بسم الله الرحمن الرحیم
نام درس : جامعه شناسی شهری
نام منبع : جامعه شناسی شهری
مولف : دکتر غلامعباس توسلی
انتشارات : دانشگاه پیام نور
نوع چاپ: طرح درسنامه
تهیه کننده : پروانه دانش
عضو هیئت علمی پیام نور
جایگاه درس :
جامعه شناسی شهری از دروس تخصصی رشته علوم اجتماعی گرایش پژوهشگری است .
این درس 3 واحدی بوده که 2 واحد به صورت نظری و 1 واحد به صورت عملی ارائه می گردد .
هدف کلی این درس :
روشن شدن اهمیت و ماهیت ملاحظات جامعه شناسی بر مسائل شهری
مطالعه برخی اطلاعات مربوط به شهرها که اختصاصا معنای خاصی در بر دارند .
مطالعه روش های بررسی مسائل شهری
مباحث کتاب شامل دو بخش است :
جامعه شناسی شهری
مطالعات شهری
بخش جامعه شناسی شهری شامل فصول :
کلیات و تعریف ها
ریخت شناسی ( مرفولوژی ) شهری
منشا جمعیت شهر نشین ادامه
توسعه شهرها و شهرنشینی در ایران
مبانی نظری جامعه شناسی شهری
تحقیقات اکولوژیک در شهرها
بنیان های زندگی شهری تشکیلات اجتماعی شهرها و تحول آن ادامه
ویژگی های برخی گروه های اجتماعی
مسکن خانوادگی
مسائل و مشکلات برنامه ریزی شهری و طرح های جامع شهری
برخی ویژگی های رفتاری و روانی شهر نشینان
بخش مطالعات شهری شامل فصول :
زمینه های پژوهش تازه در جامعه شناسی شهری
مطالعات و برنامه ریزی شهری ایران
روش شناسی تحلیل شهرها
فصل اول : کلیات و تعاریف
هدف کلی :
آشنایی با موضوع و تعریف جامعه شناسی و جامعه شناسی
شهر و شناخت شهر به صورت کلی
تعریف جامعه شناسی :
مطالعه علمی واقعیت های اجتماعی ، یعنی پدیده های اصیلی
که نتیجه زندگی و کنش و واکنش گروهی و جمعی است .
جنبه های مختلف واقعیات اجتماعی :
الف : جنبه ریخت شناسی
ب : جنبه سازمانی
ج : جنبه فرهنگی و روانی
د : انواع مختلف گروه های اجتماعی گروه کوچک
گروه گسترده
الف : جنبه ریخت شناسی
مشتمل است بر اطلاعات آماری و جغرافیایی مربوط به
جمعیت و اشغال فضایی و تاسیسات و تجهیزات فنی زندگی
اجتماعی مانند رابطه انسان با محیط مسکونی و محیط شناسی
انسانی
ب : جنبه سازمانی مشتمل بر دو نوع واقعیت است:
الف : ساخت جامعه : یعنی مجموعه واحد ها و عناصر
اجتماعی که گروهها و روابط گروهی را تشکیل می دهد
مانند : روابط اجتماعی در خانواده یا کارخانه
ادامه
ب : کارکردهای اجتماعی : یعنی مساعی و فعالیت های جمعی که گروه های انسانی در قالب نهادها و سازمانها انجام می دهد مانند : مدرسه و ارتش
رابطه ساخت گروه با وظایف گروهی :
ساخت اجتماعی ممکن است موجب بروز مشکلاتی در وظایف
شده و در مقابل تغییرات عامل مقاومی به حساب می آید .
ج : جنبه فرهنگی و روانی
مجموعه ای از طرز رفتار ، پندار و احساسات مشترک
بین اعضاء یک گروه معین
قابل انتقال به اعضاء جدید جامعه
و به خودی خود به افراد جامعه تحمیل می شود .
د : انواع گروه های اجتماعی
گروه کوچک مانند : خانواده و کارگاه
گروه وسیع مانند : شهر و طبقات اجتماعی
موضوع جامعه شناسی شهری :
تجزیه و تحلیل شهر به عنوان یک واقعیت اجتماعی
بنابر این جامعه شناسی شهری کلیه مسائل اجتماعی جامعه
شهر نشین را در بر خواهد گرفت .
تعریف شهر :
الف : از جنبه مادی و خارجی :
شهر شامل انبوهی از افراد انسانی و فضایی که در آن سکونت
گزیده اند ، می گردد .
به جمعیت شهری ، طرز پراکندگی و قرار گرفتن جمعیت در
فضای شهر می پردازد .
ب : از جهت دیگر
شهر یک سازمان اجتماعی پیچیده است . نه فقط تجمع افراد نیست .
گروه های مختلف اجتماعی مانند خانواده ، طبقات و … شرایط آنها و تنوع وظایف نسبت به روستا مورد توجه است .
ج : از بعد پدیده های فرهنگی :
باید بتوان به روحیه شهری یا فرهنگ شهرنشینی توجه کرد .
سبک زندگی ، شیوه فکر کردن ، بروز احساسات و عواطف
در آن نسبت به سایر جوامع متفاوت است .
د : شهر واحد مستقل و مجزا ازجامعه نیست چون :
شهر با منطقه ای که در آن واقع شده ارتباط دارد .
شهر با کشور و کل اجتماع رابطه دارد .
شهر با نوع تمدن و نظام اجتماعی آن رابطه دارد .
فصل دوم : ریخت شناسی ( مرفولوژی ) شهری
هدف کلی :
آشنایی با بحث جمعیت در شهرها و چگونگی پیدایش و رشد
جمعیت شهر نشین در جهان به طور کلی و کشورهای در حال توسعه
در بحث از جمعیت شهری بایستی به دو نکته توجه کرد :
شهر یک تجمع دائمی است .
ویژگی جمعیت شهری ، حجم و تراکم آن است .
ملاکهای شناسایی شهر :
جمعیت
تراکم جمعیت
سیما و ظاهر شهر
نوع فعالیت اقتصادی
طرز زندگی ، رفتار و روحیه مردم
وجود سازمان های اداری ، سیاسی و خدماتی
سابقه شهرنشینی در جهان :
اولین شهرها در مناطقی چون بین النهرین ، سند و … شکل گرفت .
رشد تمدن با توسعه زندگی شهری قرین بوده است .
پیدایش جوامع شهرنشین با عبور انسان از مرحله شکار به دوره بهره برداری از زمین همراه است .
رشد شهر نشینی در عصر جدید :
با توسعه صنعت در قرن 19 شاهد ظهور شهرهای بزرگ
هستیم .
توسعه تجارت و صنعت در اروپا ، نیاز به توزیع و مصرف کالا ،
توسعه علوم ، رشد بهداشت و … سبب سرازیر شدن جمعیت از
روستا به شهر شد .
دوره های رشد حمعیت جهان از نظر جمعیت شناسان سازمان ملل متحد :
قبل از سال 1750 یا پیش از انقلاب صنعتی
از سال 1750 تا 1830 یا دوران تحول و آگاهی
ادامه دوره های رشد :
از سال 1830 تا 1930 یا دوران انتقالی و آغازکاهش موالید
از سال 1930 تا 1970 یا دوران تعادل مجدد بین زاد و ولد و مرگ میر
گرایش به سوی شهرها و اثرات اجتماعی آن :
رشد شهرها و توسعه شهر نشینی و مهاجرت روستاییان آسیبهایی
چون : حاشیه نشینی ، افزایش جرم ، افزایش مهاجرین غیر ماهر ،
بیکاری پنهان و … را به دنبال دارد .
توسعه شهر نشینی :
منظور رشد جمعیت شهرها در یک منطقه یا کشور است و این پدیده
بسیار قدیمی است ، لیکن توسعه شهرنشینی در عصر جدید تا قرن
نوزدهم سابقه نداشته است .
رشد جمعیت کشورهای صنعتی :
افزایش سریع جمعیت کشورهای صنعتی ، مخصوصا اروپا غربی حدود نیم قرن قبل از سایر نقاط آغاز شد .زیرا بهبود وضع بهداشت و کم شدن مرگ و میر در آنجا خیلی پیش از سایر نقاط جهان شروع شد .
توقف رشد جمعیت مناطق پیشرفته :
مناطق پیشرفته صنعتی که شهرنشینی تا اواسط قرن 19 با سرعت رشد می یافت در قرن بیستم رشد آن کند شد و از آن پس رشد اصلی جمعیت مربوط به کشورهای غیر صنعتی یا توسعه نیافته است .
سرعت رشد جمعیت :
سهم جمعیت مناطق شهری در افزایش جمعیت جهان به سرعت در حال فزونی است .بیشتر جمعیت شهرنشین جهان اکنون در کشورهای در حال توسعه زندگی می کنند .
فصل سوم :منشا جمعیت شهرنشین
هدف کلی :
شناخت منشا اولیه جمعیت شهرنشینی و مهاجرت به شهرها و
آشنایی با نتایج جامعه شناختی توسعه شهرنشینی
عوامل موثر در رشد عمومی جمعیت شهری :
افزایش طبیعی جمعیت
کوچ
الف: از مناطق روستایی به شهر
ب : از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ
ج : از کشورهای دیگر
3) افزایش طبیعی جمعیت روستاهای ادغام شده در شهر
منشا عمده و اصلی توسعه شهر نشینی در جهان :
حرکت مهاجرتی از روستا به طرف شهرها است .
دلایل مهاجرت
کمبود کار و فقر عمومی روستانشینان
جاذبه زندگی شهری
بالا رفتن منزلت و موقعیت های اجتماعی
ادامه دلایل مهاجرت :
ترجیح مشاغل صنعتی یا بازرگانی ( تمیزتر ، مرتب ، ساعات کار ثابت )
تامین آینده بهتر برای خود و فرزندان
توزیع نامناسب امکانات بهداشتی ، آموزشی و تفریحی
انواع کوچ از نظر سازمان ملل :
دلیل عمده رشد فزاینده شهرنشینی:
به خصوص در کشورهای در حال توسعه ، دفع جمعیت از مناطق روستایی و جذب آن به طرف شهرها بوده است .
مهاجرت کنندگان :
در کشورهای صنعتی بیشتر جوانان و زنان از روستا به شهر
مهاجرت می کنند .
در ایران مهاجرت زنها نسبت به مرد ها ضعیف تر است .
آهنگ مهاجرت :
یعنی افزایش و کاهش مهاجرت که تابع ادوار توسعه و گشایش امور
زراعی از یک سو و سایر امور اقتصادی از سوی دیگر است .
مهاجرت چند درجه ای :
مهاجرین روستایی غالبا در مرحله اول در شهرهای کوچک و یا حومه شهرهای بزرگ یا حتی در شهر مرکزی متوسطی که در منطقه روستایی آنها واقع است توقف می کنند و پس ازمدتی اقامت ، به شهر بزرگتر مهاجرت می کنند .
نتایج جامعه شناختی توسعه شهرنشینی :
الف : تاثیرات جمعیتی
تغییر ترکیب جمعیت شهرها
مانند افزایش تعداد مجردین و جوانان در شهرها .
ادامه :
ب : – تاثیر توزیع خاص جمعیت بر مرگ و میر و میزان باروری جمعیت شهرنشین
– کاهش مرگ و میر در شهرها
– کاهش امید به زندگی در شهرهای بزرگ نسبت به
روستاها ( بیشتر در کشورهای صنعتی )
ادامه :
ج : موالید
کاهش موالید در شهرها نسبت به روستاها به دلایل مختلف
مانند :
بالا رفتن سطح تحصیلات
آگاهی نسبت به روش های ضد بارداری
به تاخیر افتادن ازدواج به علت مشکلات
سربار بودن فرزند در شهر
تحول در جمعیت فعال و شاغل :
روش های بسیار مدرن وارد کشاورزی شده است .
گرایش جمعیت به اشتغال به بخش صنعت و خدمات و کاهش
نیروی فعال در بخش کشاورزی است .
فصل چهارم : توسعه شهرها و شهرنشینی در ایران
هدف کلی :
شناخت تحول جمعیت شهرنشین ایران و عواقب این رشد در
ایران
عوامل دگرگونی در سی سال گذشته جامعه ایران :
برخی عوامل عام و قهری
عوامل ناشی از تحولات سریع جامعه ، بروز انقلاب ، جنگ ، نوسانات اقتصادی و سیاسی و تغییر در ارزشها و فرهنگ .
تحول جمعیت شهرنشین ایران :
جمعیت ایران با سرعتی بالاتر از نرخ متوسط رشد جمعیت جهان در
40 سال اخیر افزایش یافته است . نتیجه آن مهاجرت های روستایی
و رشد شهرنشینی است .
نسبت جمعیت شهری و روستایی :
جمعیت روستایی از دو سوم به یک سوم کل جمعیت
کاهش یافته و جمعیت شهری از یک سوم به دو سوم
کل جمعیت افزایش یافته است.
عوامل موثر در تغییرات جمعیت شهرهای ایران :
افزایش ناشی از رشد طبیعی
مهاجرین خارج از کشور ( افغانها )
افزایش ناشی از تبدیل وضع روستاها به شهر
افزایش ناشی از مهاجرت جمعیت ساکن روستاها به شهرها
نقش مهاجرت در ایجاد تغییر :
مهاجرت از روستاها به شهرها و مراکز استانها و از آنجا به شهر تهران ، می تواند یکی از عوامل عمده برهم خوردن سازمان زندگی سنتی و قرار گرفتن در فرآیند جامعه صنعتی و شهرنشین تلقی شود .
دلیل جذب مهاجران به شهر تهران :
شهر تهران ، بیشترین تعداد مهاجر را در سالهای اخیر به خود جذب کرده است .انبوه کارخانه ها و موسسات تولیدی و غیر تولیدی در داخل و اطراف تهران و کرج از عوامل مهم هجوم مهاجران می باشند. .
علل گرایش مهاجران به تهران :
تفاوتهای چشم گیر سطح درآمد ، امکانات بهداشتی و تفریحی و سایر خدمات شهری تهران و تجمع و تمرکز بی رویه سرمایه گذاریها در تهران
عواقب رشد شهرنشیی در ایران :
بالا رفتن سطح مصرف
بیکاری ، بیکاری پنهان و مشاغل کاذب
رشد و توسعه آسیبهای اجتماعی در محیط شهری
افزایش انحرافات و جرائم در محیط های مهاجرپذیر
توسعه حاشیه نشینی
نتیجه منفی مهاجرت :
مهاجرت ها ، خاصه مهاجرتهای روستایی بیشتر گرایش به سمت جرائم را موجب می شود .و هر قدر فاصله ی فرهنگی بین مبدا و مقصد بیشتر باشد ، احتمال جرم زا بودن مهاجرت بیشتر است .
اثرات جنگ تحمیلی :
عمده ترین عوارض اجتماعی آن که پیامدهای فرهنگی دیگری در
بر داشت نابسامانی و بی خانمانی مردم بر اثر تخریب شهرها و مسکن مردم بودکه منجر به مهاجرت هایی دسته جمعی گردید .
از نظر حضور مهاجرین جنگی در شهرها ،دو نوع مهاجر دیده می شود :
مهاجرت به منظور استقرار مستمر در یک محل
مهاجرتهای موقتی و موضعی
مشکلات مهاجرین اولیه جنگ تحمیلی :
با مشکلات عام سکونت ، زندگی ،معیشت و کار دست به گریبان بودند .
گروه دوم مشکلات مهاجرین :
علاوه بر مشکلات اولیه با مسائل و اثر تغییر محیط هم روبرو بودند مانند نامانوس بودن با محیط جدید ، توقعات تازه در محیط شهرهای بزرگ ، زندگی بدون وسائل و امکانات کافی و …
دو نکته اساسی در مورد مهاجرین جنگ تحمیلی :
فاصله جغرافیایی و فاصله اجتماعی
طول مدت اقامت در محیط جدید و تغیرات طبیعی و اجتماعی ناشی از آن
مهمترین نکته در رابطه با تصمیم به بازگشت خانواده های مهاجر جنگ تحمیلی :
وضعیت شغلی و مسکن آنهاست .
نداشتن و یا داشتن هر کدام از آنها در محیط جدید می تواند بر تصمیم گیری برای بازگشت موثر باشد .
مشکلات مهاجرین جنگ تحمیلی :
فصل پنجم :مبانی نظری جامعه شناسی شهری
هدف کلی :
آشنایی با انواع نظریه ها در رابطه با شهر و جامعه شناسی
شهری
نظریات مربوط به شهر و نظام شهرنشینی :
توجه به منشا شهرنشینی و تعیین علل و عوامل موثر درآن
توجه به چگونگی تنظیم نظام و تشکیلات شهرنشینی و تاثیر آن بر روابط اجتماعی و شیوه اداره شهرها
نظریه های مطرح شده در این فصل :
شهر آرمانی یا اوتوپیا
نظریه های تاریخی و تکاملی شهر
تعریف شهر به مثابه یک نهاد اقتصادی
ادامه نظریات :
نظریه وابستگی
نظریه نظام جهانی
نظریه روان شناختی شهر
مکتب اکولوژی ( زیست محیطی )
شهر آرمانی یا اوتوپیا :
مبتنی بر تصور خوشبینانه نسبت به امکان ایجاد شهرهایی
است که از هر جهت نظام یافته و زیر نظارت دولت یا
سازمان های خاص دینی ، سیاسی و حقوقی قرار داشته یا
بوسیله فلاسفه و حکما اداره می شود .
ویژگی های نظام مدینه فاضله افلاطون :
محدودیت تعداد جمعیت شهر ( 5040 نفر )
منطقه بندی بر حسب طبقات اجتماعی
محدودیت ازدواج ها و موالید ساکنین شهر
آموزش و پرورش همگانی و دولتی
جابه جا کردن جمعیت اضافی بر حسب نظر حقوقدانان و فلاسفه
محدودیت جمعیت شهر :
گرایش محافظه کاری در یونان موجبات محدود کردن جمعیت را فراهم می کرد برعکس : افرادی چون پرودن و مارکس اضافه جمعیت را که منجر به فساد و هرج ومرج و نهایتا انقلاب می شود محدود می دانستند .
نظریه های تاریخی و تکاملی شهر :
این نظریه با مطالعه شهر در گذر زمان و تاریخ ، چگونگی پیدایش ،
عوامل موثر در توسعه ، مراحل رشد و روند شکل گیری را بررسی
کرده و سعی می کند آینده شهر را بر اساس گذشته آن پیش بینی
کنند .
بر اساس نظریه تاریخی شهر :
پیدایش و رشد جامعه شهرنشین مربوط به دوره انقلاب
نئولیتیک است یعنی بهره برداری انسان از زمین
صاحب نظر مشهور نظریه تاریخی شهر :
” فوستل دوکولانژ ” است .
به نظر او ، مسئله اصلی اجتماع پیش از شهرنشینی ، خانواده بود .
گلوتس تاریخ نهادهای یونانی شهر را به سه گروه تقسیم کرد :
شهر از خانواده ها تشکیل می شود .
شهر ، خانواده ها را به خود وابسته دانسته و آنها را واحدهای آزاد شده میداند .
فرد گرایی سبب آشوب و شهر را به ویرانی کشاند .
انواع زندگی از نظر ابن خلدون
ابن خلدون :
دو نوع زندگی بادیه نشینی و شهرنشیی را مطرح می کند .
به نظر او ، اساس تشکیل شهرها و جمعیت آنها از بادیه نشینان است .
از نظر ماین :
شهر یک ساختار قانونی است که بیشتر مبتنی بر تمامیت
ارضی و قرارداد است تا خانواده و خویشاوندی
او توجه پژوهش گران را از نظر شهر به روند تکامل قانونی
کشاند .
تعریف شهر به مثابه یک نهاد اقتصادی :
این نظریه عمدتا بوسیله مارکس و پیرن مطرح شد .
از نظر پیرن دو خصلت ویژه در تشکیلات شهر مهم است :
جمعیت طبقه متوسط
سازمان اجتماعی
تعریف شهر از نظر ماکس وبر :
مکان یا زیستگاه ساکنانی است که در درجه اول از راه
بازرگانی و نه کشاورزی زندگی می کنند .
انواع شهر از نظر ماکس وبر :
از نظر وبر ، برای آنکه سکونتها ، شهر تلقی می شوند ، باید دارای چند خصیصه باشند :
قلعه و بازار
دادگاه مدنی تقریبا مستقل
سلکها و انجمنهای متکی بر انتخاب آزاد افراد
استقلال نسبی و حقوق سیاسی شهروندان و منشور شهری
نظریه وابستگی
سوال مطرح این است که آیا فرآیند شهری شدن و توسعه شهرنشینی
در مغرب زمین و کشورهای توسعه نیافته یکسان است یا تنها در
ظاهر شبیه به هم هستند ؟
دیدگاههای مختلف در نظریه وابستگی :
در پاسخ به این سوال به دیدگاه های مختلف بر می خوریم که هرکدام از زاویه خاصی به موضوع وابستگی یا عقب ماندگی شهرهای جهان سوم توجه کرده اند .
رائول پره :
بیش معتقد است که قالب های رسمی توسعه ، ابزار توجیه سلطه غرب بر ملل محروم امریکای لاتین منجر به سلطه مرکز بر حاشیه می شود .
سمیر امین سه شیوه تولید جهانی را مطرح می کند :
خانواده و شیوه های کمونی
شیوه خراج گذاری
شیوه سرمایه داری
از نظر سمیر امین :
شهرنشینی جهان سوم با جهان پیشرفته تنها از نظر افزایش شمار
شهرنشینان و رشد شهرها مشابه است . لیکن شهر نشینی در شرایط
وابستگی جهان سوم آن را به کلی از جهان غرب مجزا می کند .
به نظر سمیر امین:
شهرنشینی جهان توسعه نیافته نه به دلیل اشباع بخش کشاورزی و صنعت و نیاز این دو ، بلکه به خاطر گسترش بی برنامه بخش سوم اقتصاد ( تجارت ) رونق ظاهری می یابد .
عامل رشد شهر در کشورهای صنعتی :
به طور کلی توسعه و ترقی شهرهای کشورهای صنعتی ناشی از پیشرفت صنعت و افزایش خدماتی است که در اطراف آن به وجود آمدند .
عامل توسعه شهردر کشورهای جهان سوم :
توسعه شهر وابسته به عواملی است که از خارج شهر بر آن تحمیل می شود مانند مهاجرت بی حد و حساب روستاییان .
نظریه نظام جهانی :
چهره شاخص این نظریه ایمانوئل مالر شتاین است که تئوری ” مرکز _پیرامون ” را مطرح کرد .
از نظر والر شتاین :
مادر شهرهای اصلی کشورهای پیشرفته ، مراکز کنترل
جهانی اند و دست یابی به منافع کشورهای فقیر را هدایت
می کنند .
استعمار توسعه شهرهای صنعتی مستعمرات را به تاخیر
انداخت و جهت آن را تغییر داد.
بر اساس نظریه نظام جهانی :
توسعه شهرنشینی در عصر جدید با دگرگونی های کلی جهانی در ارتباط است و در طی شکل گیری و گسترش نظام سرمایه داری رشد کرده است .
سرمایه داری نیازمند رشد و حرکت جمعیت به طرف شهر است .
نشانه شهرنشینی در نظام سرمایه داری صنعتی :
از نشانه های شهرنشینی امروز و رابطه آن با نظام سرمایه داری صنعتی ، توسعه مفهوم ” کالا گونگی ” یا کالا شدن همه چیز در محدوده شهرها است .
نظریه روانشناختی شهر :
ابن خلدون در تقابل بادیه نشینی و حضارت بر ویژگی های روان شناختی تاکید می ورزد و این ویژگی ها را عمده ترین وجوه ممیزه این دو نوع اجتماع می داند.
از نظر ابن خلدون :
در شهر عصبیت به کاستی می گراید و ویژگی هایی روانی مانند :تجمل پرستی ، تقلید ، تکیه بر نگاهبانان و حکومت و ضعف روانی در برابر هجومها و ناملایمات بوجود می آید .
فردیناند تونیس :
دو نوع زندگی اجتماعی به نام اجتماع و جامعه را معرفی و بر جنبه های مثبت اجتماع در برابر جنبه های منفی نوع دوم که جامعه عقلانی و صنعتی عصر جدید و کلانی شهرها است ، تاکید می ورزد .
ملور خلاصه نظرات زیمل را درپنج موضوع اساسی مطرح می کند :
ساکنین شهرهای بزرگ تحت تاثیر تحرک فضای شهر و محرک های زیستی – روانی و اجتماعی آن ، شخصیت نو می پذیرد .
سیطره اقتصاد پولی در کلان شهر خصلت معامله ، محاسبه و عقلانیت را به افراد منتقل می کند .
دنباله بحث ملور :
تاکید بر اقتصاد پولی ، جهان را کمیت گرا می سازد وآدمیان وقت شناس می شوند .
در شهر تقسیم کار اجتماعی و اقتصادی بر اساس تخصص به حد اعلای خود می رسد .
نتیجه آن استقلال جدید فرد در کلان شهر ها است .
انتقادات وارد بر نظریه زیمل :
خصایص نظام اجتماعی – اقتصادی و سیاسی دنیای سرمایه داری صنعتی را به فضای شهر نسبت داده است .
این دیدگاه در مورد کلان شهرهای جوامع توسعه نیافته صدق نمی کند .
انتقاد دورکیم بر نظریه تونیس و تاحدی زیمل :
او معتقد است که جوامع سنتی و صنعتی تنها از لحاظ تقسیم کار با
یکدیگر تفاوت دارند و نمی توان یکی را بر دیگری برتر دانست .
ما با دو تیپ اجتماعی با دو نوع تقسیم کار اجتماعی با کارکردهای
متفاوت سر و کار داریم .
مکتب اکولوژی ( زیست محیطی )
دو رهیافت در مکتب شیکاگو در مطالعات مربوط به شهر مورد توجه است :
رهیافت زیست محیطی یا بوم شناختی ( اکولوژی )
رهیافت شهرنشینی به منزله راه زندگی
زمینه های اجتماعی ظهور مکتب شیکاگو و تاسیس آن :
رشد جمعیت شهر شیکاگو در فاصله سالهای 1900 تا 1930
مهاجرت مردمانی با فرهنگ های مختلف به این شهر
زندگی گروه های قومی و اجتماعی در کنار هم
دنباله زمینه های ظهور مکتب شیکاگو :
افزایش جرائم و بزهکاری ها در این شهر
تاسیس دانشگاه شیکاگو در سال 1892
فعالیت گروه جامعه شناسی و مطالعه شهر به عنوان موجود زنده
شکل گیری مکتب شیکاگو در آن
علت شهرت مکتب جامعه شناسی شیکاگو:
مطالعات جامعه شناسی شهری آن
ابداع روشی که کنش متقابل نمادین نامیده شد .
مطالعات دانشگاه شیکاگو در رابطه با شهر :
از دیدگاه بوم شناسی ( اکولوژیک ) بود .آنها به نواحی که در شهر ها به صورت طبیعی شکل می گرفتند ، علاقه مند بودند .
در دیدگاه اکولوژیک :
گرچه شهر بر طبیعت انسانی استوار است لیکن پس از ایجاد ، چون عنصری مستقل بر حیات شهروندان اثر می گذارد و به زندگی آنان شکل می بخشد .
بر اساس دیدگاه اکولوژیک :
شهر متغیری مستقل می شود که توضیح دهنده فرآیندهای شهری و شیوه گذران زندگی در محدوده شهر به شمار می آید .
برای بنیانگذاران مکتب شیکاگو :
آدمیان در جامعه از یک سو درگیر رقابت دائمی هستند که در توزیع
مکانی افراد و گروه های متکی به هم نمودی عینی می یابد .
از سوی دیگر و جود اجماع و وفاق بر پایه نظام اخلاقی است .
پس :
جامعه که از تجمع جمعیت حاصل شده است ، دارای چهار چوب
بوم شناختی است و بر این پایه ، خرده ساخت های اقتصادی ،
سیاسی و اخلاقی استوار می شوند تا برای فضای قابل استفاده به
رقابت بپردازند .
یکی از وظایف جامعه شناسی شهر و شهرنشینی از دیدگاه اکولوژیک:
بررسی رابطه اجتماعی و سکونتگاه به نحوه هجوم به شهر و توالی
گروه ها در مکان و کشف قانونمندی های جدایی گزینی مکانی ،
بین گروه ها و طبقات درون شهری است .
پس مکتب اکولوژیک در پی آن است که بگوید :
صور زندگی اجتماعی با فضا و مکان اشغال شده رابطه ای تنگاتنگ
داشته ، توزیع مکانی جمعیت از ارتباط دائمی رقابت و اجتماع در
چهارچوبی مکانی شکل می گیرد .
مباحث کلیدی جامعه شناسی شهری از دیدگاه مکتب اکولوژیک :
کاربردهای زمین در فضای شهر
تمایز و جدایی گروه ها و طبقات
دنباله مباحث کلیدی :
تراکم و پراکندگی و نتایج احتمالی حاصل در آن
رابطه تراکم و پراکندگی جمعیت و نحوه توزیع و رابطه آن با آسیب های اجتماعی
ارنست برگس :
مدل دوایر متحد المرکز یا حلقه های انضمامی را ارائه می دهد که در آن :
توسعه نظام های درون شهری از این فرضیه مایه می گیرد که رقابت و همسازی تعیین کننده اندازه و سازمان اکولوژیک اجتماع انسانی است .
مدل توسعه فضا در شهر شیکاگو: ارنست برگس
لوئیس ورث : در مقاله ” شهرنشینی به عنوان شیوه ای از زندگی ”می نویسد :
شهر جایگاه نسبتا بزرگ ، متراکم و دائمی سکونت افرادی است که به لحاظ اجتماعی ( فرهنگی ) ناهمگونند .
ویژگی مشترک شهرها از نظر ورث :
اندازه = تعداد زیادی از جمعیت
تراکم = انبوهی و زندگی فشرده
ناهمگنی = زندگی مهاجران و افراد از نواحی مختلف در کنار یکدیگر
سایر دیدگاه های ورث :
خاصیت جزئی و سود جویانه روابط بین افراد در شهر وجود دارد .
تراکم ، قیمت زمین ، اجاره ، دسترسی به خدمات و … بر انتخاب محل سکونت شهروندان تاثیر می گذارد .
دنباله موارد :
زندگی جمعی فشرده افراد بدون عواطف خاص نسبت به هم ، رقابت و بهره کشی متقابل را رواج می دهد .
افراد در گروه ها وسازمانهای داوطلبانه و اجباری متعددی عضویت دارند و امکان برنامه ریزی در زمینه های مختلف وجود دارد .
دنباله موارد :
جمعیت و تراکم زیاد موجب جداسازی گروه های اجتماعی بر اساس قومیت ، رنگ پوست و … می شود .
افراداز نظر مکانی به هم نزدیک ولی به لحاظ فاصله اجتماعی از یکدیگر دورند .
دنباله موارد :
شهرنشینی فرد را حسابگر و عقلگرا می کند و به دلیل تغیرات سریع دچار تعارض می شود .
شهرنشینی ابزار کنترل رسمی را جایگزین گنترل غیر رسمی می کند .
انتقادات آنتونی گیدنز به نظریه ورث :
شهر کاربرد عمومی ادعا شده را ندارد و قابل تعمیم به قبل از دوران صنعت در نقاط مختلف جهان نیست.
این نوع بندی متاثر از زیمل و تونیس و حرکت از اجتماع به سوی جامعه است .
ادامه
شهر به تنهایی بیان کننده ویژگی های شهرنشینی نیست ، شهر جزئی از جامعه وسیع تر است .
این دیدگاه نیز دیدگاهی اکولوژیک است و محدودیت های الگوی طبیعت گرایانه و جبر گرایانه محیط را با خود دارد .
مشخصات بارز کار مکتب شیکاگو :
مطالعه تجربی با استفاده از روش های مشاهده ای ، اسنادی ، تاریخی و آماری
تاکید خاص بر شهر شیکاگو
مطالعه در چهارچوب نظریه بوم شناختی
تمرکز بر شهر و مسائل اجتماعی آن
تفکیک یا ترکیب نظریه ها در جامعه شناسی شهری :
فلاناگن مکاتب را در دو گروه اصلی جا می دهد :
فرهنگ گراها
ساخت گراها
ویژگی ها و مشخصات عرصه شهری :
فرهنگ گرا : اندازه و تراکم شهر موجب شیوه های متمایز اندیشه ، تعامل و سازمان متفاوت اجتماعی می شد .
ساخت گرا : شهرها معرض تمرکز نیروهای سیاسی ، اقتصادی و روابطی است که در سطح جهان گسترش یافته است .
ایدئولوژی :
فرهنگ گرا : صورت شهری نشان دهنده پیشرفت مترقیانه و منعکس کننده تجدد و سازمان پیشرفته و تکنولوژی نوین است .
ساخت گرا : شهر مرکز ثروت و امتیاز و محصول تراکم سرمایه است .
نیروهای شکل دهنده محیط :
فرهنگ گرا :تاکید بر عوامل زیست محیطی ( اکولوژی ) و اجتماع محلی با امکانات محیطی است .
ساخت گرا : تاکید بر اقتصاد سیاسی شهر و کانون های فرا سرزمینی است .
توسعه و توسعه نیافتگی :
فرهنگ گرا : در تئوری مدرنیزاسیون شهرموجد لحظات و امکانات توسعه است و این توسعه از طریق گسترش دیدگاه های مدرن و تکنولوژی و صور سازمان یافته صورت می گیرد .
توسعه و توسعه نیافتگی :
ساخت گرا : اقتصاد سیاسی معتقد است که شهرها در جهان سوم حالت انگلی دارد و طرفدار این فکر هستند که توسعه نا برابر جهانی وجود دارد .
در مورد قشر بندی :
فرهنگ گرا : تز فرهنگ فقر به ارزش گذاشته شده و غالب می شود .
ساخت گرا : نابرابری ساختاری ریشه در دگرگونی های نظام اقتصاد جهانی دارد و الگوهای منطقه ای رشد و انحطاط بر ارزش غلبه دارد .
فصل ششم : تحقیقات اکولوژیک در شهرها
هدف کلی :
آشنایی با شیوه بررسی و پاره ای نتایج تحقیقات شهری
فصل ششم دارای دو قسمت اصلی است :
قسمت اول : اکولوژی و ساخت اجتماعی شهر
قسمت دوم : میکرو اکولوژی ( روابط بوم شناسی فرد )
اکولوژی شهر :
پس از مسئله عدد جمعیت شهر ، نکته قابل توجه دیگر فضای شهر
است یعنی جمعیت شهر به جه ترتیبی در روی زمین توزیع شده و هر
بخش شهر چه وظیفه و نقش اجتماعی بر عهده دارد .
جریانات اکولوژیک :
بحث روابط انسان با محیط او و تحول و تغییراتی که در زمانهای گوناگون رخ می دهد را از نظر جامعه شناسان جریانات اکولوژیک می نامند .
جریانات اکولوژیک عبارتند از :
هجوم
توالی گروه ها در یک محل
تراکم فعالیت ها و مشاغل معین در کنار هم در نقاط خاص
جدایی مکانی
هجوم :
روی آوری مردم به مراکز سیاسی و اداری و اقتصادی مملکت را
هجوم می نامند مانند روی آوری روستاییان به شهرها
توالی گروه ها در یک محل :
رها کردن محل قدیمی بوسیله افراد دارای وضع اقتصادی مطلوب تر
و روی آوری به محلات بالاتر و در مقابل جایگزینی افراد به
جای آنها در محله های قدیمی
تراکم فعالیت ها و مشاغل معین در کنار هم و در نقاط خاص :
به طوری که در بازارها و خیابان های مختلف نوع خاصی از مشاغل
متمرکز می شود که گاه جنبه سنتی و گاه جنبه مدرن دارد .مثل بازار طلافروشان
جدایی مکانی :
جمع شدن اقلیت های قومی ، نژادی ، مذهبی و یا حتی طبقاتی در
یک منطقه یا محله خاص .
علت غالبا ترس نیست .
بلکه همشهری و هم کیش بودن اهمیت دارد .
موقعیت و فاصله :
به عنوان دو عامل موثر در تمایز ساخت اجتماعی و تحول دینامیک شهرها شناخته شده اند .
موقعیت مرکزی :
نقطه ای است که کلیه فواصل اطراف تا آن نقطه دارای فاصله متوسطی است .که این قسمت دارای مزایای بیشتری است .
منظور از فاصله :
فاصله مکانی ( خام ) تا مرکز
فاصله عملی که به سهولت رفت و آمد مربوط می شود .
برای موقعیت مرکزی فاصله عملی مهم تر از فاصله
جغرافیایی است .
فاصله :
نسبت به مرکز مهمترین متغیر اکولوژیک است که موجب تمایز عملی و اجتماعی می شود .متغیرهای زیادی مانند قیمت زمین ، میزان مرگ ومیر ، طلاق و … تابع فاصله مناطق مختلف شهر تا مرکز هستند .
تمایز فضا از نظر وظیفه و کارکرد :
الف : مرکز که وظایف مهم اداری ، مالی و تجاری در آن متمرکز است .
ب : محله های اطراف و حواشی شهر
ج : محل استقرار صنایع
تمایز فضای شهر از نظر جامعه شناسی :
الف : تمرکز جمعیت در محله های مختلف
ب : جدایی محل کار و سکونت
انواع طرح های توسعه شهری :
نمونه طرح دوایر متحد المرکز
طرح محوری
طرح قطایی
طرح چند هسته ای
طرح دوایر متحد المرکز :
این طرح منطبق بر منحنی های هم فاصله ای است که نسبت به ناحیه
مرکزی ترسیم می شود. مشخصات مختلف جامعه شناسی ( مانند تراکم ،
تحرک ، میزان مرگ ، جرائم و … ) بر حسب فاصله تا مرکز تغییر
می کند .
طرح محوری :
توسعه مراکز شهری در طول محورهای خطوط ارتباطی
شکل می گیرد .
طرح قطاعی :
شهر از قطعه های مختلف تشکیل شده که هر کدام به فعالیت خاصی
اختصاص یافته است . این قطعه ها پیرامون مرکز شهر توسعه
می یابد .
طرح چند هسته ای :
در این طرح فرض می شود که شهرها دارای نواحی کم و بیش
مستقلی است که هر یک برای خود هسته جداگانه ای دارد .ولی هر
منطقه بر رشد و توسعه مناطق پیرامون خود نیز تاثیر می گذارد .
ارزیابی طرح های شهری :
این طرح ها بر اساس شرایط بعضی مناطق خاص از جمله امریکا
طراحی شده و دارای نواقصی به شرح زیر است :
به شهرهای جدید که طبق نقشه منظم تهیه شده اند توجه شده
است .
ادامه ارزیابی طرحهای شهری :
به سایر مناطق و شرایط آنها توجه نشده است .
بر مبنای اقتصاد رقابت آزاد در امریکا طراحی شده و به عوامل روان شناسی جمعی توجه نشده است .
میکرو اکولوژی :
در این بحث رابطه فرد با محیط زندگی شخصی اش مورد بررسی
قرار می گیرد . مانند زندگی در محله و یا آپارتمان و روابط با
دیگران در این محیط ها
محله :
واحدهای اجتماعی واقعی که
تا اندازه ای نا خود آگاه بوجود آمده اند و
در مدت کم و بیش طولانی شکل ثابت و پایداری به خود گرفته و
و هر کدام دارای محدوده و شکل معینی شده اند .
در تعریف محله های شهری باید متوجه بود که :
محله با محدوده اداری اشتباه نشود .
محله در معنای حقیقی ، همزیستی گروه محلی بر اساس همسایگی و ایجاد منافع مشترک است .
منافع مشترک بین اعضای محله :
منافع مشترک مادی : مانند خرید از مغازه ها و استفاده از حمل و نقل عمومی
منافع مشترک معنوی : مانند استفاده از تاسیسات آموزشی و مذهبی و تفریحی مشترک
عوامل موثر در قدرت سنجی محله ها :
درجه تمرکز مکان هایی که مردم به یکدیگر برخورد می کنند .مانند میدان
ثبات و استقرار ساکنین یک محله
تجانس اجتماعی ساکنین
اهمیت جامعه شناختی محله :
ایجاد محیط مساعد برای برقرار شدن روابط اجتماعی
بوجود آمدن گروه های اجتماعی فرعی
تاثیر مجاورت مکانی در روابط همسایگی( در آپارتمان ها )
طرز استقرار انسان در مکان در ماهیت وقوع روابط اجتماعی که
افراد با یکدیگر برقرار می نمایند ، منعکس می شود .
ولی مجاورت مکانی همواره منجربه همسایگی و آشنایی نمی شود .
انواع نزدیکی مکانی :
– نزدیکی یا فاصله فیزیکی : اندازه دوری یانزدیکی که با متر سنجیده می شود .
– نزدیکی یا فاصله عملی : با توجه به میزان دسترسی از نقطه ای به نقطه دیگر اندازه گیری می شود .
فاصله عملی:
در روابط اجتماعی عامل تعیین کننده محسوب می شود .
طرح معماران ، غلب موجب ایجاد فواصل دور و نزدیک بین ساکنین است .
در تاثیر مجاورت مکانی باید :
اثر منزلت اجتماعی اشخاص یا خانواده ها را از مجاورت مکانی جدا نمود .
برای جدا کردن عامل مجاورت از همسانی شان اجتماعی که بر روابط اجتماعی حاکم است از دو روش استفاده می شود :
دنباله بحث :
روش اول : مطالعه اجتماعات افراد هم شان و منزلت اجتماعی که به طور تصادفی در یک مجموعه زندگی می کنند .
روش دوم : مطالعات اجتماعی نا همگن ( سیاه و سفید ) و مطالعه تغییر روابط همسایگی بر حسب شان اجتماعی
در شهرها و کشورهای مختلف مطالعات متعددی در این زمینه ها صورت گرفته که تاثیر مجاورت مکانی را بر نوع روابط و تغییر در آن تاکید می کند .
فصل هفتم : بنیان های زندگی شهری ، تشکیلات اجتماعی شهرها و تحول آن :
هدف کلی :
آشنایی با سیر تحولات تشکیلات اجتماعی سیاسی و فرهنگی
شهرهای ایران در چند دوره مختلف
ادوار مختلف تاریخی برای مطالعه زندگی شهری :
عهد باستان
دوران اسلامی
عصر جدید
دوران باستان به چند عصر تقسیم می شود :
رشد شهرها در دوران ماد و هخامنشی و ایجاد شهرهایی مانند : هگمتانه ، شوش و تخت جمشید
ادامه
توسعه شهرهای خود فرمان به سبک شهرهای یونانی در عصر سلوکیان و پارت ها
دوره ساسانی و رشد شهرها با استفاده از تجربه سلوکیان و ایجاد شهرهایی مانند مدائن و استخر
کارکرد شهر در دوره های مختلف :
در دوره اول باستان شهرها بیشتر مراکز اداری یا پایتخت بودند .
در دوره سلوکیان شهرهایی با رواج بازرگانی توسعه یافت .
در دوره ساسانیان شهرها هر دو کارکرد را داشتند .
شهر در دوره اسلامی :
شهرهای ایرانی عهد ساسانی با شهرهای ایرانی دوره اسلامی بسیارشبیه هستند .مهمترین عامل رشد شهرنشینی در دوران اسلامی ، گسترش بازارهای داخلی و توسعه بازرگانی و داد و ستد بین المللی بود .
اجزای اصلی شهر در دوران اسلامی :
بازار
کهندژ
کشتزارها
کاروان سراها
سازمان های دینی مانند مساجد
محله های مخصوص هر حرفه
شهرهای بزرگ دوران اسلامی :
بغداد ، مدینه ، کوفه ، سامره ، بصره ، کربلا ، نجف
در ایران نیز شهرهای :
شیراز ، قم ، کاشان ، مشهد و ری
تشکیلات شهرهای اسلامی :
بنیان های اجتماعی زندگی شهر در دوره اسلامی شامل :
محله ها
انجمن های صنفی
انجمن های اخوت
اجتماعات مذهبی
مساجد و مدارس
انجمن های سری
شهر در دوره اسلامی :
موجودیت مستقل سیاسی نداشت و وابسته به حکومت مرکزی بود . فعالیت عمده شهرنشینان کسب و پیشه و تجارت و صنایع دستی بود .
شهرنشینی در عصر جدید :
با توسعه شهرهای مدرن در کشورهای صنعتی و حال و هوای
تجددگرایی در ایران ، از اواسط دوران قاجار و اواخر قرن سیزدهم
هجری تغییرات در شهرهای ایران ایجاد و از مشروطیت به بعد شئون
زندگی شهری دگرگون شد .
فصل هشتم : ویژگی های برخی گروه های اجتماعی
هدف کلی :
آشنایی با شرایط و خصوصیات برخی گروه های اجتماعی مانند
جوانان و بزهکاری آنان
خصوصیات اجتماعی جوانان در شهرها :
دو فرضیه در رابطه با رفتار جوانان :
فشار مسائل درونی و برونی به جوانان باعث عزلت و دوری از جمع می شود .
همراهی با سایرین و ایجاد گروه های جوان برای مقابله با اجتماع و بزرگترها
دلیل توجه به رفتار جوانان :
رفتار جوانان چه به صورت انفرادی و چه به صورت دسته جمعی ، غالبا به دلیل مشکل آفرین بودن برای جامعه ، موضوع بحث و مطالعات متعدد قرار گرفته است .
به طور کلی نسل جوان امروز به خصوص در محیط های شهری از دو جهت دارای اهمیت است :
از نظر کمیت ، تعداد و تراکم
از نظر کیفیت
از نظر کمیت به دلیل :
زیاد شدن رقم جوانان
مهاجرت جمعیت جوانان ( برای کار و تحصیل )
مشکلات عدیده مانند : کار ، تحصیلات ، امکانات ازدواج و …
توجه به مسائل جوانان زیاد است .
از نظر کیفیت :
جوانان با مسائل متفاوتی مواجه هستند :
تعارض فرهنگی نسل جوان با نسل های موجود
حساسیت جوانان در مقابل مشکلات جامعه
ادامه مسائل کیفی جوانان :
تحول در نیازهای زیستی جوانان
نداشتن تکیه گاه اجتماعی
غوطه وری در آرمانهای بزرگ و دور از دسترس
مشکلات شغلی و …
تنوع گروه های جوانان و طبقه بندی آنها بر اساس :
سن
گروه های اجتماعی
توزیع جغرافیایی
وضع اقتصادی
از نظر سنی :
فاصله سنین 12 تا 25 سالگی به چند دوره قابل تقسیم است :
10 تا 12 ساله ( نوجوان )
ادامه
12 تا 15 ساله (بالغ )
15 تا 18 ساله (رشید )
18 ساله به بالا از نظر شخصیتی شکل گرفته اند
از نظر گروه های اجتماعی :
محصلان ، کارگران ، کشاورزان یا گروه های دیگری که در داخل
یا خارج این گروه ها هستند . هر کدام مسائل خاصی دارند .
از نظر توزیع جغرافیایی :
جوانان شهری و روستایی هر کدام خصوصیات فکری و تمایلات
خاصی دارند .
از نظر وضع اقتصادی :
گروه بی نیاز متوسط الحال و نیازمندان را باید از یکدیگر تفکیک
نمود .
برای پرورش فکری و شخصیت اجتماعی جوانان توجه به نکات زیر ضرورت دارد :
شرکت در انجمن ها و گروه های مختلف
توجه به تفریح و سرگرمی آنها
ادامه
آموزش شیوه تفکر منطقی و تجزیه و تحلیل صحیح به جوانان
توجه به جوانان روستایی ، کارگر و محروم جهت هماهنگی با جوانان شهری و تحصیل کرده .
توجه به سنتها در پرورش جوانان ادامه
توجه به صفات خوب و پرورش اراده و واکنش های صحیح در مقابل مسائل در پرورش جوانان
راهنمایی شغلی و تحصیلی و اجتماعی به جوانان
توجه به بزهکاری جوانان
از نظر جامعه شناسی :
هر دسته یا گروهی از جوانان صورت کوچکی از یک اجتماع است . وجود سلسله مراتب و سازمان ابتدایی ، مقررات و مناصب و معیاد گاه معین در آنها دیده می شود .
خصوصیت رفتاری جوانان:
خصوصیت مهم یک دسته نوجوان همبستگی درونی و همدردی اعضا نسبت به یکدیگر است .
مشخصه دیگر حالت تهاجم و پرخاشگری است که لااقل بالقوه نسبت به عالم خارج از خود نشان می دهند .
تشکیل گروه ها و دسته های جوانان در شهرها : نقش مهمی در جایگزین ساختن و سازگار نمودن آنان با دگرگونی های عصر ما ایفا می کند . زیرا جامعه بزرگسالان دائما مرز بزرگسالی را به عقب می برند .
مخالفت جوانان با بزرگسالان :
دسته های جوان ممکن است کانون و ابزاری برای ابراز مخالفت با اجتماع بزرگسالان گردد که درجات آن از مرتبه ضد اجتماعی ( مخفیانه ) تا گانگستری جنایی پیش برود .
در طرح مسئله جوانان در سالهای اخیر دو پدیده غلبه دارد :
رشد سریع جمعیت جوانان در اکثر کشورهای در حال توسعه
افزایش میزان بزهکاری جوانان به خصوص در محیط های حومه شهری
علت مسائل جوانان در شهرهای اقماری و حومه شهر های بزرگ :
ناشی از رشد سریع جمعیت جوانان است که به افزایش میزان بزهکاری آنان و سایر عوامل نابهنجار منجر می شود که ویژگی های منحصر به فرد خود را دارد .
مسائل جوانان در شهرهای اقماری :
مسیر حرکت رفت و آمد = مدت زیادی در مسیر تلف می شود .
فعالیت و کار = کار مناسبی ندارد
تفریحات و فراغت در حومه = برای تمدید اعصاب نیاز به فراغت دارند .
گذران فراغت :
در خانه : قرائت و مطالعه ، تماشای تلویزیون یا شنیدن ، پرداختن به امور متفرقه تفریحی و هنری
خارج از منزل
انگیزه های تفریحات خارج از منزل :
نیاز به تماس و گفت وگو
تمایلات جنسی
احتیاج به شناخت و خود نمایی
فصل نهم : مسکن خانوادگی
هدف کلی :
آشنایی با مسائل کلی مسکن در محیط های شهری
مطالعات مسکن در دو جهت صورت گرفته است :
تعیین تعدادمسکن نسبت به حجم جمعیت
کیفیت مسکن برای مصرف کنندگان ( موقعیت مکانی ، قیمت ، طرح ، وسعت ، وضع ساختمان و … )
فونکسیون های مسکن در موارد زیر قابل بررسی است :
پیچیدگی و انعطاف پذیری نیازهای انسانی
تشخیص نیازهای انسان به مسکن
چگونگی ارضای نیازهای خانواده عصر حاضر
توجه انسان شناسان و جامعه شناسان به مسائل مسکن :
بعد اجتماعی مسکن
رابطه مسکن و خانواده ها
اهمیت و ارزش سمبولیک مسکن
تغیر نیازها بر حسب طبقات اجتماعی
توجه به مسکن :
فلاسفه ، شعرا و روان شناسان ، به معنای عمیق مسکن توجه کرده و روابط نزدیک آن را با زندگی خانوادگی روشن ساخته اند .
نیازهای مربوط به مسکن :
نیاز به نزدیکی و صمیمیت و زندگی خودمانی
نیاز به استراحت و آسایش
نیاز به نظم در دکوراسیون منزل
ادامه نیازهای مربوط به مسکن :
نیاز به برقراری روابط اجتماعی با خارج از منزل
نیاز بر حسب طبقات مختلف اجتماعی
تحول نیازها همراه با تحول سلول خانواده
خصوصیت مسکن ناسالم و معیوب :
وضع بهداشتی
تراکم جمعیت نسبی در مسکن ( تراکم بیش از دو نفر ساکن )
تاثیر مسکن ناسالم بر سلامتی و بهداشت خانواده :
هزینه نگه داری این مکان زیاد است .
نسبت مرگ و میر در این نوع مسکن بالاست .
ادامه
– همبستگی شدیدی بین ناسالم بودن مسکن و بزهکاری کودکان و نوجوانان دیده می شود .
– امراض روانی در نواحی ناسالم و مساکن پر جمعیت زیاد است .
سطوح مراکز تصمیم در مورد سبک مسکن :
– در سطح تصمیمات کلی : خارج از اراده فرد و در اختیار اداره کنندگان عمومی زندگی
– در سطح تصمیمات جزئی : در اختیار فرد .
فصل دهم : مسائل و مشکلات برنامه ریزی شهری و طرح های جامع شهری
هدف کلی :
آشنایی با برنامه ریزی شهری و طرح های جامع و مسائل مربوط به
آنها
به نظر برخی جامعه شناسان :
توسعه زندگی شهری ریشه بسیاری از نابسامانی های کنونی است و عمومیت یافتن نوع زندگی شهری ، نیرویی برای بر هم زدن تعادل های اجتماعی بوجود خواهد آورد.
هر شهر فضایی را اشغال می کند که در طول زمان و بر حسب سیر تاریخی و حوادث گوناگون دائما تغییر یافته است .
سرعت گسترش و توسعه شهرنشینی در عصر جدید سبب شده که ما با دو پدیده روبرو باشیم :
پدیده اول : محیط شناخته شده یا مانوس شهر
پدیده دوم : گسترش یا محیط نامانوس
در پدیده گسترش یا محیط نا مانوس :
مفهومی مانند مرکز شهر، موقعیت و عملکرد ثابت خود را از دست داده و این مفهوم دیگر معرف و سمبل گذشته نیست و روابطش با کل جامعه دگرگون می شود .
در پدیده محیط مانوس شهر :
توسعه شهر بدون اینکه به روابط قبلی شهر صدمه ای بزند ، ادامه می یافت . ممکن بود توسعه جدید شهر موجب جابه جایی برخی مراکز داخلی گردد ولی در استخوانبندی شهر تغییری حاصل نمی گردد .
رابطه توسعه شهر و روستا :
توسعه شهر هم شهر و هم روستا را در بر می گیرد و روابط جدیدی میان این دو مستقر می گردد .اقتصاد شهر و روستا نظام مشترکی پیدا می کند و ادغام آنها به یکدیگر روز به روز تشدید می شود .
مسئله شهرنشینی :
یک پدیده اجتماعی کامل یا تام است که صورت گذشته شهر را که خود یک پدیده اجتماعی تام بود ، منفجر ساخته است تا از آن پدیده های اجتماعی جزء بوجود آورد .
تجمع و تمرکز در محیط شهر :
موجب انفجار در محیط شهری می گردد .
به این ترتیب آثار و فرآورده های شهر ، مراکز شهری را در خود حل کرده و نشانه های زندگی درون شهری را دچار تغییر کرده است .
روش های حل مسائل شهری :
تهیه طرح و نقشه شهر
برنامه ریزی شهری
مسئله شهر قبل از هر چیز مسئله سازمان دادن به فضاست
حقیقت زندگی شهری :
در این است که رشد مناسب و به هم پیوسته کلیه عناصری را که این مجموعه انسانی را در فضا تشکیل می دهد باید شناخت و به تحقق نزدیک ساخت .
طرح هادی :
طرح های هادی برای شهر همانند برنامه ریزی برای توسعه شهری
است .
هر دوی این روش ها ، نشان از یک دخالت ارادی دارد ولی این امر
ارادی در هر دو مورد جهت گیری واحدی ندارد .
طرح های شهری :
منطبق بر دید بالنسبه ثابتی است و با در نظر گرفتن حد و حدود معین سعی دارد یک نوع تعادل بین عناصر زندگی شهری برقرار سازد .
نقیصه طرح هادی :
جنبه ایستا داشته و نمی تواند برای رشد حقیقی شهر پیش بینی های
لازم را داشته باشد و در مقابل تغییرات بنیادی راه های چاره جویی
ضعیفی را ارائه دهد . ادامه
یک طرح شهری بدون اینکه کاملا در مجموعه روابط منطقه ای جایگزین شود و از طرفی به پدیده رشد و توسعه عمومی توجه نشان دهد ، نمی تواند تهیه و پیاده گردد .
شهر در شبکه اقتصاد منطقه ای و سراسری :
بر این اساس ، سلسله عوامل مختلف محیط شهری طوری به هم
آمیخته شده که روابط آنها پیش از آنکه تابع نیروی درونی شهر
باشد ادامه
تابع نظمی است که از خارج برای آن تعبیه شده است .
این دیدگاه بیان اقتصاد سیاسی است که به ساخت گرایی شهرت یافته است . ادامه
برنامه ریزی ، طرح ریزی شهری و منطقه ای علی رغم تفاوت در مورد آینده شهر مشترکند و آن اینکه شهر در همه آنها به عنوان نقطه ای در فضای بی نام و نشان در نظر گرفته می شود . ادامه
در این بحث ، ترکیب نهایی و به هم پیوستن عناصر ( در شهر ) در این میان مورد غفلت قرار گرفته یا به کلی فراموش می گردند . ادامه
این طرح : هیچ راه حل عملی به دست نمی دهد . بایستی متخصصین دیگری مانند شهرسازان و معماران پیدا شوند و شهر را بسازند . ادامه
طرحهای هادی منطقه ای مانند هر برنامه ریزی ، از یک برنامه ریزی مرکزی منشا می گیرد .
ادامه
تحقق طرحهای هادی در عمل ایجاب می کند که اشتراک مساعی بین مسئولین امور و کارگزاران شهری بوجود آید و هر دو به منظور تامین حداکثر منافع مصرف کنندگان با یکدیگر هم دست گردند .
فصل یازدهم : برخی ویژگی های روانی و رفتاری شهرنشینان
هدف کلی :
آشنایی با رفتارها و روحیات شهرنشینان و نظرات بعضی از متفکران
در این زمینه
رفتار شهرنشینی :
علاوه بر شرایطی مانند کار جمعی ، تراکم ثروت و وسائل رفاه ، مشاغل صنعتی و ابداعات در شهر روحیه تجمل پرستی و رفاه طلبی و ظرافت خواهی و روابط اجتماعی خاصی دیده می شود که آنرا روحیه و رفتار شهرنشینی نامیده اند .
اخلاق و رفتار شهرنشینان از دیدگاه ابن خلدون :
تجمل پرستی و تفنن گرایی
رباخواری ، قمار بازی ، احتکار و تقلب ، حیله ورزی و فریبکاری و سوگند شکنی ادامه
حرص و زیاده طلبی
خروج از نیک سیرتی طبیعی و اولیه بادیه نشینی
سلب شدن روح عصبیت و همبستگی اجتماعی
دید منفی نسبت به شهرنشینی :
علاوه بر ابن خلدون ، افراد دیگری هم به صفات و ویژگی های شهرنشینی با دید منفی و بدبینانه نگریسته اند .
حتی افراد ساکن و مایل به زندگی در شهر نیز از مشکلات و گرفتاریهای زندگی شهری نالیده اند .
ویژگی های منفی زندگی شهری در عصر جدید :
بی نام و نشان ماندن علی رغم تراکم شدید جمعیت
روابط رسمی و غیر شخصی
از هم گسیختگی پیوندهای اجتماعی
فشارهای عصبی و روحی
زیمل :
کلان شهرها را مرکز پیچیده ترین مسائل زندگی مدرن می داند که شخصیت فرد را شدیدا تحت فشار قرار می دهد و او را به این سو و آن سو می کشاند .
خصلت های کلان شهرها از نظر زیمل :
خصلت پیچیده کلان شهرها
سلطه عقلانیت و حسابگری در شهرها
دلزدگی و یک نواختی ادامه
احتیاط و محافظه کاری در کلان شهر
کلان شهر ، مرکز تحول فرهنگ مدرن
عدم تجانس و ناهمگونی شهرها ادامه
توسعه محلات فقیر نشین و فرهنگ فقر
تراکم و آلودگی محیط
تاخر فرهنگی و عدم هماهنگی
بخش دوم : مطالعات شهری
فصل دوازدهم : زمینه های پژوهش تازه در جامعه شناسی شهری
هدف کلی :
آشنایی با مطالعات انجام شده در زمینه شهر و شهرنشینی
هدف از پژوهش در مورد شهرها :
در اکثر موارد ایجاد زمینه مساعد برای برنامه ریزی شهری است .
پژوهش در امور شهری :
در بسیاری از بررسی ها جایگاه وسیعی به مطالعات علوم انسانی اختصاص یافته ولی قلمرو نفوذ آن به درستی روشن نشده و تعریف معینی از حدود کار آن به عمل نیامده است .
مهمترین بررسی ها به لحاظ جامعه شناسی :
بر محور یک مسئله اساسی یعنی روابط میان سبک زندگی و تحول شهرسازی دور می زند .
تحول صور زندگی و توسعه شهرنشینی :
بررسی های مختلف ، صور زندگی را به عنوان یک الگوی مطلوب
و ثابت که متاثر از زندگی روزمره و مظاهر مختلف آن است مورد
توجه قرار می دهد و مشخصات زندگی انفرادی و تنوع تاریخی را
از آن مستثنی می سازد .
محور اصلی این پژوهش ها عبارتند از :
خصوصیات جمعیت و فعالیت های زندگی گروهی
امکانات و تسهیلات زندگی
ادامه
رابطه آنها با کار و فعالیت
وضع مسکن
توزیع درآمد و مصرف و
روابط اجتماعی ناشی از آن
پژوهش های شهری :
در بررسی های مختلف بیش از آنکه ” جامعه شناسی شهری ” مورد نظر باشد می توان گفت که بررسی های جامعه شناسی در محدوده شهرها مطرح است .
دسته دیگری از مطالعه :
در باب توسعه شهرنشینی و شهرگرایی است که فرآیند توسعه و گسترش شهرهاست و توجه به آن ، شهرها را به عنوان مراکز تولیدی و رهبری و هدایت و به عنوان موفقیت تاریخ و طرز استفاده از زمین مورد نظر قرار می دهد .
حاصل مطالعات شهری :
برای درک مکانیسمهای اقتصادی و توسعه تاریخی تحول شهرسازی و معماری مفید است ، اما برقراری ارتباط میان این نمونه ها و طرز عمل جامعه شهری ( بخصوص سبک زندگی شهری ) دشوار می نماید .
پژوهش های شهری به سوی دو محور اصلی گرایش پیدا می کند :
فهم صور زندگی
توسعه شهرنشینی
واقعیت شهر بوسیله ترکیب این دو خصوصیت می توان شناخت .
اجزای متشکل سبک زندگی عبارتند از :
1 ) الگوهایی که منشا و ماخذ رفتار هستند و در جامعه عمیقا ریشه دوانیده اند . مانند نهاد خانواده و محرومیت
2 ) عناصر بی ریشه و متحرکتر که در مقابل تاثیرات عوامل خارج آسیب پذیر هستند . ( مانند برخی از انواع مصرف که دائما تغییر می یابد . )
شکل زندگی :
به دشواری می توان شکل زندگی را به صورت یک کل که مجموعا و یکپارچه تحول می یابد و جابه جا می شود در نظر بگیریم . بر عکس بی نظمی ، نوسانات و امکان تغییر دائمی در این زمینه یک قائده کلی و عمومی است .
برقراری رابطه بین صور زندگی اجتماعی و توسعه شهرنشینی :
می توان به رابطه بین نوع خرید و مراکز خرید و شیوه معماری و
تبلیغات در شهر و غربت در شهر و … با توسعه شهرنشینی توجه
کرد . ادامه
می توان نتیجه گرفت که تحول سبک زندگی کل جامعه عملا از توسعه شهرنشینی و سبک زندگی شهری تبعیت می کند .
نحوه تحول صور زندگی و توسعه شهرنشینی :
در عصر جدید ، صور زندگی آرام و بالنسبه کند دگرگونی می پذیرد .
ولی رشد شهری و توسعه شهرنشینی در ارتباط با نیروهای اقتصادی ، جمعیتی و سیاسی با سرعت چشمگیری پیشرفت می کند .
ادامه بحث :
در تحلیل این حقیقت تائید می شود که توسعه شهرنشینی و شهر سازی همانند سبک زندگی شهری بوسیله کل جامعه تعیین می شود .
توسعه شهر در کشورهای صنعتی :
در کشورهای سرمایه داری صنعتی ، توسعه و تراکم شهرنشینی نتیجه مستقیم توسعه صنعتی است . اگرچه وجود شهرهایی قبل از ظهور صنعت جدید را نمی توان نادیده گرفت .
تغییر در سبک زندگی و شهرسازی :
دخالت در سبک شهرسازی ، آسانتر از دخالت در تحول سبک زندگی است که از آن نتایج بالنسبه متفاوتی حاصل می شود .
در کشورهای صنعتی اروپای شرقی :
شهرهای جدیدالتاسیس و شهرهای قدیمی در کنار هم به چشم می خورد ، در گروه شهرهای جدیدالتاسیس ، توسعه سریع صنعت ، رشد شهرنشینی و گسترش مناطق شهری را به دنبال داشته است .
ادامه بحث :
در شهرهای قدیمی تر مانند مسکو ، رابطه سبک زندگی و توسعه شهری بسیار پیچیده است ، زیرا تاسیسات جدیدی که به خاطر استفاده های جمعی طرح ریزی شده ، برای استفاده انفرادی که در حال افزایش است ، گنجایش کافی ندارد .
دو نوع خلا در زندگی شهری در کشورهای در حال توسعه :
1 – توسعه شهرسازی به توسعه صنعتی پیشی گرفته است .
2 – در سبک زندگی نسبت به شهرسازی گامهای سریعتر برداشته شده است .
در کشورهای در حال توسعه :
شهر منعکس کننده رشد صنعت نیست . و این امر سبب ناهماهنگی و نابرابری در وضع شغلی ساکنین این شهرهاست . ( رشد خدمات در این شهرها )
فصل سیزدهم :مطالعات و برنامه ریزی در ایران
هدف کلی :
آشنایی با مطالعات و کارهای انجام شده در زمینه برنامه ریزی شهری
ایران
اولین مطالعات شهری :
این مطالعات را می توان محصول کار جغرافیدانان مسلمان دانست .در آثاری که جغرافیدانان و سفرنامه نویسان در قرون میانه نوشته اند ، اطلاعات زیادی در مورد ویژگی های شهرهای ایران در دوره های تاریخی گذشته بدست می آید .
ادامه بحث :
در سفرنامه های جهانگردان خارجی ( عمدتا اروپاییان ) نیز در قرون جدید اطلاعاتی در مورد شهرها و مناطق ایران وجود دارد .
مطالعات شهری در دوره های معاصر : در اواخر زمامداری رضا شاه مطالعات شهری به معنای شناخت و طراحی برای شهرها برای اولین بار پدیدار می شود .هدف مطالعات اخیر فقط جغرافیایی نبوده بلکه جنبه شهرسازی و برنامه ریزی شده داشتند .
آندره گدار :
اولین کسی بود که به تهیه طرح های شهری برای ایران پرداخت و به مطالعه معماری یزد و کاشان پرداخت و موزه های ایران و دانشکده هنرهای زیبا را بنیان گذاشت .
اولین شهرهای دارای طرح جامع :
تهران و شیراز بودند . بعدها این طرح دامنه ی وسیعی پیداکرد و کم کم شهرهای بیشتری را در بر گرفت .
ادامه بحث :
علاوه بر مطالعات شهرسازی و برنامه ریزی شهری و تبعات جغرافیایی و تاریخی ، جامعه شناسان نیز به تدریج به مطالعه شهرها علاقه مند شده و به پژوهش در زمینه مسائل شهری پرداختند .
دلیل عدم موفقیت طرحهای شهری ابران :
با وجود سابقه طولانی کشور ما در تهیه طرح های شهری ، در مجموع می توان گفت که این طرح ها ناموفق بوده اند .به این دلیل که با واقعیت انطباق ندارند و قادر نبوده اند پاسخگوی مسائل شهری ما باشند .
عدم درک روش از فرآیند برنامه ریزی شهری را در دو جنبه می تون ملاحظه کرد :
1 ) سطح برخورد با مسائل شهری : تمرکز روز افزون جمعیت در کانون های اصلی شهر فقط مشکلات شهری بوجود نمی آورند بلکه بحرانها و مسائل بزرگ شهری از آنها زائیده می شود .
2 ) محتوای طرح های شهری : ما به طرح نیاز داریم ولی طرح هایی که اسنادی آگاهی بخش باشند یعنی برخوردی واقع بینانه با مسائل شهری داشته باشند .
فصل چهاردهم : روش شناسی تحلیل شهرها
هدف کلی :
آشنایی با مباحث مربوط به تجزیه و تحلیل و طبقه بندی اجتماعات
شهری
عوامل تعیین کننده وضعیت شهرها :
عوامل جمعیت
مرفولوژی و رشد جمعیت
جمعیت فعال و شاغل ادامه
جمعیت فعال بر حسب بخش ها و رشته های مهم فعالیت
آموزش و پرورش
مسکن و خانوار
پایان
موفق باشید
پروانه دانش