نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: هدیه های آسمان
پایـه: سوم دبستان
درس14: ام ابیها
مقدمه
فاطمه علیها السلام نزد مسلمانان برترین و والامقام ترین بانوی جهان در تمام قرون و اعصار است. این عقیده بر گرفته از مضامین احادیث نبوی است. رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم می فرمایند "فاطمه سرور زنان جهان است" یعنی علو مقام حضرت زهرا علیها السلام تنها محدود به عصر حیات آن بزرگوار نیست و در تمامی اعصار جریان دارد. بر همین اساس، شناخت حضرت فاطمه علیها السلام، از ارزش فوق العاده ای برخوردار است؛ زیرا با دقت و تامل در ویژگی ها و زندگی ایشان می توان به عالی ترین رتبه های روحانی دست یافت.
درس ام ابیها با تاکید بر نقش حضرت زهرا علیها السلام در زندگانی پیامبر(ص)، حکایت از آن دارد که فاطمه علیها السلام برای رسول خدا علاوه بر انجام وظایف فرزندی، نقش مادر را نیز ایفا می کرده است. تاریخ نیز گواه خوبی بر این معناست؛ فاطمه علیها السلام هم پس از وفات خدیجه سلام اللّه علیها که در خانه پدر حضور داشت، غمخوار پدر و مایه پشت گرمی و آرامش او بود و هم پس از آن در جنگ ها و مقاطع دیگر حیات رسول خدا که برای یاری ایشان از هیچ اقدامی مضایقه نمی نمود. ( پیشنهاد می شود باتوجه به پیمانه ای بودن آموزش درس هدیه های آسمان، درصورت امکان، این درس در ماه جمادی الاول یا جمادی الثانی یا با توجه به مناسبت های مرتبط با حضرت زهرا علیها السلام همچون روز مادر تدریس شود. )
اهداف درس
* آشنایی با حضرت زهرا(س) به عنوان بهترین زنان مومن و مادر نمونه امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و حضرت زینب(س)
* احساس علاقه به حضرت زهرا(س) و اعمال و رفتار ایشان
* تلاش برای الگوگرفتن از زندگی و اخلاق و رفتار حضرت زهرا(س)
* آشنایی با پیام قرآنی
توصیه هایی برای شروع مناسب تدریس
1. دانش آموزان احتمالاً خودشان در مورد حضرت فاطمه (س) اطلاعات اندکی دارند. حال شما می توانید از طریق گفت وگو با آنها با تمرکز بر روی تصویر درس مطالب را بهتر به آنها تفهیم کنید.
2. متن درس را به صورت قصه بیان می کنیم و در پایان از دانش آموزان می خواهیم حدس بزنند قصه مربوط به چه کسی است (در خواندن قصه از آوردن نام حضرت فاطمه (س) خودداری کنید) از نگران بود شروع می کنیم به خواندن تا آنجایی که پیامبر را می بیند به تخته سنگی تکیه زده است، خون از پیشانی او جاری است تا دانش آموزان خود بتوانند نام حضرت فاطمه (س) را حدس بزنند.
3. با استفاده از فعالیت ببین و بگو، کتاب می تواند شروع مناسبی برای تدریس شما باشد. (با توجه به آنچه در کلیات استفاده از تصویر آورده شده است. )
فعالیت های درس
فکر کنم: به دانش آموزان فرصت دهید که هرکدام جمله مربوط به این قسمت را کامل کنند. آنها برای تکمیل جمله ها می توانند به مواردی از قبیل: بهترین زنان مومن، بهترین فرزند، بهترین دختر، بهترین یاور پدر و… اشاره کنند.
بگرد و پیدا کن: این فعالیت برای آشنایی دانش آموزان با نام ها و لقب های حضرت زهرا (س) طراحی شده است. پس از پیدا کردن نام ریحانه که از حروف باقی مانده ساخته می شود. معلمان گرامی می توانند به معنای برخی از این نام ها اشاره کنند. این مطلب برای دخترانی که به این اسم ها، نام نهاده شده اند، می تواند بسیار جذاب و دوست داشتنی باشد. (توضیحات زیر مخصوص شما معلمان گرامی است و لزومی به طرح همه آنها در کلاس نیست؛ تا انداز های که برای سطح کلاس مقدور است می توانید از آنها استفاده کنید. )
* فاطمه: یعنی جداشده از بدی ها. روزی رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله از دختر بزرگوارشان سوال کردند دخترم آیا می دانی که چرا تو را فاطمه نام گذارده ام؟ حضرت زهرا علیها السلام عرض کردند: چرا یا رسول اللّه؟ رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله فرمودند:
چون خداوند تو و شیعیان راستین و دوستداران واقعی تو را در روز قیامت از آتش دوزخ جدا خواهد کرد. از امام صادق علیه السلام هم روایت شده است که از این رو دختر بزرگوار رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله را فاطمه نامیدند که او از شرک و سایر بدی و آلودگی ها جدا شده و به همه پاکی ها و فضلیت ها آراسته گردیده است.
* مبارکه: برکت به معنای سرچشمه خیر و رحمت الهی است، به گونه ای که نه می توان از جوشش آن جلوگیری به عمل آورد و نه اندازه آن را دانست. بر این اساس، هرچیز با برکت را مبارک گویند. از آنجا که هرگونه خیر، خوبی و برکت در نسل پیامبر صلی اللّه علیه وآله از وجود حضرت زهرا علیها السلام جریان پیدا کرده است که از جمله آنها، تداوم نسل پرافتخار آن حضرت است؛ لذا او را مبارکه نامیده اند.
* طاهره: در لغت این لفظ به معنای پاکیزه، بی عیب و معصوم به کار می رود. امام باقر علیه السلام درباره سبب نامگذاری حضرت زهرا علیها السلام به این نام می فرمایند: فاطمه دختر رسول خدا صلی اللّه علیه وآله را به این دلیل طاهره نامیده اند که او از هرگونه آلودگی ظاهری و باطنی و جسمی و معنوی پاک و مبرّا بود.
* مرضیه: به کسی گفته می شود که خدا و رسول او پیوسته از رفتار و کردار و گفتار او راضی باشند؛ زیرا حضرت فاطمه علیها السلام از مقام عصمت برخوردار بود، تمام اعمال و رفتار او مورد رضای خداوند متعال و پیامبر اکرم بود و حتی رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله بارها به این حقیقت تصریح فرمودند که چون حضرت زهرا علیها السلام همواره در محدوده اراده و مشیت و رضایت خدا گام برمی دارد، لذا رفتار و کردار او بهترین ملاک برای خوبی و بدی اعمال است. اگر او از چیزی خرسند باشد، خداوند نیز از این کار خرسند است و در صورتی که او نسبت به کسی یا کاری ناخرسند باشد، دلیل ناشایستی آن کس یا ناشایستگی آن کار در نزد خداوند است. رسول خدا صلی اللّه علیه وآله همواره در طول عمر مبارکشان این سخن را به زبان جاری می کردند که آن کس که فاطمه را بیازارد، مانند آن است که مرا آزرده است و کسی که مرا بیازارد، خداوند را آزرده است. همچنین آن حضرت به عنوان یک هشدار در مناسبت های مختلف می فرمود: ای فاطمه، خداوند به سبب خشم تو غضب می کند و به رضایت تو خشنود می شود. این همه حکایت از برخورداری حضرت زهراعلیها السلام از مقام مرضی خدا بودن دارد. لذا یکی از نام های آن حضرت مرضیه قرار داده شد.
* صدیقه: صدیق به کسی می گویند که در راستگویی کامل باشد و هرگز دروغ بر زبان او جاری نشود، و درستی کارهایش، سخنان او را تصدیق کند. در فرهنگ اسلامی مرتبه و منزلت صدیقین در ردیف پیامبران و شهدا ذکر شده است. حضرت زهراعلیها السلام را صدیقه نامیده اند؛ چون صداقت و درستی، اساس زندگی او را تشکیل می داد. هرگاه لب به سخن می گشود، جز سخن راست نمی گفت.
* بتول: یعنی بریده شده وجدا شده. زن پاک و دور از هرگونه آلودگى. فاطمه بتول نامیده شد، چون از نظیر و همتا بریده شده است (همتایی ندارد)؛ یعنی از بانوان زمان خویش از جهت فضیلت، دیانت و اصل و نسب بریده و جدا شده بود و گفته شده که آن حضرت بتول نامید ه شد چون از دنیا بریده بود و رو به سوی خداوند داشت.
* زکیه: زن پاک و باتقوا، در حال رشد و ترقى.
* ریحانه: گل خوشبو، لطیف و مهربان، تعبیر لطیفى از موجود زن.
کامل کنید: این فعالیت برای تکمیل اهداف شناختی درس و تثبیت این اهداف در ذهن دانش آموزان طراحی شده است. دانش آموزان با تکمیل مطالب با استفاده از بخش بدانیم با حضرت زهرا (س) بیشتر آشنا می شوند.
بیندیشیم: پس از خواندن پیام قرآنی به شیو های که در دروس قبلی گذشت، دانش آموزان در گروه های چند نفره با توجه به مضمون آیه، درباره پرسش مطرح شده به گفت وگو می پردازند. توصیه می گردد در صورتی که توضیحات دانش آموزان برای روشن شدن مفهوم پیام قرآنی کافی نباشد، با طرح سوالاتی آنان را در درک مفهوم پیام یاری کنید. انتظار می رود دانش آموزان ضمن یادآوری اوصاف و ویژگی های حضرت زهرا (س)، به این نتیجه برسند که حضرت زهرا (س) در سخت ترین مراحل نیز پدرش را تنها نگذاشت، ادب و احترام در همه امور، مهربانی و وفاداری و… مواردی بودند که باعث جلب محبت رسول خدا نسبت به ایشان بود. برای انجام این فعالیت، از دانش آموزان بخواهید، مطالبی را که در درس مربوط به حضرت زهرا(س) و ویژگی های اخلاقی ایشان آموخته اند با زندگی روزمرّه خود تطبیق دهند. آنها باید بیاموزند که رفتار حضرت زهرا (س) می تواند بهترین الگوی رفتار کنونی آنها و دوستانشان باشد.
ببین و بگو: این بخش با استفاده از شیوه تصویرخوانی در آموزش، موجب تثبیت مفاهیم درس و تعمیق یادگیری می شود. با یاد آوری دروس پایه دوم با عنوان خاطره ماه و خانواده مهربان که نمونه هایی از رفتار حضرت زهرا (س) و خانواده اش را بیان می کرد، ارتباط طولی مطالب حفظ می گردد. این فعالیت به دانش آموزان فرصت می دهد تا آنچه را در رابطه با حضرت زهرا(س) پیش از این آموخته اند، مرور کنند. در ادامه نیز دانش آموزان به بیان داستان هایی دیگر در این زمینه می پردازند. داستان اهل بیت پیامبر از کتاب پایه دوم از جمله داستا نهایی است که دانش آموزان پیش از این شنیده اند.
بیان داستان می تواند به صورت گفتاری یا نوشتاری باشد. برای بیان نوشتاری داستان می توانید دانش آموزان را به طرف ساختن یک کتاب قصه سوق دهید. این کار می تواند برای دانش آموزان بسیار سرگرم کننده و لذّت بخش باشد. توجه معلمان گرامی را به چند نکته در زمینه ساختن یک کتاب قصه جلب می نماییم:
– صرفاً یک پیشنهاد دهنده و جهت دهنده باشید و از دخالت مستقیم تا حدّ امکان پرهیز نمایید.
– از ابتکارات دانش آموزان استقبال کنید و آنها را در قالب خاص محدود نکنید.
– تصاویر کتاب ها می تواند به صورت نقاشی خودشان یا بریده مجلات و سایر کتاب ها باشد.
– نکات بهداشتی و ایمنی لازم را در خصوص کار با وسایل، برای دانش آموزان بیان کنید.
– از اولیای دانش آموزان بخواهید اجازه دهند خود دانش آموزان کارها را انجام دهند و خانواده ها به عنوان راهنما و یاری کننده، ایفای نقش نمایند. می توانید این فعالیت را به عنوان یک جشنواره کوچک، با حضور دانش آموزان و خانواده هایشان، یا همکاری مدارس یا مساجد اطراف یا حتی اداره آموزش و پرورش منطقه خود شکل بدهید.
تذکر:
* این فعالیت ها برای ایجاد حسّ خوشایند در دانش آموزان نسبت به داستان ها و شخصیت های دینی، ایجاد تحرک و خلاقیت و… است. بنابراین، این فعالیت ها را به عنوان یک مسابقه تخصصی هنری قلمداد ننمایید.
* تشویق را حتی برای کارهای کوچک فراموش نکنید.
* به یاد داشته باشید که این فعالیت نباید بار مالی خاصی را به خانواده ها تحمیل کند. بنابراین تدبیری بیندیشید که دانش آموزان از کمترین امکانات، بیشترین بهره برداری را بنمایند.
با خانواده: قبل از انجام این فعالیت، دانش آموزان را با نکات بهداشتی و ایمنی لازم آشنا نمایید.
جدول ارزشیابی
سطوح عملکرد
خیلی خوب
نمونه های متنوعی از ویژگی های حضرت زهرا(س) را ذکر می کند.
ضمن ابراز علاقه و ادای احترام نسبت به حضرت زهرا(س)، برای الگوگرفتن از زندگی و اخلاق و رفتار ایشان تلاش می کند.
پیام قرآنی را می خواند و ضمن بیان مفهوم درباره آن توضیح می دهد.
خوب
نمونه هایی از ویژگی های حضرت زهرا(س) را ذکر می کند.
ضمن ابراز علاقه و ادای احترام نسبت به حضرت زهرا(س)، برای الگوگرفتن از زندگی و اخلاق و رفتار ایشان تلاش می کند.
پیام قرآنی را می خواند و مفهوم آن را بیان می کند.
قابل قبول
چند نمونه از ویژگی های حضرت زهرا(س) را ذکر می کند.
ضمن ابراز علاقه و ادای احترام نسبت به حضرت زهرا(س)، برای الگوگرفتن از زندگی و اخلاق و رفتار ایشان تلاش می کند.
پیام قرآنی را می خواند و مفهوم آن را بیان می کند.
نیازمند تلاش
با کمک آموزگار چند نمونه از ویژگی های حضرت زهرا(س) را ذکر می کند.
با کمک آموزگار ضمن ابراز علاقه و ادای احترام نسبت به حضرت زهرا(س) برای الگوگرفتن از زندگی و اخلاق و رفتار ایشان تلاش می کند.
به کمک آموزگار پیام قرآنی را می خواند و مفهوم آن را بیان می کند.
دانستنی های درس
1. در این درس مخاطب با زندگی، برخی صفات اخلاقی و مقام والای حضرت زهرا(س) به صورت مختصر آشنا می شود. شجاعت و شهامت ایشان، عشق و علاقه زیاد به پیامبر، محروم بودن از نعمت مادر در سن پنج سالگی و احترام ویژه پیامبر به او و همدم و همراه بودن با پیامبر در سختی ها گوش های از شخصیت ایشان را تبیین می کند.
2. این ماجرا به ساعات پایانی جنگ احد اختصاص دارد. زمانی که به علت غفلت مسلمانان و سرپیچی از فرمان پیامبر، دشمنان پیروز میدان شدند و بسیاری از مسلمانان را به شهادت رسانده و تعداد دیگری همچون پیامبر را زخمی کردند. در این میان، حضرت فاطمه (س) که گاه در جنگ ها به عنوان یک پرستار، به بستن زخم مجروحان می پرداخت، به سراغ پیامبر می رود و او را آغشته به خون در گوش های از میدان می بیند و باقی ماجرا همان گونه که در درس آمده، اتفاق می افتد.
3. در این درس، به دو سخن پیامبر که در منابع مختلف حدیثی درباره حضرت زهرا گفته شده اشاره شده است:
اول آنکه پیامبر گاه حضرت زهرا (س) را می بویید و می فرمود: از وجود تو بوی بهشت را استشمام می کنم. و دوم جمله معروف ام ابیها که پیامبر به منظور بیان زحمات و دلسوزی های حضرت فاطمه (س) برای ایشان فرموده است.
٤. حضرت فاطمه، بارها سر و صورت و بدن پیامبر را که توسط مشرکان با پرتاب سنگ یا زباله، مجروح و آلوده می شد، تمیز و مداوا می کرد. اولین بار هنگامی بود که ایشان پنج سال بیشتر نداشت. مشرکان مکه هنگامی که پیامبر به سجده رفته بود، شکمبه گوسفندی را بر سر پیامبر ریختند و حضرت زهرا (س) با همان سن کم در برابر مشکلات ایستاد و آنها را دور کرد و سر و صورت پیامبر را شست و این ماجرا به دفعات تکرار شد.
5. در درس، داستان تسبیح را با هم خواندیم. تسبیح حضرت زهرا (س) عبارت است از: 34 مرتبه اللّه اکبر، بعد 33 مرتبه الحمد للّه و بعد از آن 33 مرتبه سبحان اللّه.
درباره فضیلت و ثواب گفتن تسبیح حضرت زهرا (س) روایات زیادی از ائمه معصومین (ع) وارد شده است که به برخی اشاره می شود: امام باقر(ع) می فرماید: خداوند متعال با هیچ ستایشی بالاتر از تسبیحات فاطمه زهرا(س) عبادت نشده است و اگر چیزی افضل از آن وجود داشت، رسول خدا(ص) آن را به فاطمه(س) اعطا می کرد.
چگونگی تدریس درس(طرح درس)
* روش های یاددهی و یادگیری
پرسش و پاسخ، بحث گروهی، سخنرانی
* مدل چینش کلاس
به صورت ردیفی، گروهی
* رفتار ورودی و ایجاد انگیزه
شاداب و با انرژی وارد کلاس می شویم و با نام و یاد خدا بعد از حضور و غیاب و احوال پرسی با دانش آموزان و بررسی تکالیف و ارزشیابی تشخیص درس را شروع می کنیم.
* ارائه درس
1. استفاده از تصاویر فعالیت های کتاب درس که مربوط به کلاس دوم درس هدیه های آسمان است. این تصاویر را نشان دهیم و داستان این تصاویر را یادآوری کنیم.
2. خواندن دسته جمعی سوره ی کوثر در ابتدای کلاس و قرائت سوره ی کوثر توسط یکی از دانش آموزان یا پخش لوح فشرده (صوت) آن و سپس بحث و گفت وگو در خصوص این سوره و اینکه این آیات شما را به یاد چه کسی می اندازد؟
3. آوردن یک تسبیح به کلاس و طرح سوالاتی چون:
– با دیدن این تسبیح شما یاد چه چیزی می افتید؟
– تسبیح شما را به یاد چه کسانی می اندازد؟
– چه کسی میداند که با این تسبیح چه عباراتی گفته می شود؟
– تعداد دانه های این تسبیح را کسی تا به حال شمرده؟
– بیشتر تسبیح را در چه مکان هایی دیده اید؟
– تسبیح به چه معنی است؟
و سوالاتی از این دست که می تواند شروع خوبی برای تدریس درس باشد.
4. خواندن داستان با لحن و آهنگ مناسب به گونه ای که دانش آموزان در فضای داستان قرار بگیرند.
5. تهیه و پخش فیلم کارتون مربوط به داستان کتاب نیز می تواند شروع خوبی برای این درس باشد.
6. با مقوایی که بچه ها معمولا روزنامه دیواری درست می کنند یک شناسنامه درست کنیم که تمام مشخصات و گزینه های یک شناسنامه واقعی در آن هست؛ مانند:
نام: محل تولد: تاریخ ولادت:
نام پدر: نام مادر: نام همسر:
مشخصات فرزند: تاریخ شهادت:
از قبل هم مشخصات حضرت زهرا (ع) آنچه که در بالا گفته شده (پاسخ گزینه های شناسنامه) را روی مقواهای دیگر می نویسیم و از بچه ها می خواهیم که هر کدام از علامت هایی که روی مقوا ثبت شده است را در جای مناسب خود بر روی شناسنامه درست شده بچسبانند. ( شناسنامه ی کامل شده را می توانیم در جای مناسب در کلاس نصب کنیم. )
7. تصاویر و عکس هایی از زنان دانشمند ایرانی، یا مسلمان را نشان دهیم و از بچه ها بخواهیم که این تصاویر به کدام ویژگی حضرت زهرا (ع) اشاره میکند؟
* ارزشیابی
انتظار داریم دانش آموزان نمونه های دیگری از رفتار حضرت زهرا (ع) را بیان کنند و علاوه بر احترام به شخصیت حضرت زهرا (ع) سعی کنند که در رفتار و اخلاق از ایشان پیروی کنند.
پیام قرآنی درس را صحیح بخوانند و مفهوم آن را با توجه به درس توضیح دهند
* تعیین تکلیف
بچه ها و والدین در منزل با گل سفالگری یک تسبیح بسازند آن را خشک کنند و به کلاس بیاورند.
پاسخ فعالیت های کتاب
* فکر می کنم
حضرت فاطمه سلام اللّه علیها، بهترین زنان جهان است.
* کامل کنید
حضرت زهرا سلام الله علیها
در برابر نامحرم همیشه باحجاب بود.
معلّم زنان شهر مدینه
بهترین بانوی عالم
دخترِ حضرت محمّد (ص)
معروف به امّ ابیها
همسرِ حضرت علی (ع)
مادر امام حسن وحسین (ع)
* بیندیشیم
یکی از هدیه های بزرگی که خدا به پیامبرش داد، حضرت فاطمه بود.
اِنّا اَعْطَیْناکَ الکَوْثَرَ *سوره ی کوثر، آیه ی ۱*
ای پیامبر، ما به تو هدیه ای بسیار خوب دادیم.
به نظر شما حضرت فاطمه برای پدرش چگونه دختری بود که پیامبر خدا او را این قدر دوست داشت؟
1- با پدر مهربان بود و زخم های او را می بست.
2- با صبر و باحجاب بود.
3- مومن و دانشمند بود.
4- به پدر خیلی احترام می گذاشت.
سوالات درس به همراه پاسخ
1- حضرت فاطمه فرزند چه کسانی است؟
پاسخ: حضرت محمّد (ص) و حضرت خدیجه (س)
2- پیامبر درباره ی حضرت فاطمه (س) چه می فرمود؟
پاسخ: خداوند فاطمه را دوست دارد و کسانی که فاطمه را دوست داشته باشند نیز دوست دارد.
3- پیامبر چه نامی برای حضرت فاطمه (س) انتخاب کرده بود؟
پاسخ: امّ ابیها، یعنی مادر پدرش
4- حضرت فاطمه(س) در چه سنّی مادر بزرگوار خود را از دست دادند؟
پاسخ: در سّن 5 سالگی
5- وقتی حضرت فاطمه (س) دید پدر از میدان جنگ بر نگشته است چه کرد؟
پاسخ: چادر بر سر کرد و به میدان جنگ رفت و بر زخم های پیامبر مرهم می گذاشت.
6- رفتار حضرت فاطمه با پدرش چگونه بود؟
پاسخ: حضرت فاطمه (س) به پدرش احترام می گذاشت و مانند یک مادر برای او دلسوز بود.
7- حضرت فاطمه (س) ………………………. است.
پاسخ: بهترین زنان عالم در جهان است. )
8- خداوند در چه سوره ای مژده ی هدیه ی بسیار خوب حضرت فاطمه (س) را داد؟
پاسخ: در سوره ی کوثر فرمود: ای پیامبر ما به تو هدیه ای بسیار خوب دادیم.