، اصطلاحات و ضرب المثل، برتاثیرگذاری آن افزوده است.
با توجه به توصیه فرهنگ دینی به تفکّر و ژرف نگری در پدیده ها، این درس فراگیران را به تفکّر و تامّل در زندگی سوق می دهد.
* شایسته است معلّم با اشاره به نزول باران، سر سبزی و زنده شدن زمین های خشک و مرده به موضوع شکفتن اشاره کند.
* بهار به سبب آنکه این تغییر و تحوّل را به خوبی نشان می دهد، فرصت بی نظیری برای درک و فهم حقیقت زندگی است، بنابراین با بردن دانش آموزان به درون طبیعت و گردشگری در آن، این فرصت را به آنان بدهیم تا با حقیقت زندگی آشنا شوند.
* همچنین معلّمان می توانند با تبیین درست مفاهیم زندگی و فلسفه و هدف آن، فراگیران را به گونه ای بپرورانند که همواره از طبیعت درس های گوناگونی بگیرند و در آینده گرفتار غفلت نشوند.
* حقیقت زندگی انسان و هدف از خلقت او، محدود در همین دنیا نیست. دنیا برای آخرت آفریده شده است. دنیا محلّ تجارت، مزرعه آخرت و محل آزمایش است. خداوند انسان را آفرید و او را راهنمایی کرد تا بتواند به کمال دست یابد.
* توجّه به کاربرد تناسب(مراعات نظیر) و استفاده از واژه های غنچه، گل و باغچه در گفتگوی غنچه و گل از درون باغچه باز هم به گوش می رسد نیز نکته دیگری در متن درس است.
* تناسب: تناسب آوردن واژه هایی از یک مجموعه است که با هم تناسب دارند. این تناسب می تواند از نظر جنس، نوع، مکان، زمان، همراهی و … باشد و به آن مراعات نظیر و تداعی معانی نیز می گویند. این آرایه موجب تکاپوی ذهن می شود. مثال: موحّد دستش به دعا و چشمش به امید رحمت الهی است.
* در این شعر آرایه تشخیص یا جان بخشی به کار گرفته شده است. برای نمونه: (غنچه با دل گرفته گفت) و (گل به خنده گفت) و (گل به راز زندگی اشاره کرده است) و…
آرایه شخصیت بخشی(تشخیص، جاندارپنداری):
هرگاه در نوشته به اشیای بی جان یا حتّی جاندار غیر انسان، جان و روح و صفت انسانی ببخشیم، به این آرایه، جان بخشی می گوییم. مثال: ابرها گریستند. در این درس مناظره زیبای غنچه و گل به چشم می خورد.
مناظره: مناظره با هم سوال کردن است و به تعبیر دیگر، مکالمه و گفتگویی است دو طرفه که هر طرف با آوردن دلیل و ارائه نظرات خود سعی می کند برتری خویش را بر دیگری به اثبات رساند. شعر نکوهش بیجا از پروین اعتصامی نمونه ای زیبا از یک مناظره است:
سیر، یک روز طعنه زد به پیاز که تو مسکین، چه قدر بد بویی
گفت، از عیب خویش بی خبری زان ره از خلق، عیب می جویی
گفتن از زشت روییِ دگران نشود باعث نکورویی
تو گمان می کنی که شاخ گلی به صف سرو لاله می رویی
یا که همبوی مشک تاتاری یا زِ ازهار باغ مینویی
خویشتن، بی سبب بزرگ مکن تو هم از ساکنان این کویی
رِه ما گر کج است و ناهموار تو خود این ره چگونه می پویی
در خود آن به که نیک تر نگری اوّل آن به که عیب خود گویی
ما زبونیم و شوخ جامه و پست تو چرا شوخِ تن نمی شویی؟
جلسه دوم: دانش زبانی 20 دقیقه، فعالیت های کتاب نگارش بخش اول 30 دقیقه
دانش زبانی:
تشخیص یا انسان نمایی، جان بخشیدن به سایر اشیا و مفاهیم است. به عبارت دیگر هرگاه حالات و رفتار انسان را به سایر پدیده های خلقت نسبت دهند آرایه تشخیص به کار برده اند.
نمونه دیگر: مثال: ساعت دیواری نفس های آخر را می کشد، باید باتری اش را عوض کنم.
می بَرَد لذّت از نوازش آب ساحلِ بی خیالِ خواب آلود
نوازش کردن به آب ولذت بردن و بی خیال بودن به ساحل نسبت داده شده است.
یکی قطره باران زِ ابری چکید خجل شد چو پهنای دریا بدید
خجالت کشیدن ودیدن به قطره آب نسبت داده شده است.
فعالیت نگارشی:
نکاتی پیرامون مبالغه: گاهی هنرمندان به گونه ای می سرایند و می نویسند که سخن از واقعیات دور می شود و جنبه بزرگ نمایی به خود می گیرد. بزرگ نمایی همان افراط در توصیفات و بیان احساسات به گونه ای موثر است که به آن اغراق می گوییم و سه نوع است:
1- مبالغه: آن است که گوینده چیزی را ادعا می کند که هم از دیدگاه عقل و خرد ممکن و شدنی است هم طبق عادت، عملی است. مثال: پشت دستم را داغ کرده ام که ضامن کسی نشوم.
مثال دیگر: سعدی می گوید:
اندرون با تو چنان انس گرفته است مرا که ملالم ز همه خلق جهان می آید
هر چند می دانیم که سعدی در سفر بوده و با مردم هم ارتباط داشته است.
2- اغراق: آن است که عقلاً ممکن باشد ولی طبق عادت ناممکن و ناشدنی. مثال: چه آبی بخورد چه نقّاشی نفیسی بکشد!
مثال دیگر:
ز دیدنت نتوانم که دیده بر دوزم و گر معاینه بینم که تیر می آید
او آن چنان محو تماشای دیدن تصویر بود که اگر تیر هم می آمد و به چشمانش می خورد، بسته نمی شد. این سخن از نظر عقلی امکان دارد که کسی آن قدر حواسش به چیزی باشد که از اطرافش بی خبر باشد ولی طبق عادت غیر ممکن است، زیرا در این حالت ناخودآگاه پلک به هم می خورد:
3- غلو: آن است که نه عقلاً و نه طبق عادت ممکن نباشد. نه با عقل و خرد جور در می آید نه به صورت عادی در زندگی نمونه داشته است. مثال: او مدّعی است اگر اراده کند کوه را کاه و کاه را کوه می کند!
مثال دیگر:
شد تن من چنان که گر خواهد مگس آسان ز جای برباید
جلسه سوم: بخوان و بیندیش 50 دقیقه
بهره گیری از روش تدریس ایفای نقش پیاده و سوار در تدریس بخش بخوان و بیندیش، هنگامی که با یکدیگر همکاری می کنیم از نوعی انرژی جمعی برخوردار می شویم که به آن هم افزایی گفته می شود. طراحی الگو های تدریس گروهی(فعالیت محور) نیز به همین منظور است که از پدیده اجتماعات یادگیری بهتر استفاده کنیم.
در تعریف نقش آمده است: نقش شیوه منحصر به فرد و ویژه ای است که شخص در برخورد با دیگران به آن خو می گیرد و ازخود نشان می دهد و در حوزه آموزش و پرورش به اجرای گفتاری (خواندن) و نمایشیِ بخش هایی از یک متن درسی گفته می شود تا فراگیران، آن را برای دیگران بیان کنند و به تصویر می کشند.
برای اجرای این روش، دانش آموز خود را به جای فردی دیگر می گذارد و تا آنجا که ممکن است، تفکر و احساسات او را تجربه می کند و می کوشد نقش های مختلف را تشخیص دهد و در مورد رفتار خود و دیگران بر حسب نقش ها بیندیشد. آموزش این مفهوم پیش از استفاده از این الگو، می تواند برای دانش آموزان سودمند باشد.
معمولاً روان خوانی ها، حکایت ها و برخی از درس های کتاب فارسی ششم، ظرفیت اجرای چنین روش تدریسی را دارند. روان خوانی پیاده و سوار متنی است که برای اجرای این روش تدریس برگزیده شده است. هنگام اجرای این متن به روش ایفای نقش مراحل و گام های زیر را مورد توجه قرار می دهیم.
– گام اول: مسئله را شناسایی می کنیم، آن را روشن می سازیم و بررسی می کنیم؛ مثلاً دشواری راه و خستگی، مسئله ای است که مرد بزاز با آن رو به روست.
– گام دوم: شرکت کنندگان را برای اجرای نقش ها بر می گزینیم و نقش آنها را تحلیل می کنیم (در این متن از چهار شخصیت بهره می گیریم: راوی داستان، مرد پیاده، مرد سوار و خرگوش
– گام سوم: دانش آموزان را که به عنوان مشاهده گر هستند، آماده می کنیم و وظایف آنها را یادآور می شویم. (بیان شیوه ارزشیابی به صورت فردی و گروهی درباره شخصیت های داستان، پیام داستان و … از پرسش هایی است که آنها پس از دیدن و شنیدن متن نمایش باید به آن پاسخ دهند. )
– گام چهارم: صحنه نمایش، اجرای نقش ها و سیر فعالیت ها را تنظیم می کنیم. پیاده و سوار در مرکز صحنه قرار می گیرند، راوی در گوشه ای از صحنه می ایستد و خواندن متن را آغاز می کند. پس از به پایان رسیدن متن مختص راوی، پیاده و سوار به اجرای (خواندن) متن مربوط به شخصیت خویش می پردازند.
– گام پنجم: نمایش را اجرا می کنیم.
– گام ششم: نمایش را مورد بحث و گفتگو قرار می دهیم و از دانش آموزان ارزشیابی گروهی و فردی به عمل می آوریم.
چنانچه امکان داشته باشد می توان پس از اجرای مرحله پنجم (اجرای نمایش)، نمایش را به گونه ای اجرا کرد که مرد سوار به خواسته خود دست یابد. آن گاه نمایش را از دیدگاه مخاطبان بررسی و تحلیل می کنیم.
پیام کلی داستان، تصمیم گیری عاقلانه، دور اندیشی و آینده نگری است. در این خصوص حضرت علی(ع) می فرمایند: عاقل ترین مردم کسی است که بیشتر در عاقبت کار هایش بیندیشد.
جلسه چهارم: املا 35 دقیقه، تمرین خواندن (روان خوانی با رعایت لحن) 15 دقیقه
تمرین خواندن (لحن):
این شعر مناظره ای بین غنچه و گل است. در مناظره آنچه اتفاق می افتد رقابت کردن با یکدیگر است و بحث و گفتگو و پرسش و پاسخ. در این نوشته ها معمولاً لحن پرسش کننده محکم و گاهی به دور از خِردگرایی است. در حالی که لحن پاسخ دهنده آرام و متین و توام با خرد است. این گونه متن ها را می توان به شیوه نقش آفرینی اجرا نمود.
املا:
از اهداف املا نویسی می توان به پرورش حافظه دیداری و تقویت حافظه کوتاه مدّت اشاره کرد. همچنین می توان از اهدافی چون تقویت دقّت و تمرکز در متن و تمرین، بازآموزی و دست ورزی در نوشتن نام برد.
جلسه پنجم: فعالیت کتاب نگارش بخش دو 30 دقیقه، ارزشیابی 20 دقیقه
فعالیت نگارشی:
فعالیت شماره2 تصویر نویسی عینی و فعالیت شماره3 تصویر نویسی ذهنی است. در تصویرنویسی عینی، هدف نوشتن درباره اجزا و عناصِر تصویر است و لازمه اش خوب نوشتن، دقّت در تصاویر، بررسی، خواندن و درک عناصر دیداری است.
در واقع هر تصویر، بهانه بسیار مناسبی برای پویایی ذهن و سپس دست مایه ای برای نوشتن است. از هر تصویر، موضوعات فراوانی را می توان برگزید و دربار هاش نوشت. مهم نیست که کدام بخش از تصویر را موضوع نوشتن قرار می دهیم. آنچه در این کار ارزش دارد، چگونگی بیان و درک و تفسیر ما از تصویر و قدرت پرورش موضوع است.
تصویر نویسی ذهنی مرحله ای دشوارتر از تصویر نویسی عینی است، زیرا دانش آموزان باید ابتدا با بهره گیری از تخیل و تصور موضوع را در ذهن خود پ رورش دهند و در مرحله بعد به نگارش آن بپردازند.
جلسه ششم: فعالیت کتاب نگارش بخش سه 50 دقیقه
فعالیت نگارشی:
در این فعالیت، خلاصه نویسی، که از روش های مفید در تمرین نویسندگی است، معرفی می شود. اجرای این فعالیت به گزیده گویی و پرهیز از طولانی شدن بیهوده مطالب کمک می کند.
هدف از خلاصه نویسی آن است که خواننده بدون صرف وقت بر روی جزئیات و نکات کم اهمیتِ متن، به منظور اصلی نویسنده پی ببرد.
جلسه هفتم: درک متن هنر و سرگرمی 50 دقیقه
هنر و سرگرمی: همان گونه که می دانید در کتاب های فارسی از سه نوع خط نسخ یا خطّ خواندنی، خطّ تحریری یا خطّ نوشتنی و خطّ نستعلیق یا خطّ هنری استفاده شده است. دراین فعالیت آنچه باید مورد توجّه قرار گیرد تقلید دیداری و نوشتاری خط تحریری است. هدف اصلی این است که دانش آموزان در هنگام رونویسی، از راه تمرین و تکرار، مشق نظری آن را بیاموزند.
هدف اصلی این بخش توجه دانش آموزان به زیبانویسی است. همکاران محترم شایسته است زمینه زیبانویسی مهارت های لازم را کسب نمایند.
بخش دوم این فعالیت مربوط به یافتن رمز جدول است. در مورد یافتن رمز این جدول، نکته ضروری این است که وقتی دانش آموزان به سطر آخر جدول می رسند هنوز جدول کامل نشده است و برای ادامه شمارش باید به نقطه شروع برگردند.
جلسه هشتم: املای پایانی 50 دقیقه
یافتن لغاتی که بار املایی دارند از متن درس و یافتن کلمات هم خانواده برای آنها، هم در تقویت املا و هم در گسترش دامنه لغات به دانش آموزان کمک می کند.
گاه می توان متن املا را به صورت پلی کپی در اختیار دانش آموزان قرار داد. تا دانش آموزان واژه های نادرست را بیابند و شکل درست آن را بنویسند.
پاسخ فعالیت های کتاب
* درک مطلب صفحه 94
2- به نظر شما راز زندگی چیست؟
حقیقت زندگی انسان و هدف از خلقت او محدود به این دنیا نیست. دنیا برای آخرت آفریده شده است. دنیا محلی برای آزمایش است؛ خداوند انسان را آفریده و او را راهنمایی نمود تا به کمال مطلوب نایل شود. بنابراین راز زندگی را باید در ایمان به خدا و توکل بر او و صبر و استقامت در سختی ها عنوان کرد.
3- منظور "گل یکی دو پیرهن بیشتر ز غنچه پاره کرده است" چیست؟
یعنی تجربه ی گل بیشتر است.
4- چرا شاعر "دل گرفته" را به "غنچه" و "خنده" را به "گل" نسبت داده است؟
با توجه به شکل غنچه و گل، شاعر این ویژگی ها را به آنها نسبت داده است.
* درک و دریافت صفحه 96
1- با توجّه به متن، مرد اسب سوار چه ویژگی هایی داشت؟ اسب سوار مردی خودبین بود که نه تنها به فکر انسان های دیگر نیست؛ بلکه اگر فرصت پیدا کند سواستفاده و دزدی هم می کند.
2- منظور بزّاز از گفتن اینکه "باید بار خودم را خودم به دوش بکشم" چه بود؟ منظور بزاز از این بود که بارش را به اسب سوار ندهد؛ زیرا فکر می کرد او دزد است.
3- پنج رویداد مهمّ داستان را به ترتیب بیان کنید.
مرد بزاز از اسب سوار خواست که بارش را روی اسبش بگذارد. – اسب سوار درخواست بزاز را رد می کند. – اسب سوار با دیدن خرگوش سریع او را دنبال می کند. – اسب سوار فکر می کند تا بار مرد بزاز را بدزدد. – مرد بزازبا دیدن سرعت اسب بار خود را به اسب سوار نمی دهد.
چگونگی تدریس(طرح درس)
* هدف کلی
آشنایی با شعر نو
* هدف های جزئی
آشنایی دانش آموزان با شعر نو
تقویت علاقه دانش آموزان به زندگی و امید به زندگی
تقویت توجه دانش آموزان به زیبایی های زندگی
مهارت خواندن صحیح شعر نو تشخیص تکیه گاه های آوایی
مهارت تشخیص و تفکیک آرایه های ادبی
تقویت روحیه عزّت نفس در دانش آموزان
* روش های تدریس
فایل صوتی، اشعار قیصر امین پور، گلستان سعدی، دکلمه خوانی، ایفای نقش
* مدل کلاس و گروه آموزشی
سنتی و گروه بندی
* فعالیتهای قبل از تدریس
سلام و احوالپرسی و گروه بندی
* معرفی درس جدید و ایجاد انگیزه
نصب جمله های کوتاه با خط زیبا درباره زندگی و تجربه های آن روی دیوار کلاس
پخش فایل صوتی شعر
ایفای نقش دو نفر در نقش گل و باغچه
* فعالیت ضمن تدریس فرآیند یاددهی و یادگیری
دانش آموزان براساس ذوق و علاقه خود نقش مورد نظر را انتخاب کنند معلم برنامه ریزی و مدیریت اجرایی برنامه نمایشی ایفاگران نقشش را بشه عهده می گیرد. گروه مشاهده گر که بقیه دانش آموزان کلاس هستند می توانند در جریان یا پایان نمایش درباره نمایش اظهارنظر یا سوال کنند.
پس از ایفای نقش می توان جای مشاهده گران و ایفاگران را عوض کرد. رسا خواندن و روانخوانی تمرین می شود و در مطلب و درست و نادرست با همفکری بررسی می شود.
* تعیین تکلیف
تحقیق درباره قیصر امین پور
خلاصه درس داستان پیاده و سوار
گفت وگوی دو چیز بی جان را در چند سطر بنویسید.