سنجش شاخص های تاثیر گذار بر هویت محله



وزارت علوم و تحقیقات
دانشگاه پیام نور آذربایجان غربی
مرکز ارومیه

مقاله ی سمینار مسائل شهری

عنوان:
سنجش شاخص های تاثیر گذار بر هویت محله
نمونه موردی : محله ی 7 اولر(عمار)

استاد راهنما :
دکتر علیرضا سلیمانی

تهیه و تنظیم :
زهره جوادی

نیم سال دوم سال 95- 94

سنجش شاخص های تاثیر گذار بر هویت محله
نمونه موردی: محله 7 اولر( عمار)
استاد راهنما: دکتر علیرضا سلیمانی ، تهیه کننده: زهره جوادی

چکیده:
پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با استفاده از تکنیک freedman (spss) به ارزیابی شاخص های هویت بخش در محله ی 7 اولر شهرستان ارومیه پرداخته است. نتایج بررسی ها نشان می دهد مولفه اجتماعی با میانگین رتبه 4 بیشترین تاثیر را در هویت محله 7 اولر را دارد. مولفه تاریخی با میانگین رتبه 33/2 کمترین تاثیر را در هویت این محله دراد. همچنین مولفه های فردی خانواری و کالبدی هر کدام با میانگین رتبه 3 در رتبه دوم تاثیرگذاری بر هویت محله مورد نظر را دارند. حفظ و تقویت شاخص های هویت بخش ، گامی موثر در جهت حفظ ارتباطات محله ای ، امنیت و آسایش شهروندان است. در پایان تحقیق روش ها و راهکارهایی جهت حفظ و ارتقاء هویت محله ارائه شده است.
کلید واژه: هویت، شهرستان ارومیه، تکنیک freedman
1- مقدمه :
شهرها و فضاهای شهری از استقلال، شخصیت و هویت ویژه ای برخوردار هستند ، در حالی که آنچه از شهرها در ذهن عموم مردم شکل گرفته است ، تنها مجموعه ای از ساختمان های بلند ، پارک ها و خیابان هاست. شهر مکانی است که تعاملات شهری در آن به وقوع می پیوندد و مردم حس شهروندی نسبت به شهر خود دارند. به عبارتی ، آنچه شهر را می سازد ، ساختمان های عظیم و پارک ها نیستند ، بلکه مردم خود شهرند که با تمام ویژگی های منحصر به فردشان و در حقیقت ، هویت شهری و شهروندیشان ، شهر را می سازند(نوفل،کلبادی،پورجعفر، 1388:58).
در مفهوم هویت شهری و عناصر سازنده آن می توان بر موضوعاتی همچون : "زمان ، مکان ، قومیت ، اعتقادات ، آداب و رسوم ، زبان و گویش مشترک و تاریخچه" اشاره کرد. هویت از آن جا که ریشه در تاریخ زندگی اجتماعی بشر دارد ، دارای بعد زمانی است. همچنین ، در این مفهوم نوعی تعلق به سرزمین وجود دارد که به هویت بعد مکانی نیز می دهد(همان:58)
2-مبانی نظری تحقیق
تعریف هویت :
حوزه معنایی عام ( واژه شناسی) :
طبق تعریف "فرهنگ معین" ؛ آنچه که موجب شناسایی شخص باشد ، یعنی آنچه که باعث تمایز یک فرد از فرد دیگری باشد. "فرهنگ عمید" ، هویت را حقیقت شیء یا شخص می داند مه مشتمل بر صفات جوهری او باشد. "فرهنگ آکسفورد" به عنوان چیستی و کیستی فرد ، از هویت یاد می کند.
هویت ، بخشی از شخصیت وجودی هر انسان است که هویت فردی او را می سازد. مکانی است که خود را با آن می شناسد و به دیگران می شناساند. در واقع ، میان فرد و مکان رابطه ای عمیق تر از صرف بودن یا تجربه کردن آن مکان برقرار است (رضازاده ،1380: 6).
طبق تعریف متداول ، هویت ، احساس تعلق خاطر به مجموعه ای مادی و معنوی است که عناصر آن از قبل شکل گرفته اند.
حوزه معنایی خاص:
هویت شهری و شهرسازی هویتی:
یکی از نیازهای اجتماعی انسان ، احساس امنیت و حس تعلق است. در این راستا ، هویت و عناصر هویتی در زندگی انسان موجب آرامش و ایجاد اعتماد به نفس و میل به داشتن تلاش همراه با احساس امنیت می شود هویت در شهر به واسطه ایجاد و تداعی "خاطرات عمومی" در شهروندان و تعلق خاطر را نزد آن ها فراهم کرده و شهرنشینان را به سوی "شهروند شدن" که گستره ای فعال تر از ساکن شدن صرف در شهر را دارد ، هدایت می کند. هرچند که هویت شهر خود معلول فرهنگ شهروندان آن است ، فرآیند شهروند سازی را نیز تحت تاثیر قرار داده و می تواند باعث تدوین معیارهای مرتبط با مشارکت و قضاوت نزد ناظران و ساکنان گردد. (موثقی ایرملو ،1385).
هویت شهری زمانی معنا دار خواهد بود که تبلور عینی در فیزیک شهر داشته و در واقع کالبد بیرونی شهر نمادی از هویت شهری باشد (بیشابور ،: 1387). هوی یک شهر را می توان از جنبه های مختلف (کالبدی و طبیعی – انسانی- اجتماعی و تاریخی- اقتصادی) بررسی نمود. در واقع ، شکل گیری هویت شهری تحت تاثیر فرهنگ ، شکل طبیعی، تاریخ و کالبد مصنوع شهر قرار دارد. در ادامه به بررسی تعاریفی در باب هویت و جنبه های شهری هویت پرداخته می شود :
عوامل هویت بخش شهری :
شناخت شهر باید بر پایه مولفه های تشکیل دهنده شخصیت آن فضا شناسایی شود. از جمله مولفه های تشکیل دهنده یک شهر عبارتند از : مولفه های طبیعی ، مصنوع و انسانی که این موارد هرکدام صفات و متغیرهای خاص خود را دارا می باشند. از جمله :
* مولفه های طبیعی : کوه ، دریا ، رود ، دشت ، تپه و…
* مولفه های مصنوع : راه ، تک بناها ، محله ، میدان ، بلوک های شهری و …
* مولفه های انسانی : فرهنگ ، زبان ، مذهب ، آداب و رسوم ، سواد و… ( بهزادفر ، 1386 :54).
هویت کالبدی فضایی :
بافت کالبدی و ساختار مکانی-فضایی شهرها یکی از مهم ترین ابعاد هویتی شهرها را تشکیل می دهند؛ زیرا شکل گیری بافت کالبدی شهر متاثر از اندیشه ها ، باور ها ، فعالیت ها و سطح فرهنگ جامعه است. از این رو شناخت این بخش از شهرها می تواند به شناخت بیشتر سایر ابعاد اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی نیز بینجامد. واقعیت آن است که بافت کالبدی امکان بازشناسی هویت شهری بصورت بصری فراهم می کند و به همین دلیل از میان سایر ابعاد هویتی اهمیت بیشتری دارد.
مهم ترین ابعاد مورد توجه در بخش هویت کالبدی عبارتند از: شکل گیری شهر ، ویژگی ها و ساختار کالبدی شهر، مکان های باستانی و قدیمی، ویژگی های دسترسی، ویژگی های عملکردی عناصر و اجزا سازنده بافت کالبدی شهر، نمایش معماری و ساختمانی شهر(امیر مقتدائی ،1383 :38-29).
بطور کلی ، معیارهای ارزیابی هویت کالبدی برقرار زیر است :
1- تمایز/تشابه : تمایز آن از غیر و تشابه آن با خودی
2- تداوم/تحول : حفظ تداوم در عین تحول
3- وحدت/کثرت : حفظ وحدت در عین کثرت (امیر مقتدائی ،1383 :38-29).
هویت بصری :
این نوع از هویت ، ارزش های زیبا شناختی در شهر و کیفیت فضایی امکان ادراک و موقعیت و جهت یابی را شامل می شود. اگر فردی در شهر وارد شود و او بعد از دیدن بخش های مختلف شهر بتواند بخوبی شهر را توصیف کند و دیاگرام شهر در ذهن او باقی بماند ، این شهر نمایانگر شهری با هویت بصری خواهد بود(موثقی،1385).
هویت شناختی :
هویت شناختی ، کیفیت و کمیت اطلاع از فضای شهری و نماد ها و نشانه ها ی شهری و ارزش های تاریخی و فرهنگی را نشان می دهد. عناصر هویتی هرکدام در شب و روز مفهوم خاصی را به ما ارائه می دهند. عناصر باید در شب و روز آنچنان خوانایی و وضوح داشته باشند که هویت بخشی به شهر را در هر دو زمان حفظ کند (موثقی ،1385).
هر شهر/محله در اجزا و قالب سازمانی خود، اعم از کالبد و رفتارهای اجتماعی و فعالیت ها ، از شاخصه هایی برخوردار است که هویت آن شهر/محله را تعییین می کند(کمیلی،1387، 169). در واقع هویت شهر، حالتی از اندیشه، انسجامی از عادات و سنن، عواطف و افکار و رفتارهای سازمانیافته ی ساکنان شهر/محله است که به عنوان جزء جدایی ناپذیر زندگی شهری به فرهنگ شهری منتقل شده است(http://www.omran-hadi.com).

شاخص های هویت :
در ارزیابی هویت محله از پنج مولفه فردی و خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی، تاریخی و کالبدی استفاده شده است. متغیر های هر یک از این مولفه ها در جدول زیر آمده است.
جدول1- مولفه ها و شاخص های هویت بخش محله
مولفه های هویت بخش محله
شاخص ها
فردی و خانوادگی
بعد خانوار- نوع مالکیت خانوار- مدت اقامت و حس تعلق به محله
اجتماعی
میزان روابط همسایگی-امنیت محله -وجود مکان های تجمع و پاتوق- خاطره انگیزی- سرزندگی -حس نوع دوستی ساکنان
فرهنگی
کاربری های فرهنگی(مسجد،کتابخانه و …)- تمایل به شرکت در طرح های مرمت فضاهای تاریخی-آداب و رسوم-فضاهای اجرای مراسمات و …-حس تعلق
تاریخی
وقایع تاریخی- سکونت قوم و مذهب خاص در محله-فضاهای تاریخی-خاطره انگیزی-بناهای شاخص و تاریخی
کالبدی
سبک معاماری-مصالح و رنگ نمای ساختمان ها-امنیت محله و فضاهای جرم خیز

3- شناخت محدوده:
دشت ارومیه به طول 45 درجه و 054/0 دقیقه تا 45 درجه و 17 دقیقه شرقی و عرض 37 درجه و 23 دقیقه تا 37 درجه و 48 دقیقه شمالی می باشد.شهرستان ارومیه در شمال غربی کشور با مساحت 5251 کیلومتر مربع (10 درصد مساحت کل استان) از شمال به شهرستان سلماس، از جنوب به شهرستان های نقده و مهاباد، از شرق به دریاچه ی ارومیه و از غرب به مرز ایران و ترکیه محدود شده(طرح تجدید نظر طرح جامع ارومیه، جلد دوم، 1389).
شهر ارومیه به عنوان مرکز شهرستان و استان آذربایجان غربی در فاصله ی 18 کیلومتری از کرانه باختری دریاچه ارومیه و در جلگه ای خرم و سرسبز قرار داشته و دارای 5 بخش، 20 دهستان، 5 شهر و 615 آبادی است.
شهر ارومیه بر پهنه ای به مساحت 3/8577 هکتار گسترده شده است.از کل شهر 2/5703 هکتار (5/66%)مربوط به اراضی خالص شهری (شامل کاربری های مسکونی،شبکه و خدماتی)و بقیه شامل اراضی ناخالص شهری (شامل اراضی باغات، اراضی کشاورزی، اراضی بایر، گورستان ها و فضای باز و حرایم) میباشد(همان).
محدوده مورد مطالعه برای ارزیابی شاخص های هویت محله واقع در محله ی 7 اولر ، واقع در خیابان عمار شهرستان ارومیه می باشد که از محلات قدیمی و با هویت شهر است. اطراف محله مورد نظر با خیابان های عمار، ارشاد ، شفاء و برق احاطه شده است.
مساحت محله 7 اولر 37 هکتار و جمعیت تقریبی آن 2000 نفر می باشد. بافت کالبدی محله بدین صورت است که 80 درصد بافت قدیمی تخریب و بازسازی شده و بافت محله عمری کمتر از 40 سال دارد. اما 20 درصد باقی مانده (7 اولر) به همان صورت قدیمی و با بناهای قدیمی و بالای 50 سال حفظ شده است.
ساکنان محله اکثرا سن بالای 40 سال دارند و مدت اقامت در محله اکثرا بیش از 20 سال است.
روش تحقیق:
نوع تحقیق "پژوهشی-کاربردی" و روش بررسی آن توصیفی- تحلیلی و پیمایشی است. محدوده مورد مطالعه، محله ی 7 اولر واقع در شهر ارومیه است که اطراف آن را خیابان های ارشاد، شفاء، عما و برق احاطه کرده است. در آغاز ابتدا به مبانی نظری تحقیق و بررسی مفهوم هویت در شهر/محله پرداخته شده است و سپس با بررسی و رتبه بندی عوامل موثر در هویت محله ، تحلیل های لازم صورت گرفته است. جامعه آماری مورد مطالعه ساکنین بافت محله ی قدیمی دره 7 اولر شهر ارومیه است که جمعیت آن 2000 نفر بر آورد شده است. جهت تعیین رتبه بندی با استفاده از روش های تحلیل سلسله مراتبی و اولویت بندی مولفه ها از روش میدانی (پرسشنامه ای) استفاده شده است. جهت تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شده و حجم نمونه بر اساس جمعیت محله 322 بدست آمده است. سپس با استفاده از آزمون freedman در نرم افزار آماری spss مولفه ها و شاخص ها رتبه بندی شده و میزان تاثیر هر شاخص در هویت محله اندازه گیری شده است. در پایان راهکارهایی جهت بهبود هویت محله ارائه می شود.
4- یافته ها و نتایج :
جهت سنجش هویت محله 7 اولر ارومیه 23 گویه در قالب 5 مولفه تدوین شده مورد بررسی قرار گرفتند. داده ها با استفاده از طیف 5 گزینه ای لیکرت ارزش گذاری شدند. بعد از استخراج داده های حاصل از فرم های پرسشنامه و محاسبه میانگین وزنی به کمک طیف لیکرت، هر یک از فاکتورهای مورد بررسی در نمونه ها ارزشگذاری و با روش فریدمن مورد آزمون قرار گرفتند که نتایج آنها در جداول زیر ارائه شده است.
در جدول شماره (2) با استفاده از آزمون فریدمن به بررسی اولویت بندی عوامل مورد بررسی بر میزان هویت در محله مورد نظر می پردازد. همانگونه که در جدول مشخص است مولفه اجتماعی با میانگین رتبه 4 بیشترین تاثیر را در هویت محله 7 اولر را دارد. مولفه تاریخی با میانگین رتبه 33/2 کمترین تاثیر را در هویت این محله دارد. همچنین مولفه های فردی خانواری و کالبدی هر کدام با میانگین رتبه 3 در رتبه دوم تاثیرگذاری بر هویت محله مورد نظر را دارند.
جدول: اولویت بندی عوامل (ماخذ: نگارنده)
ردیف
عوامل
میانگین رتبه
اولویت بندی
1
فردی خانواری
3
2
2
اجتماعی
4
1
3
فرهنگی
67/2
3
4
تاریخی
33/2
4
5
کالبدی
3
2

جهت بررسی جداگانه زیرمعیار هر کدام از مولفه ها، میانگین هر کدام از گویه های پرسشنامه در جدول (2) آمده است. در بررسی شاخص فردی و خانواری چنان که مشاهده می شود نوع مالکیت شخصی و میزان اقامت هر کدام با میانگین گویهای 5/3 بیشترین تاثیر را در این شاخص بر حس تعلق ساکنان نسبت به محله دارد. چنین می توان استنباط کرد که هر چه از مدت اقامت در محلی بیشتر بگذرد میزان تعلق به آن مکان نیز افزایش خواهد یافت و تلاش در جهت شخصی سازی بخصوص در مورد ملک شخصی افزایش خواهد یافت. حس تعلق در ملک های شخصی بیشتر از میزان حس تعلق در ملک های اجاره است.
در بررسی بعد اجتماعی میزان ارتباط و صمیمیت بین همسایگان و میزان آگاهی از ورود افراد غریبه که در نتیجه آگاهی و شناخت از محله و ساکنان آن است هر کدام با میانگین گویه ای 35/3 بیشترین تاثیر را در حس تعلق ساکنان نسبت به محله دارند. مشارکت بین ساکنین و وجود حس سرزندگی و نشاط در محله هر کدام با میانگین گویه 2/3 در رتبه بعدی تاثیر در ایجاد هویت در محله را دارند. چنانکه مشاهده می شود هر 4 گویه به صورت دو به دو کاملا با یکدیگر ارتباط دارند و در صورت بوجود آمدن یکی دیگری نیز بوجود خواهد آمد. وجود پاتوق هایی جهت اجتماع اقشار کمترین تاثیر را در هویت این محله دارد از این نتیجه میتوان کم بودن تعداد پاتوق ها یا نبود آنرا دریافت. ایجاد زیرساخت های اجتماعی، ایجاد المان و طراحی محله به منظور افزایش تعلق، افزایش منزلت اجتماعی مردم از طریق تعامل در فضاهای فراغتی و تغییر در نگرش افراد محله از طریق راهکارهای فرهنگی، بازآفرینی، ایجاد فضاهای فراغتی و عمومی با کارکردهای محله ای، افزایش آگاهی و مشارکت مدنی با برگزاری جلسات و مشاوره های عمومی در مراسم مختلف دینی و … می توانند باعث تقویت وضعیت اجتماعی محله شوند.
در بررسی بعد فرهنگی اعلام آمادگی در جهت مشارکت در طرح های مرمتی آثار تاریخی محله با میانگین رتبه 55/3 که بیشترین تاثیر را در هویت در این شاخص به خود اختصاص داده نشان از بالا بودن حس تعلق دارد. وجود مکان های فرهنگی همچون مسجد، کتابخانه و … با میانگین گویه 7/2 در رتبه دوم میزات تاثیر در هویت محله از بعد فرهنگی دارد. وجود مکان ها و فضاهای خاطره انگیز با میانگین گویه 55/2 در رتبه سوم میزان تاثیر در هویت در بعد فرهنگی محله مورد نظر قرار دارد. برپایی اعیاد و چراغانی کردن و به اهتزاز درآمدن پرچم های تبریک در اعیاد در این محله در سطح شهر معروف است. وجود آداب و رسوم خاص در محله کمترین تاثیر را در هویت محله دارد که نشان از نبود رسمی خاص به صورتی که در دیگر محلات نباشد است.
در بررسی بعد تاریخی، وجود وقایع تاریخی در تاریخ محله و داشتن چهره متمایز نسبت به محلات همجوار هر کدام با میانگین گویه 85/2 بیشترین میزان تاثیرگذاری بر هویت از بعد تاریخی را دارند. این محله از محلات اولیه ارومیه است و در سطح شهر کاملا از چهره ای متمایز برخوردار است. تمایز از غیر و تشابه به خودی اصلی است که در این محله رعایت شده است. همچنین تداوم در عین تحول خصوصیتی است که باعث بقا هویت و وقایع تاریخی محله شده و به نسل های آینده انتقال می یابد. وجود بناهای تاریخی در محله با میانگین گویه 6/2 در رتبه دوم تاثیرگذاری بر هویت محله است. مسجد دادخواه، مدرسه 13 آبان و عبور رود از وسط محله که دلیل نامگذاری این محله نیز شده است از عناصر تاریخی این محله است. زندگی قوم خاص در محله با میانگین گویه 5/2 و وجود فضاهای تاریخی با میانگین گویه 1/2 که نشان از نبود فضای تاریخی خاص در محله دارد کمترین تاثیر را در میزان هویت بعد تاریخی محله دارند.
در بررسی بعد کالبدی چنانکه در جدول (2) مشخص است وجود فضاهای خاص جهت جمع شدن، نشستن و … با میانگین گویه 45/3 بیشترین میزان تاثیرگذاری در هویت محله از بعد کالبدی را دارد. میزان امنیت در محله که ناشی از آگاهی و شناخت ساکنان نسبت به ساکنان دیگر و محله است با میانگین گویه 05/3 در رتبه دوم میزان تاثیرگذاری قرار گرفته است. استفاده از مصالح و رنگ خاص در ساخت بناها با میانگین گویه 4/2 و بکاربستن معماری خاص در ساخت بناها با میانگین گویه 7/1 کمترین تاثیر را در هویت محله در بعد کالبدی دارند. استفاده کردن از رنگ های خاص در محلات و ایجاد نما برای ساختمان ها میتواند در ایجاد و ارتقا هویت محلات نقش تعیین کننده ای داشته باشد که متاسفانه در اغلب محلات از این دو استفاده چندانی نمی شود. تقویت کاربری فضای سبز، آموزشی و شبکه ارتباطی و هم چنین ایجاد تسهیلات به منظور بهسازی و نوسازی بناها می تواند باعث بهبود و ارتقا این محله از لحاظ شاخص کالبدی شود.
جدول 3: مولفه ها و زیرمعیار های تحقیق (ماخذ: نگارنده)
مولفه ها و زیرمعیارها
میانگین
مولفه ها و زیرمعیارها
میانگین
گویه های فردی و خانواری

گویه های تاریخی

تعداد افراد خانوار ساکنین محله اکثرا 5 نفر به بالا است
25/2
آیا در گذشته محله شما شاهد وقایع تاریخی خاصی بوده است؟
85/2
نوع مالکیت منزل ساکنین محله بیشتر بصورت شخصی است
5/3
آیا در گذشته و یا در حال حاضر قوم خاصی در محله شما زندگی میکنند؟
5/2
مدت اقامت شما در محله تا چه میزان در حس تعلق و وابستگی شما به محله تان تاثیرگذار است؟
5/3
تا چه حد در محله شما فضاهای تاریخی وجود دارد؟
1/2
گویه های اجتماعی

آیا بناهای تاریخی و قدیمی موجود در محله خاطره ی خاصی را در ذهن شما تداعی می کند؟
6/2
میزان ارتباط همسایگان در محله در چه حدی است؟
35/3
آیا محله شخصیتی متمایز از محلات مجاور دارد؟ (وجود بناهای تاریخی، نشانه ی خاص و ….)
85/2
میزان آگاهی از ورود افراد غریبه به محله در چه حدی است؟
35/3
گویه های کالبدی

در صورت وقوع مشکل در یکی از ساکنان محله، همسایه تا چه حد برای حل مشکل به یکدیگر کمک می کنند؟
2/3
در ساخت بناهای محله تا چه میزان از مصالح و رنگ های متفاوت از محلات اطراف استفاده شده؟
4/2
شادابی و سرزندگی در محله به چه میزان است؟
2/3
آیا ساختمان های موجود در محله سبک معماری خاصی دارند؟
7/1
آیا پاتوق هایی جهت اجتماع اقشار مختلف وجود دارد؟
85/2
تا چه میزان فضاهای خاص ( فضاهای جمع شدن افراد، نشستن و ….) در محله وجود دارد؟
45/3
گویه های فرهنگی

میزان بزهکاری و وقوع جرم یا دزدی در محله تا چه حدی است؟
8/2
مکان های فرهنگی موجود در محله (مسجد، کتابخانه و ….) تا چه حد در ایجاد ارتباط میان اعضای محله موثر است؟
7/2
میزان امنیت محله در ساعات پایانی شب در چه حدی است؟
05/3
در صورت وجود طرح های مرمت آثار تاریخی محله حاضر به مشارکت در طرح و کمک به سازمان ها برای مرمت آنها هستید؟
55/3

در محله شما تا چه حد آداب و رسوم خاص وجود دارد؟
35/2

آیا فضاهای خاطره انگیز در محله وجود دارد؟ (مکان های اجرای مراسم و اعیاد و ….)
55/2

آیا در صورت وجود شرایط مناسب، راضی به ترک محله خود و اقامت در مکان دیگر هستید؟
55/3