جامعه شناسی شهری و روستایی

تقابل اندیشه و فرهنگ شهری و روستایی

دنیای مدرن ، دنیایی شهری است و اساساً درشهر امکان وجود یافته . نوع ارتباطات و تعاملات پیچیده انسانهای مدرن ، شهری است و در بطن و متن همین ارتباطات و تعاملات است که شهروند انتزاعی یک واحد ملی و سیاسی متولد می گردد، هرچند که در تعین تاریخی این شهروند مدرن سنت و خاستگاه قومی او نقشی اساسی دارد اما این سنت و گذشته نیز تنها دریک فرآیند تاریخی و انتقادی آنگاه می تواند هستی و موجودیت خود را حفظ کند که قادر به بازتولید خود در قالب ها و چارچوب های انتزاعی شده همچون دولت ـ ملت باشد.
دولت ها و ملت ها نیز در فضاهای مکانی و زمانی ای به خودآگاهی و تشخیص هویت وجودی و تاریخی خود می رسند که نامشان شهر است . سیاست ، مدیریت ، اقتصاد و اجتماع مدرن تنهادر شهر ممکن است . روستایی نیز اگر بخواهد به این امور بپردازد باید به شهر بیاید و شهری شود. صنعت و توسعه در درون روستا وجود ندارد. حتا دامپروری و کشاورزی صنعتی شده درجوامع توسعه یافته نیز در متن روابطی پیش می رود که شهر آنها را ممکن کرده است حتی اگر در فضاها و مکان هایی خارج از شهر (نه روستا) آخرین محصولات آنها را برداشت کنند وآنگاه برای فروش و توزیع به شهر آورند. اساساً فرآیند و نظام تولید مدرن ، اتفاقی شهری است و وابستگی اش به شهر تنها در امر توزیع و مصرف نیست ، هرچند در سرمایه داری نوین جهانی خود تولید تابعی از مصرف ، توزیع و تجارت است .
انقلاب اسلامی ایران نیز انقلابی شهری بود و به همین جهت می توان آنرا حرکتی در جهت مدرنیزه و شهری کردن جامعه ایران انگاشت . بعد از انقلاب سیل مهاجرت ها از روستاها به سوی شهرها شدت گرفت با این تفاوت که ویژگی انقلابی حکومت اسلامی در توجه به طبقات فرودست اجتماعی باعث می شد که روستائیان این امکان را داشته باشند که در نظام اجتماعی جدیدسهم بالاتری در توزیع قدرت ، ثروت و منزلت نصیب خود کنند و به نوعی ارتقاء اجتماعی دست پیدا نمایند. انقلاب ، فرودستان و روستائیان را به فرادستی در شهرها رساند. اسلامی بودن انقلاب ایران و رهبری روحانیون در کنار توان سازماندهی آنان برای بسیج طبقات شهری و خصوصاً روستایی در جهت بوجود آوردن حرکات اجتماعی ، باعث شد که نظام اسلامی بتواندنقش بزرگی در متحول کردن گروههای اجتماعی روستایی و سنتی به سمت شهری شدن ، بازی کنند. این یک حرکت تاریخی بود که مدرن های ایرانی چه چپ و چه راست سکولار و لائیک موفق به انجام آن نگردیده اند به این علت ساده که نمی توانستند به زبان و بیان مشترکی با طبقات پایین اجتماعی جامعه ایران دست پیدا کنند.
به هر صورت در ربع قرن گذشته ، اتفاقات بزرگی افتاد. روستائیان به شهرها آمدند، فرزندان آنان در شهرها متولد شدند و خود را شهری دانستند. شهر اقتضائات و الزامات خود را بر کسانی که وارد شهرها شده بودند، تحمیل کرد هرچند این اتفاق در شهرهای بزرگ سریع تر افتاد. روستائیان هرچند به مناصب بالا رسیده بودند اما به تدریج دانستند که مدیریت یک جامعه شهری با ریش سفیدی کردن در یک فضای قومی و قبیله ای روستایی بسیار متفاوت است . بسیاری از رفتارها و خرده فرهنگ های روستایی که زمانی خصوصاً در سالهای اولیه پیروزی انقلاب شاخصی برای اثبات صداقت ، درستی و سادگی دوست داشتنی و انقلابی محسوب می شد، اکنون مایه تفریح و سرگرمی روستائیان دیروز و شهروندان امروز است . این شهروندان امروز به خوبی می دانند که در جهان پیچیده شهر امکان برقراری تعاملات روستایی نیست و اینگونه ارتباطات مختل کننده زندگی است هرچند که حسن نوستالوژیکی از آن در وجودشان مانده باشد و گاهی با رفتن به فضاهای طبیعی روستا آنرا ارضاء می کنند.
اندیشه و فرهنگ زندگی در شهر متفاوت از روستا است ، هرچند نمی توان قضاوت ارزشی میان این دو انجام داد اما ناچار باید برای داشتن زندگی مناسب در شهر، شهری شد و نظام ارزشی واخلاقی برآمده از فرهنگ شهرنشینی را پذیرفت .
این تحولات به علت خاصیت اجتماعی و انسانی شان در یک بستر تاریخی پیش می روند و البته هزینه هایی نیز دارند. به هر صورت شکاف و گسستی میان فرهنگ شهری و روستایی درشهرها خصوصاً بعد از انقلاب شکل گرفت و بسیاری از شهرها، روستائی تر شدند. این حادثه در شهرهای کوچک و فضاهایی که غلبه جمعیتی با روستائیان بود بسیار عمیق تر دیده شد، امابا گذشت زمان فرهنگ روستایی در شهرها در موضع ضعف قرار گرفته و در برابر شرایط زیستی و فرهنگی زندگی در شهر تسلیم شده و می شوند.
تبدیل شدن توسعه به یک دغدغه ، ضرورت و مسئله حیاتی برای جامعه ایران و اجتماعات شهری آن و حرکت ایرانیان در جهت درک و فهم نظری و عینی توسعه و تجربه آن در زندگی روزمره شان می تواند فرآیند شهری شدن و شهروند شدن آن دسته از شهرنشینان امروزی که هنوز در فضاهای فکری و فرهنگی روستایی زندگی می کنند، تسریع کند. این اتفاقی مبارک درروند تکمیل پروژه یا پروسه (فرآیند) مدرنیته در ایران است که البته موجب تضعیف احساسات قومی و قبیله ای خواهد شد و ما کمتر شاهد رفتارهای برآمده از توسعه نیافتگی همچون بومی گرایی سنتی و افراطی خواهیم بود. رفتارهایی که هنوز گاهی در میان مدیران ، سیاستمداران و مسئولین خود می بینیم و تنها می توانیم ابراز تاسف کنیم و امید داشته باشیم روزی کسانی که در اجتماع ما به حق و یا به ناحق مدیر و مسئول هستند دیگرگونه بیاندیشند و عمل کنند.
توسعه شهری و روستایی چین
چین در سالهای اخیر به دلیل انجام برخی اصلاحات اقتصادی و اجتماعی از رشد چشمگیری در این عرصه ها برخوردار بوده است. فناوری اطلاعات و ارتباطات در اشکال متنوع خود همواره به عنوان یکی از مهمترین ابزار پیاده کردن برنامه های اجرایی این کشور موردتوجه بوده است.

انجمنهای ایالتی اداره اطلاع رسانی، وزارت علوم و فناوری، وزارت صنایع اطلاعات، وزارت بازرگانی و بسیاری از آکادمی های علمی و اجرایی، توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات و بهره گیری موثر از آن را محور فعالیتهای خود قرار داده اند.

به دلیل وجود دو فرهنگ شهری و روستایی کاملاً متفاوت از هم در این کشور، دو رویکرد کلی را می توان در توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در جامعه تشخیص داد. از یک طرف، این کشور در شهرها و بویژه مناطق صنعتی از پیشرفته ترین امکانات مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات برای امور مختلف اقتصادی و اجتماعی و همپای دنیای پیشرفته صنعتی بهره می برد و ازطرف دیگر، باتوجه به مسایل و مشکلات ویژه مناطق دورافتاده و روستــایی از رویکردهای دیگر بهره مند می شود.

در همایش سالانه چهارم اطلاعات شهری منطقه آسیا – اقیانوسیه که در ماه مه سال 2004 در شهر شانگهای چین برگزار شد، چین به طور فعالانه تری به همکاریهای مربوط به توسعه فنـــاوری اطلاعات و ارتباطات در عرصه کسب و کار منطقه ای ظاهر شد و در چارچوب تفاهم نامه نهایی این همایش، مقرر شد بسیاری از شهرها و مناطق این کشور در فعالیتهای مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات نقش موثرتری ایفــا کنند.

هدف اصلی این همایش، ایجاد زمینه ای اعمال تغییرات در نوع نگرش سیاستگزاران و تصمیم گیران کلیدی، تبیین و پیگیری طرحهای راهبردی شهری جدید، تبادل تجربیات جدید و دستیابی به برنامه ای مشترک در بهره گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات در توسعه اجتماعی شهرها بود.
شبکه تلفن و میزان دسترسی مردم به آن در این کشور از سالهای 90 تاکنون بیش از 28 برابر شده است و به طور متوسط سالانه 34 میلیون خط تلفن جدید راه اندازی می شود. با این حال، رایانه، نرم افزار و اینترنت برای بسیاری از خانواده های چینی و بویژه کشاورزان پدیده کاملاً جدیدی است و اغلب آنها بدانها دسترسی ندارند. فناوری اطلاعات و ارتباطات پیشرفته در این کشور بیشتر در مناطق شهری متمرکز شده است و دولت برنامه هایی را برای توسعه آن در مناطق دورافتاده و محروم، ازجملــه در منطقه خودمختار اویغورنشین سین جیانگ در شمــــــال غربی این کشور پی ریزی کرده است.

چینی ها به دنبال ارائه خدمات مطلوب به کشاورزان و توسعه بخش کشاورزی ازطریق فناوری اطلاعات و ارتباطات هستند و در این راستا بیش از 100 شرکت تخصصی در زمینه اطلاعات کشاورزی و موضوعهای مختلف کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در این زمینه و تیم های مربوط به آنها فقط در استان سین کیانگ مشغول فعالیت هستند. شرکتهای مزبور از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای اصلاح نباتات، آبیاری، آفت زدایی و تحلیل خواص خاک استفاده می کنند. براین اساس، بسیاری چین را به عنوان ابداع کننده "کشاورزی مبتنی بر اطلاعات در ده سال اخیر قلمداد می کنند.
کشاورزی مبتنی بر رایانه عنوان پروژه ای است که در سال 1996 توسط وزارت علوم و فناوری راه اندازی شده، بیش از 3 میلیون هکتار از زمینهای کشاورزی در 14 استان بویژه در مناطق توسعه نیافته غربی را دربرمی گیرد. در کنفرانسی با عنوان کشاورزی مبتنی بر فناوری اطلاعات در ماه می سال 2004، پنج نظام کاری برای نظارت بر امر کشاورزی و ارائه هشدارهای لازم موردتوجه قرار گرفت.
در سال 2004 دولت چین توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در مناطق روستایی را در راس برنامه های خود قرار داد و در زمینه توسعه اشتغال بویژه ازطریق کشاورزی و صنایع مربوط به آن، شبکه ای ملی برای ارائه خدمات اطلاعاتی تاسیس شد. این شبکه ملی دارای بخشهای جزیی تری در مناطق مختلف کشور است و از این طریق به جمع آوری اطلاعات در زمینه تولید محصولات کشاورزی، قیمت محصولات، بلایای طبیعی، آفات نباتی و درآمد کشاورزان می پردازد. همچنین، امکانات لازم اینترنتی برای فروش محصولات کشاورزی توسط کشاورزان درنظر گرفته شده است که در این زمینه بیش از 1400 شرکت و 20 سایت اطلاع رسانی به فعالیت مشغولند.

درهر صورت، ترویج و به کارگیری فناوری اطلاعات به عنوان مهمترین گام در توسعه روستایی و نوسازی کشاورزی این کشور موردتوجه قرار گرفته است و متخصصان این کشور امید فراوانی به دستیابی به سطح مطلوب تولید با پیگیری این رویکرد دارند. در این راه، علاوه بر دغدغه های فنی، ایجاد توازن در مناطق مختلف و رعایت اصول و آرمانهای سوسیالیستی از دیگر موضوعهای موردتوجه دولت است

جامعهشناسی روستایی

جامعه شناسی روستایی شاخه ای از جامعه شناسی است که در آن نظامهای اجتماعی و مناسبات در جامعه روستایی مورد مطالعه قرار میگیرد. در اوایل قرن بیستم جامعه شناسان توجه بیشتری به این موضوع پیدا کردند.
ایجاد انجمن جامعه شناسان روستایی در سال 1937 و همچنین انتشار مجله جامعه شناسی روستایی در آمریکا، گامی در گسترش این رشته از جامعهشناسی شد.
در سال 1957 در اروپا مجله ای توسط انجمن اروپایی جامعه شناسان روستایی انتشار یافت. هر یک از این اقدامات تنها باعث گسترش جغرافیایی این دانش نشد؛ بلکه مسائل تازه ای را در این رشته مطرح ساختند.
موضوع این علم به پدیده های اجتماعی و فرهنگی روستایی محدود می شود. در جامعه شناسی روستایی به بررسی انواع نظام های اجتماعی؛ مانند خانواده، جمعیت، گروه بندی، ارزش های اجتماعی هنجارهای اجتماعی، گرایش ها، کارکردها، تحولات و بالاخره کلیه امور و مسائل جامعه روستایی پرداخته میشود که شناخت آنها می تواند، از یک سو برای توسعه، رفاه اجتماعی و بهبود زندگی روستانشینان سودمند باشد و از سوی دیگر زمینه گسترش جامعه شناسی روستایی به عنوان یک رشته علمی فراهم گردد.
جامعه شناسی روستایی مسائل اقتصادی، فنی، زیستی، طبیعی و عوامل دیگری را که در پذیرش تغییرات و نوآوری ها نقش دارند، از طریق تحقیق تبین می کند.
بر پایه آن چه گفته شد جامعهشناسی روستایی در تحقیقات خود از رشته های متعدد علوم اجتماعی؛ از جمله، جغرافیای انسانی، جمعیت شناسی، اقتصاد، تاریخ و آمار یاری می گیرد.
برای مثال، مطالعات ریخت شناسی جوامع روستایی ضرورت علم جغرافیای انسانی در جامعه شناسی روستایی را مشخص می کند.
لزوم استفاده از جغرافیا در مطالعات اجتماعی به حدی است که غالباً جغرافیدانان، مطالب مهمی را برای سایر علوم اجتماعی به خصوص جامعه شناسی روستایی پدید می آورند. اکولوژی انسانی یکی از این موارد است.
اهمیت تاریخ، در جامعه شناسی روستایی نیز از آنجا سرچشمه می گیرد که سنت در جامعه شناسی روستایی بسیار قابل اهمیت است. به دلیل غلبه روحیه محافظه کارانه در روستاها، سنت ها به کندی تغییر می کند. نظر به اینکه اصل و منشا سنت ها اغلب به گذشته های دور برمی گردد، برگشت به گذشته و یاری گرفتن از تاریخ در این مورد ضرورت دارد.

مسائل مورد بررسی جامعه شناسی روستایی:
1- بررسی ساختار جمعیت روستا
2- بررسی طبقات و قشرهای اجتماعی، نحوه معیشت و سطح زندگی آنها
3- بررسی نقشها و پایگاههای اجتماعی
4- بررسی ارزش های اجتماعی جامعه روستایی
5- بررسی هنجارهای اجتماعی
6- بررسی فرهنگ روستایی که به طور عمده متاثر از سنتهای روستایی است.

تاریخ شهر سازی
در مطالعه فرایند تاریخی شکل گیری ، چهار دوره اصلی در آغاز تاریخ تمدن بشر قابل تشخیص است .
( برای مطالعه )
1 . عصر پالئولینک یا دیرینه سنگی ، از 000 / 000 / 1 سال قبل ، با ظهور شبه انسان روی کره زمین .
2 . عصر پرونئولینک یا عصر میان سنگی ، از 000 / 10 سال قبل تا 8000 سال قبل ، فرار از توحش ، کشت گیاهان وحشی ، اهلی کردن حیوانات و انقلاب کشاورزی .
3 . عصر نئولتیک یا عصر نو سنگی ، از 8000 سال قبل تا 3500 قبل از میلاد ، اختراع خط در 3500 ق . م و تقسیم تاریخ بشر به دو دوره ما قبل تاریخ و پس از تاریخ .
4 . عصر بزنر ، از 3500 تا 2500 سال قبل میلاد ، پیدایش اولین تمدن های بشری در حدود 5000 سال قبل از میلاد ، انقلاب شهری در آسیای جنوب غربی و کشف و استفاده از فلزات .
نخستین سه تمدن جهان براساس زمان آغاز آنها ، تمدن های بین النهرین ، مصر و هند هستند که به تمدن های مرده مشهورند + تمدن چین .
موقعیت مساعد برای انقلاب کشاورزی به عنوان اولین پیش شرط پیدایش شهرها در آغاز در شرق مدیترانه ، در حوالی محلی که به نام ‹‹ هلال حاصل خیز ؛هلال طلایی ›› معروف است، اتفاق افتاد به شکلی که این منطقه ‹‹ گهواره تمدن ›› اقلب گرفته است . این منطقه
حاصل خیز از بالای خلیج فارس آغاز گردید و قبل از آنکه در جهت غرب بر فراز فرات گسترش یابد ، در جهت شمالی تا کوه های سرچشمه دجله ادامه می یابد . در امتداد ، این منطقه حاصل خیز در جهت سوریه و دره ها و دشت های فلسطین انحنا یافته و در صحرای سینا ، این تداوم گسسته شده اما در دلتای پهناور و دره باریک نیل مجددا تداومی استوار در جهت جنوب و در داخل سرزمین مصر پدید می آورد .
در این میان منطقه ای میان دو رود دجله و فرات با نام بین النهرین به دلیل برخورداری از آب کافی و زمین حاصلخیز و استعداد بالقوه آن برای کشاورزی توانست امکان ابتدایی ترین تظاهر مدنیت را فراهم آورد .
اغلب باستان شناسان تمدن سومری نخستین تظاهر مدنیت در جهان است آنها نخستین شهر حقیقی را بنا نهادند ، زمین را شخم زدند ، معابد را ساختند ، قوانین مدنی را گرد آوردند و نخستین امپراطوری و شهرها را پدید آوردند .
در جهان بینی تمدن بین النهرین مبنای واقعی ‹‹ خدا محوری ›› ، ‹‹ خدا- پادشاهی ›› است و معابد وحدت مادی و معنوی در جامعه پدید می آورند .
براین اساس : شهر سومری دارای بارویی بسته متشکل از خشت خام است که پس از عبور از دروازه شهر ، انبوه ساختمان ها به صورت تنگاتنگ که بر مبنای شبکه منظمی از کوچه های باریک نظم می یابند در کنار هم قرار می گیرند ، مجموعه پرستشگاهها در محله مرکزی شهر ، از جمله ساختمان های همگانی اند که بناهای عظیم داشته و دیوارهای بلند
آنها را از بقیه شهر جدا می کرده است .
– تمدن های اولیه دیگر در اقصی نقاط کره زمین پس از این در حال گسترش و شکل گیری هستند که به تمدن های واقع در ایران ، هند ، مصر ، آمریکا ، چین و ژاپن نام برد.
– در تمدن مصر : به دلیل امنیت موجود در سرزمین که نشات گرفته از ویژگی های خاص جغرافیایی است شهرها فاقد دیوار و حصار هستند .
– در تمدن هند ، نماد گرایی مذهبی بر نحوه شکل گیری شهر تاثیر بسزایی داشته است در عرصه رود سند هیچ اثر آشکاری از اقتدار سلطنتی چه به شکل کاخها ، مقبره ها و یا شانه ای سلطنتی وجود ندارد چنین به نظر می رسد که علت وجودی این شیوه زندگی منظم ، اعتقادات مذهبی بوده است .
-تنها تمدن زنده بزرگ جهان ، تمدن چین است که پهناورترین اقیانوس ها ، بلندترین کوهها و یکی از وسیع ترین بیابان ها ، آن را در میان گرفته است در واقع اهمیت بررسی تمدن چین در تداوم تاریخی آن است و نه در قدمت آن .

. . . تمدن ایران
هخامنشیان : اولین دولت مستقر در ایران ( 7 تا 4 قبل از میلاد ) .
شهرهای هخامنشی با سیمایی که نشان دهنده مظهر عظمت و قدرت امپراطوری هستند شکل می گیرد .
ساختار شهر : 1- دژ حکومتی ( کاخها ، معابد ، ساختمان های اداری نظامی ) شاژ میانی ، 2- محلات خاص برای طبقات ممتاز 3- شار بیرونی ( محلات و خانه ها ، بازارها ، باغات و مزارع پراکند )

. . . ساسانیان ( قرن سوم تا هفتم میلادی )
در زمان ساسانیان ، شهر سازی از پیشرفت قابل توجهی برخوردار شد . مساله مهم در سیستم شهرسازی ساسانیان ، وجود کاربری ها یا عناصر سه گانه ( 1-کهندژ 2- شهرستان یا شارستان و 3- ربض یا حومه ) و همچنین وجود جهات چهار گانه در هنگام ایجاد معابر در و دروازه هاست . شهر معمولا به حصاری ختم می شده که چهار دروازه چهار سوی عالم داشته است .

. کهندژ ، قهندز یا نارین قلعه :
یکی از مهمترین اجزای شهرهای اداری- سیاسی ایران پیش از ورود اسلام ، دارای برج و بارو بوده که به وسیله خندقی احاطه می شد که توسط دروازه ای به خارج راه داشت .
. شهرستان یا شارستان :
محلات را در خود جای می داد و روابط اجتماعی و اقتصادی میان مردم ساکن در آن جریان دارد .
. ربض یا حومه : کشتزارها و مزارع / بازارها و میادین

. . . عوامل مشخص شهر در دوره اسلامی
( قرن هفتم میلادی به بعد ) بر پایه عدم وجود تفاوت بین انسانها .
عناصر اصلی شهر در دوران اسلامی
– مسجد ( نقش مذهبی ، سیاسی ، اجتماعی )
سکونت گاهی شهر محسوب می شود که مسجد جامع داشته باشد .
– بازار ستون نقرات شهر در دوره اسلامی که اغلب در کنار یا دور مسجد است .
– محله در محلات بخش سکونتی و کارگاهی و تجاری کوچک .

* فرم شهر ایرانی در دوره صفوی
پس از ساسانیان ، دولت صفوی ( قرن دهم یا یازدهم هجری ) متمرکزترین دولت ایرانی دوره اسلامی است .
جمع بندی ماهرانه از هنر ، معماری و شهرسازی در این دوران مکتب جدید اصفهان را سبب می گردد . سیاست شهری شاه عباس مبتنی برگسترش و رونق شهرهای نواحی مرکزی کشور می گردد . حضور شاه اسماعیل صفوی ( اولین شاه سلسله ) در دربار اوزون حسن اولین مفاهیم ‹‹ شهر آرمانی › › را در ذهن آنها به وجود می آورد .
آنچه به تعبیری روشن ابداع می گردد ، پیدایش مفهوم خیابان در مقابل بیابان است . درختان بیشمار در کنار خیابانها قرار گرفته در محیط بیرونی ( چهار باغ قزوین و سپس اصفهان ) .
* برنامه ریزی ، طراحی و اجرای شار جدید اصفهان به مدت 25 سال از اولین
سالهای قرن 11 هجری قمری ( 17 میلادی ) در زمینه هنر شهر سازی و برپایی شهر، الگوی
تازه را پایه می نهد که به علت خاستگاه سرزمینی اش ، مکتب اصفهان نام می گیرد .
مکتب اصفهان تحقق آرمان شهر دولت صفوی است .
میدان نقش جهان که الگوی خود را از میدان کهنه اصفهان ، میدان حسن شاه تبریز و میدان عالی قاپو قزوین می گیرد ، این الگو را نظمی کاملا منطقی می بخشد و با دقتی بی نظیر به ترکیب و تنظیم هندسی و فضایی عناصر پیرامونی و درونی آن می پردازد تا برای اولین بار در سازماندهی شار ایرانی ، مفهوم منطقه بندی شهری به کار گرفته شود .
محلات مسلمان نشین- یهودی نشین- ارامنه و زرتشتیان .
* الگو شدن مکتب اصفهان در سایر شهرها
* از این پس معماری نه حد بناهای منفرد ، بلکه در حد مجموعه های شهری مطرح
می گردد . معماری شهری و ایجاد و خلق فضاهای شهری هدف اصلی مکتب اصفهان است .
– در مکتب اصفهان نه مقیاس انسانی ، بلکه فضای انسانی مطرح می گردد و در پی تحقق اصل تعادل و توازن می باشد ( عدم مداخله در بافت قدیم ) .
توسعه راه ها و ایجاد تاسیسات زیر ساختی کاروانسراها و قنوات و پلها و رباط ها از دیگر اهداف دولت صفوی برای بسط سلطه حکومت خود است .
◄◄◄ در میان راه جاده های اصلی شهرهای جدیدی نیز ایجاد می شد که خود سبب رونق کسب و تجارت است . در همین راستا شهر تهران در زمان شاه طهماسب مورد توجه
قرار می گیرد به گونه ای که در سال 96 فرمان ساخت 114 برج برای باروهای شهر تهران را به عدد سوره های قرآن صادر می کنند ← تبلور تفکر عارفانه با بیان صفوی .
کثرت به وحدت ، ظلمت به نور و زمین به آسمان و . . . ( مفاهیم عرفانی دیگر موجود در معماری صفوی ) .
اروپا
تمدن های نخستین اروپایی :
1 . تمدن یونان ( 900 تا 600 ق . م )
2 . تمدن روم باستان که از مطالبه کامل آنها صرفنظر می کنیم .

قرون وسطا در اروپا :
دوره ای از تاریخ اروپا که در فاصله انقراض امپراطوری روم غربی توسط بربرها تا دوره رنسانس قرار دارد را علمای انسان گرای قرن 15 ‹‹ قرون وسطا ›› می نامند .
قرون وسطا به سه دوره تقسیم می شود . ( سیر تکاملی )
الف . دوره ابتدایی ( قرن 11- 5 م ) :
در این دوره نطفه فئودالیسم بسته می شود و کلیسای کاتولیک نفوذ خود را گسترش داد و جهان بینی این دوره را که کاتولیسم بود بیان نهاد . اسقف ها در زمره فئودال های بزرگ بودند به گونه ای که خود پاپ یکی از حکمرانان فئودال ایتالیا بود .
ب . دوره میانی قرون وسطا ( 15- 11 م ) :
در این دوره فئودالیسم به اوج خود می رسد . در این دوره کشاورزی از صنایع شهرک ها جدا گردید و گاو آهن جایگزین خیش شد . متخصصین صنایع به وجود آمدند و نوعی تقسیم کار بین کشاورزی- صنایع به وجود آمد و در نتیجه شرایط لازم برای تضاد شهر و روستا پدید آمد .
ج . دوره متاخر قرون وسطا ( 17- 15 م ) ( آغاز رنسانس )
در این دوران فئودالیسم تجزیه گردید و سرمایه گذاری بورژوایی شکل گرفت تقسیم کار اجتماعی ، بین شهر و روستا به وجود آمد ( روستا : کشاورزی / شهر : اقتصاد مبتنی بر تجارت ) .
( پایه اغلب شهرهای بزرگ امروزی اروپا از همین زمان گذارده می شود ) .
با ایجاد برج و باروری مستحکم در اطراف شهر و ازدیاد فعالیت های تجاری توسط صنعتگران و بازرگانان ساکن در این شهرها که از ابتدا در اکثریت بودند ، شهرها به یک خود مختاری در درون خود رسیدند .
طرح شهر در قرون وسطا مستقیما از شرایط زندگی در آن دوران نشات گرفته و به محدود و محصور کردن فضا تمایل دارد . شهر قرون وسطایی به صورت مجموعه ای ارگانیک از معابر پر پیچ و خم و خیابان های فراخ و میادین عمومی شکل می گیرد و انبوه ساختمان هایی که میادین و خیابان ها را دوره می کردند ، خط افق انعطاف پذیری به وجود می آورند که تمایل این خطوط به جهت گیری قائم در شکل غالب و چشم انداز بنای کلیسای جامع به اوج می رسید .
در مطالعه هنر و معماری قرون وسطا ، سه دوره سده های تاریک ، رومانسک و گوتیک قابل مشاهده است .
دوره رنسانس ( 1420 تا 21900 )
رنسانس در لغت به معنای تجدید حیات می باشد . احیای مجدد علاقه به صورت مختلف هنر کلاسیک یونان باستان و روم باستان و استفاده از آنها به عنوان الهام بخش هنرها.
* در دوره رنسانس جشن اومانیسم رواج می یابد و اروپا از کلیسا محوری قرون وسطا به انسان محوری گرایش می یابد .
* هنر رنسانس هنر آرامش و زیبایی است اثری از منع و اجبار یا آشفتگی و نا آرامی در این کارها به چشم نمی خورد .
در معماری این دوره به چهار بخش تقسیم می شود :
رنسانس نخستین ( 1500- 1420 )
رنسانس پسین ( 1600- 1500 )
باروک ( 1750- 1600 )
رو کوکو یا نئوکلاسیک ( 1900- 1750 )

در طی دوران رنسانس اصول طراحی حاکم بر شهرسازی چنین است :
1 . توجه به تقارن
2 . طراحی انسداد مناظر با قرار دادن دقیق ستون های یاد بود یا مجسمه های شاخص در انتهای خیابان های بلند و مستقیم .
3 . تئوری پرسپکیتو که بیان هنری می بایست با آن تطابق یابد .
اما در دوره باروک شهرسازی دوره رنسانس از میان رفت و به جای شهرهای ستاره ای شکل محدود و محصور به دیوار ، نقشه خیابان هایی که برای عبور و مرور در وسایل نقلیه آن روز مورد استفاده قرار گیرد طرح و اجرا گردید .
شهرسازی اواخر دوره باروک مظهر قدرت مطلقه بود :
1 . قدرت مطلقه مذهبی کاتولیک ها که علیه تحول پروتستان ها دوباره به وجود آمده و قدرت گرفته بودند .
2 . قدرت مطلقه سلطنتی .
٭٭٭ با گذشت زمان و ورود به قرن 18 ، قرنی آغاز می گردد که انقلاب فرانسه و انقلاب صنعتی را در خود می پرورد و موجی نوین به حرکت در می آید که قرون بعدی در تمامی دنیا متحول می کند .
با شروع قرن نوزدهم و وقوع انقلاب صنعتی ، دیدگاه های نوین ( مدرنیستی ) شکل می گیرد . دیدگاههایی که در شهر دوران قبل جابجایی های عمده به وجود می آورند و انسان را محور کائنات قرار می دهند و همه چیز را به او معطوف می کنند ، این شهر که
شهر صنعت است هیچ گاه اندیشه ماورائی ندارد و همه چیز در آن تجربه می شود این شهر کاملا محل فعالیت است ، محل راندمان ، کارآیی ، سود آوری و . . .
برخلاف شهر دوره های قبل که تابعی بود از سنت ، شهر دوره صنعت دارای فرمی است که از عملکردهایش تبعیت می کند . تولد این شهر با انجام تولید است یعنی گذار از اقتصاد کارگاهی به اقتصاد کارخانه ای . جامعه ای که در این شهر در حال زندگی است یک جامعه صنعتی می باشد ، جامعه ای که هرگز نمی تواند در روستا به وجود آید و فقط شهر را به عنوان محل تولید می طلبد و در حقیقت مقوله ای به نام شهر نشینی به معنای واقعی کلمه در حال تکمیل است .
در این زمان ، انجام کاری آغاز می شود که قبلا وجود نداشت و آن تولید متخصصین شهرسازی و شهرساز است .
در نیمه اول قرن نوزدهم برای نظم بخشیدن به نیروهای اجتماعی موجود در شهر ، دو گونه مکتب در غرب به وجود می آید که افراد پیرو این مکاتب ، متخصصین شهر سازی نیستند و فقط به طرح مساله پرداخته و نهایتا الگوی شهری ارائه می دهد و به همین جهت آنها را ‹‹ پیش شهرسازان ›› می نامیم . 1

◄ پیش شهرسازان ترقی گرا ( نوگرا ) :
متفکرانی که دوران پارنیه فنی را از دوران نو فنی جدا کرده و با مطرح ساختن اینکه انقلاب فنی و تکنولوژیکی صورت گرفته و بشر متفاوتی به وجود آمده ، به آینده نگاه دارند معتقد به انقطاع تاریخی و با هدف بازدهی و کارایی حداکثر در شهر می باشند .
◄ پیش شهرسازان فرهنگ گرا :
که به دنبال نظم مطلوب هستند اینان با اعتقاد به تداوم تاریخی ( برخلاف ترقی گرایان )، معتقدند که شهر قرن نوزدهم ، شایسته انسان این قرن نمی باشد اینان تقدم نیازهای معنوی را بر نیازهای مادی مطرح می کنند و معتقدند تولید هیچگاه از نظر بازدهی و مزیت مدنظر نیست ، بلکه در جهت رفاه ساکنین شهر معنا می یابد .
٭٭٭ قرن بیستم ، قرنی است که قرار است در آن جهانی شکل گیرد که شعار نفی تسلیم انسانها بر یکدیگر را صادره کرده و سر دهد . قرار است جامعه صحبت کننده ، جامعه متخصصین باشد و هرکس در جای خود قرار گرفته و اظهار نظر کند . در نتیجه ‹‹ شهر سازی متولد می شود ›› و برای آن واژه Urbanism در نظر گرفته می شود .
شهرسازی جدید که با نگاه غالب پیش شهرسازان ترقی گرا ظاهر می شود ، خواهان فاصله گرفتن از پیش شهرسازی است تا شهرسازی را از سیطره غیر متخصصین ( غیر معماران ) خارج سازند .
از طرفی شهر از مفهوم برخورد کلی به یک مفهوم برخورد جزئی می رسد ، به گونه ای
که از این پس معمار و شهرساز به مسائل اقتصادی و سیاسی و . . . توجه ندارد و فقط به نظم و نسق دادن فضای شهری و کالبد و جسم آن توجه دارد و در نتیجه قرن بیستم ، شهرسازی به عنوان یک عمل غیر سیاسی و غیر اقتصادی تبدیل به یک حرفه و عمل کاملا تخصصی می شود .
لازم به ذکر است که در قرن نوزدهم ( پیش از تولد شهرسازی و متخصصین آن ) به دلیل عدم تطبیق اندیشه های پیش شهرسازان واقعیات روزمره عملی شهرسازانه صورت نمی گیرد . در واقع عمل ساختن شهرها از زمانی قوت می گیرد که جامعه صنعتی هجوم آورده و کسانی مثل ‹‹ جان نش ›› در انگلستان یا امپراطور سرخ ( ناپلئون سوم ) در فرانسه آن را به پیش می برد .
ناپلئون سوم در مدت اقامتش در انگلستان تحت تاثیر سوسیالیست های ترقی گرا قرار می گیرد و به هنگام بازگشت به کشورش تصمیم می گیرد با کمک ‹‹ هوسمان ››، فرماندار ناحیه ای در فرانسه آرمان شهر خود را بنا دارد و حقیقتا در این دوران یک عمل شهرسازی در پاریس صورت می پذیرد همین عمل در انگلستان توسط ‹‹ جان نش ›› برای طبقه سرمایه دار صورت می گیرد . . .
اما با ظهور متخصصین و اکتشافات جدید روزگاری نو آغاز می گردد .
اکتشافات و اختراعات جدید موثر بر معماری و شهرسازی نوین :
* استفاده از فولاد و توانایی بلند مرتبه سازی
* کشف بتن مسلح و امکان ساخت معماری بدون دیوارهای ضخیم و حضور نور در ساختمان .
* اختراع برق و داشتن شهر شب در کنار شهر روز
* اختراع آسانسور و ایجاد شهرهای عمودی
◄ برای تلفیق هنر و صنعت ، مدرسه باهاوسن توسط والتر گروپیوس ، تاسیس می شود که کار آن تولید متخصصین معماری ، شهرسازی و . . . است .
◄ منشور آتن در سال 1932 م . در چهارمین کنگره معماران مدرن ( سیام C . I.A.M ) به عنوان نقطه مشترک تمامی معماران مدرن ترقی گرای قرن 20 رواج می یابد که از معروف ترین پیروان این الگو ، لوکور بوزیه ›› است .
موضوع اصلی این کنگره ، شهر کارکردی بود این کنگره تحقیقاتی را در زمینه وضع موجود شهرها و گسترش بی رویه و مغشوش آنها ارائه داد و یک بررسی از علل مشکلات موجود به عمل می آورد . این کنگره برنامه ای برای طرح منطقی فعالیت های شهرها صورت بندی کرد که براساس آن شهرها قادر خواهند بود تا چهار عملکرد حیاتی خود را که عبارتند از : مسکن ، کار ، تفریح و ارتباطات ، به نحو احسن در بطن خود داشته باشند
انگاره اصلی منشور آتن ، مدرنیته ، تجدد گرایی و نوگرایی است .

٭٭٭ باید بدانیم چهار عامل مهم زیر عواملی بودند که اساس فکری و عملی مدرنیسم و
شهر مدرن را بنا نهادند .
* 1 . عامل صنعتی و تکنولوژیکی ( انقلاب صنعتی و آثار و نتایج آن )
* 2 . عامل مذهبی و اعتقادی ( دکترین پروتستانیزم )
* 3 . عامل اقتصادی ( پایین آوردن هزینه به منظور سود بیشتر یا بالا بردن کارایی با حذف هزینه های غیر ضروری ) .
* 4 . نیاز به بازسازی بعد از دو جنگ جهانی

الگوی شهر قرن بیستم هیچگاه به دنبال تیپولوژی ( گونه شناسی ) نیست ، بلکه الگو سازی می کند و فرمی خلق می کند که تابع عملکردهای شهر است . لذا با کنار گذاشتن تیپولوژی ، مکانیزاسیون و استاندارد گرایی رواج یافته و عقلایی می گردد . اساس اینگونه استانداردها بر یکسانی و یکنواختی اجتماعی و تولید انبوه تکنولوژیکی استوار بود و هرگونه تفاوت های انسانی و فرهنگی را مضر و غیر معقول می دانست تا آنجا که لوکوربوزیه معتقد به وجود آوردن ‹‹ روح تولید انبوه ›› در همه جوانب و ابعاد زندگی بود .
انسانها در جهان سوای رنگ و زبان یکسان در نظر گرفته می شوند و در نتیجه برای این انسان ، ‹‹ سبک بین المللی ›› به وجود می آید . همه انسانها مانند یکدیگرند و طبق نتایج منشور آتن چهار عملکرد بیشتر ندارد : استراحت و خوابیدن / آمد و شد / سکونت و کار کردن . در نتیجه الگوی مطلوب استقرار توسط شهرسازان برای انسانی طراحی می شود که از این پس قرار است در پهنه سیاره مستقر باشد نه در جای خاص .
– لوکوربوزیه می گوید بولدوزر می تواند کوه ها را صاف کند و درون دره ها بریزد ، سپس احتیاجی به پیروی از فراز و نشیب طبیعت سیاست و همه جا می توان شهرهای همگن ساخت ( معماری بولدوزر ) .

-طبقه بندی شهر یا Zoning نیز بعد از کنگره معماران مدرن مطرح گردید منطقه بندی ابزاری است که الگوی مناسب کاربری زمین را در شهر تعیین می کند به نحوی که کلیه کاربری ها در ارتباط مناسبی با هم قرار گیرند و فضای مناسب کاربری زمین را در شهر تعیین می کند به نحوی که کلیه کاربری ها در ارتباط مناسبی با هم قرار گیرند و فضای مناسب برای هر نوع توسعه شهری فراهم شده و از تداخل و تراکم کاربری ها جلوگیری شود . تفکر Zon مربوط به دوره خاص حاکمیت مدرنیسم بود که زمین به چهار عملکرد ذکر شده تقسیم می گردید . امروزه این دیدگاه به صورت جدید Mixed Zoning تغییر یافته یعنی منطقه بندی ترکیبی که انعطاف بیشتری نسبت به Zoning دارد .
در الگوی شهرسازی ترقی گرا ، مسکن با دو مفهوم فردی و جمعی نقش عمده ای می یابد . مسکن جمعی به صورت آسمان خراش نمایان می شود ، مفهوم مسکن در این الگو عوض شده و از سلول برای آن صحبت می شود ، چون این مسکن قرار است که فقط برای ساعات خواب و استراحت باشد و در نتیجه ابعاد آن به حداقل می رسد .
◄◄►► مدرنیسم بیش از هر چیز می خواهد خود را از بند برهاند این بند ممکن است
جامعه ، حکومت و یا هر چیز دیگر باشد ولی بیش از هر چیز از تاریخ و گذشته فرار می کند . یعنی باید آنقدر از جریان اصلی دور شد که فرایند تاریخی دیگر به کار نیاید .
بحث اصلی ترقی گرایان ، گسستن از گذشته و تاریخ است و چیزی که مهم است ، همین لحظه می باشد . از طرفی سادگی ، حذف تزئینات اضافی و استفاده از خود سازه برای تزیین ، تکیه بر خرد گرایی و روش های علمی ، در خدمت قرار دادن شکل برای عملکرد و تولید زیاد و ارزان و . . . از خواسته های آنان است .
پست مدرنیسم ( فرا نوگرا Post modenism ) پست- پست مدرنیسم
( فراتر از فرا نو گرا ) .
بسیاری از مردم هیچگاه معماری و شهرسازی نوگرا را نپسندیدند و آن را به منزله اهانتی شخصی تلقی کردند ، چرا که این جنبش با اقدامات خود سبب از هم پاشیدگی روابط اجتماعی چه در میان افراد و چه در میان توده های فضایی گردید . در نتیجه ، با عبور از قرن بیستم و ورود به دهه 60 میلادی نسبت به آن چیزی که مدرنیسم مطرح کرده بود مقاومت هایی صورت می گیرد و شک و شیهه پیرامون سودمندی خرد افزایش می یابد . اینان جنگ دوم جهانی ، کشتارهای جمعی ، بمب اتمی و جنگ ویتنام و سایر جنگ های بین سال های 1945 تا 1990 میلادی ، همه مصیبت های قرن بیستم می دانند که همگی محصول علم و خرد بوده اند . در نتیجه ارزیابی مجدد قدرت ‹‹ خرد ›› صورت می گیرد جهانی دیگر نمایان می شود که می خواهد به آن چیزهایی که مدرنیته از پاسخ گویی به
آنها عاجز بوده ، پاسخ دهد و در نتیجه ‹‹ پست مدرنیسم/ Post Modernism ›› خلق می شود .
با ظهور جنبش پست مدرنیسم در اواسط قرن بیستم ، در مقابل این فضای تجریدی تک جنبه ای ، روش چند جنبه ای از سوی افرادی چون ‹‹ چارلز جنکز ›› به عنوان راه حل پیشنهاد می گردد .
فرا نوگرایان معتقد بودند به جای اینکه به طور کلی برای انسان بسازیم باید برای مردم ساخت . پست مدرنیسم به عنوان نامی برای گروهی از سبک های معماری و شهرسازی بکار می رود که مقداری از مدرنیسم و قدری از تاریخ را ترسیم می کنند .
شهرسازی این سبک کثرت گراست و سعی می کند به جای آنکه یک آرمان شهر براساس خرد گرایی خلق کند ، فضایی را خلق کند که متنوع باشد .
با رواج ایده های پست مدرنیست ها ، همگان به یک خطر ذاتی در درون جنبش کثرت گرا پی می برند . خطری که محیط زیست را تبدیل به مشتی کاربری های اراضی و سبک های ساختمانی نامتناسب و نامقدس می کند و آن را از وحدتی که در مکان های منظم پشتیبان بود مورد تحسین قرار می گرفت ، تهی می ماند .
◄◄◄ در سالهای پایانی قرن بیستم اعتراضات و انتقادها بر این جنبش شدت می گیرد و در نتیجه این حرکت کامل شده و تحولی عظیم صورت می گیرد و نهایتا جهان صنعتی وارد جهان اطلاعاتی می گردد و اندیشه های در این دوران از ‹‹ شهر فراتر از فرا نوگرا (پست- پست مدرنیسم / Post- Post Modernism ) صحبت می کنند در آن زمان این
صحبت جنبه علمی- تخیلی دارد ( موج سوم- الدین تافلر ) .
در شهر مدرن و پست مدرن ، بشر چیزهایی را از دست داد که در شهر افلاطونی وجود داشت . شهر این سبک ها ، مکان فعالیت ، سود آوری و راندمان بود اما شهر پست- پست مدرنیسم ، قرار است از حالت شهر فعالیت ها خارج شود و شهر اوقات فراغت گردد ، چرا که می تواند با جهان اطلاعاتی اش ، نزدیکی بین کار و زندگی را فراهم کند و آنها را با هم و در یک مکان شکل دهد .
هدف این جنبش ، کندن و جدا شدن از شهر قرن بیستمی ، شهر خرد گرایی ، شهر منطق و شهر ابزاری و رسیدن به شهری ورای صورت است .
تکنولوژی جدید با انقلاب در نظام ارتباطات و اطلاعات ، روابط اجتماعی را مبدل به جریان ها و کانال های الکترونیک می کند و تولید و مصرف هر دو بی مکان می شوند جریان شهری شدن سرعت یافته و جهان گیری شود اما معنی مکان در آگاهی افراد از بین می رود . . .
‹‹ خرد می تواند بشر را به دور دست ها برساند ، اما محدودیت هایی نیز دارد در نتیجه باید فراتر از فرا نو گرا ( پست- پست مدرنیسم ) را پذیرفت .
مدرنیته
معماری به عنوان یک هنر ، تحت تاثیر مباحث نظری و به عنوان یک فن تحت تاثیر پیشرفت تکنولوژی است . لذا در این بخش مباحث مربوط به مدرنیته که تاثیر عمیقی بر اندیشه های فلسفی غرب گذاشته و از سوی دیگر بر صنعت و تکنولوژی و نهایتا علم معماری به شدت تاثیر گذار بوده است و مورد توجه و بررسی قرار می گیرد .
مدرنیته :
جهان مدرن در مقابل دنیای کهن ، منظر متفاوتی از هستی عرضه می دارد که برخاسته از باورهای عقلی و انسان مداری است . در جهان مدرن ، داوری های ارزشی براساس این باورهای جدید تعریف می شود . باور به عقل که در این دوره جانشین تفکرات ذهنی و روحانی دوران قرون وسطا گردید . انسان به عنوان نماینده عقل و اندیشه را محور همچنین قرار داد . انسان مداری که بعدها مبنای شکل گیری جامعه و مدرن شد ، ریشه در همین جایگزینی دارد .
از آنجا که اکثر فلاسفه مدرن بر این نظر هستند که آغاز عصر مدرن با پیدایش انسان گرایی و خرد گرایی دوره رنسانس در قرن 15 م در شمال ایتالیا همراه بوده است . ابتدا دوره رنسانس را مورد مطالعه قرار می دهیم از این دوره است که جهان بینی انسان غربی
تغییر جهت داده و از آسمان به زمین متوجه شده است . 1
رنسانس :
رنسانس نهضتی هنری ، ادبی و فلسفی بود که نقطه عطفی در تمدن غرب محسوب می شود زیرا با وقوع آن باورهای ذهنی قرون وسطا و جهان سنت مورد شک و تردید قرار گرفت .
رنسانس به معنای زندگی دوباره و تجدید حیات اصول و نمادهای روم باستان است . از نظر اندیشمندان رنسانس ، عصر طلایی روم تمام شده و جای آن را دوران تاریک قرون وسطا گرفته و حال زمان روشنایی مجدد و تجدید حیات مجدد پدید آمده است .
خصوصیات اصلی عصر رنسانس را می توان در انسان گرایی ، واقع گرایی و خرد گرایی خلاصه کرد :
1 . رنسانس آغاز انسان گرایی و اعتقاد به انسان و توانایی های است . فرد و فرد گرایی در عصر رنسانس اهمیت پیدا می کند و هنرمند و اثر هنری بنام هنرمند دارای ارزش می شود و نام هنرمندان و اندیشمندان غیر وابسته به کلیسا در جامعه مطرح می شود . این نگرش به انسان با بینش قرون وسطایی که انسان را موجودی گناهکار و رانده شده از بهشت تلقی می کرد که باید کفاره گناهان خود را پس دهد به کلی متفاوت است .
2 . از نظر اندیشمندان عصر رنسانس ، جهان به گونه ای که هست باید نظاره و مشاهده شود . واقع گرایی در نقاشی ، مجسمه سازی در این زمان آغاز شد ، ابداع اصول پرسپکتور ( مازاچپو- 1401 ) و کالبد شناسی و تشریح بدن انسان توسط داوینچی جهت واقعی تر شدن نقاشی ها از این جمله اند .
3 . خرد گرایی با گسترش مدارس غیر مذهبی ( وابسته به کلیسای کاتولیک ) فلسفه ، ادبیات هنرهای آزاد ، فنون جنگی ، ورزش و . . . تدریس می شود . در هنر و معماری احجام اولیه ( مکعب ، استوانه ، کره و هرم ) که قابل درک و بدون ابهام برای ذهن انسان هستند اهمیت پیدا می کنند . تناسب ریاضی ، همگونی و تقارن در هر دوره رنسانس ، دوباره دارای ارزش می شوند علاوه بر سه عامل عنوان شده که خصوصیات اصلی عصر رنسانس را بیان می کند رنسانس مشخصات دیگری دارد که به بررسی آنها می پردازیم :
از دیگر مشخصات دوره رنسانس غلبه بر مسیحیت قرون وسطایی است . در طی قرون وسطا ( مخصوصا قرن 14 و 15 م ) هر تفکر و اندیشه ای که خلاف اعتقادات و رسوم کلیسا بود ، با شدت هر چه تمام تر توسط کلیسا و دادگاه های تفتیش عقاید پاسخ داده می شد .
رفتار و انگیزه های پاپ های قرون وسطا تماما جنبه روحانی و ربانی نداشت ، بلکه در مواردی ، امور دنیوی همچون کسب قدرت بیشتر ، سرزمین های وسیع تر و اموال افزون تر را نیز شامل می شود .
‹‹ مارتین لوتر ›› کشیش کاتولیک آلمانی بر علیه اقدامات غیر معنوی کلیسا اعلامیه ای اعتراض آمیز صادر نمود و مبارزه ای طولانی را با کلیسای کاتولیک آغاز کرد . لوتر ضمن ترجمه تورات و انجیل به زبان آلمانی ( که به زبان عبری و صرفا قابل استنباط توسط افراد روحانی بود سلسله مراتب و رسوم موعود در کلیسا را زائد و خرافی اعلام نمود و اساس مسیحیت را بر دو موضوع پیام خدا- انجیل- و وجدان انسان قرار داد . وی که قرائت جدیدی از مسیحیت ، ‹‹ پروتستان ›› را مطرح نمود با مجموعه اقدامات خویش باعث گسترش خرد مداری و فرد باوری شد که با بینش و جهان بینی مدرن همخوانی دارد یکی دیگر از مشخصات دوره رنسانس علم مداری است .
زیر سئوال رفتن عقاید ارسطو ، بطلمیوس و کلیسای قرون وسطا توسط نیکولاس کرپنیک ، منجم ( مستانی ) که اعلام نمود خورشید مرکز عالم است و نه زمین .
2 . یوهانس کپلر که پی برد شکل مدار سیارات به دور خورشید به صورت بیضی است و سرعت گردش سیارات- نور خورشید با معادله ریاضی قابل سنجش است .
3 . گالیله که دوربینی ساخت و مشاهده نمود که کرات آسمانی برخلاف اعتقادات قرون وسطا ، اجرامی کامل و بی نقص نیستند و باعث اثبات نظرات کپرنیک و کپلر گردید .
4 . نیوتن که اعلام کرد که نیرویی که یک سیب را به زمین می اندازد همان نیرویی است
که در آسمانها ، اجرام را به حالت گردش به دور یکدیگر نگاه می دارد و با کشف نیروی جاذبه عالم لاهوت و ناسوت کلیسا را زیر سئوال برد .کاری که این بزرگان دنیای علم در طلیعه عصر مدرن انجام دادند این بود که نشان دادند پندارهای جهان سخت در قرون وسطا الزاما صحیح و مقدس نیست . جهان پیرامون ما یک جهان اسرار آمیز و نامشکوک نیست و بالاخره اینکه انسان می تواند به کمک علم و قوانین ریاضی و اصول تجربی و با اتکادیه ذهن خود به مکاشفه و مطالعه این جهان پرواز در اصول و ضوابط آن را بشناسد .
عصر روشنگری :
از دیگر مشخصات این دوران تغییرات بنیادین در عرصه تفکر و اندیشه است . از اندیشمندان این دوران می توان به فرانسیس بیکن که استدلال استقرایی ( قریه به قریه) را صحیح می دانست و استنتاج علمی به روش قیاسی را که مبتنی بر اصل قرار دادن نظر ارسطو و سایر فلاسفه قرون وسطا و تعمیم دادن آن به کل بود را زیر سئوال برد .
دکارت که پایه گذار فلسفه مدرن بود با جمله معروف خود ‹‹ من می اندیشم ، سپس هستم ›› کل فلسفه و جهان بینی دنیای سنت را زیر سئوال برد . در دنیای سنت ، همه چیز یقین و ایمان است . ولی دکارت اعتقاد داشت برای رسیدن به یقین و حقیقت باید از شک شروع کرد . ( پایه گذاری خرد باوری و خرد گرایی توسط دکارت ) .
از دیگر چهره های معروف عصر روشنگری می توان به ولتر ( مبارزه بر ضد تنگ نظری با جمله معروف ‹‹ ممکن است با نظر تو مخالف باشم ولی از جان می گذرم تا تو نظرت را بیان کنی ›› ، منتسکیو ( پیشنهاد جدا کردن قوه قضائیه ، مقننه و مجریه جهت جلوگیری از تمرکز قدرت از یک جا ) دیدرو ( مولف دایره المعارف 35 جلدی اشاره نمود فلاسفه این دوران خواهان مسرت و خوشبختی برای مردم و جامعه در این دنیا بودند .
اعتقاد به علم و پیشرفت و برقرار نمودن رابطه مستقیم بین این دو از دیگر موارد مورد تاکید در عصر روشنگری بود . آزادی بیان ، عقیده ، مذهب ، کسب و حرفه از دیگر
موارد زیر بنایی تفکر عصر روشنگری بود .
تفاوت عصر رنسانس و عصر روشنگری در این است که رنسانس کماکان در چهارچوب های فکری عصر سنت قرار داشت و متفکران آن آرمان های خود را در دوره کلاسیک روم و یونان جستجو می کردند اما عصر روشنگری توجه به آینده داشت و آرمان های خود را در علم و منطق و تحقیق در قوانین طبیعت بیدار کرده بود .
انقلاب صنعتی
در طی 4 قرن- شانزده ، هفده ، هیجده و نوزده که تغییرات زیر بنایی در جهان بینی دنیای غرب پدید آمد به تدریج علم لاهوتی تبدیل به علم ناسوتی گردید .
تاکید بر قوه تفکر انسان ، واقعیات عینی ، کشف قوانین طبیعت و تجربه و آزمایش باعث پدید آوردن شرایطی شد که علم و به تبع آن تکنولوژی به سرعت رشد و توسعه یافت .
اختراع ماشین بخار که منجر به تولید انبوه در کارخانجات با استفاده از قدرت ماشین و انرژی گردید . اولین خط آهن ، اولین کشتی بخار ، اختراع تلگراف ، تلفن و چراغ برق و . . . تاثیرات شگرفی بر نحوه زندگی مردم گذاشت .
صنایع مربوط به ساختمان نیز به سرعت پیشرفت کرد صنعت شیشه سازی در نیمه دوم قرن 18 گسترش بسیار یافت . آسانسور در اواسط قرن نوزده در نیویورک اختراع شد . تولید تیر آهن ، فولاد و سیمان در طی قرن 19 در کلیه کشورهای غربی رشد بسیار سریع داشت.
از تبعات انقلاب صنعتی ، رشد سریع شهر نشینی بود . با احداث کارخانجات در اطراف
شهرها و ارائه خدمات جدید در شهرها ساکنان روستاها به عنوان نیروی کار راهی شهرها شدند . تغییرات شهرها فقط تغییرات اجتماعی و جمعیتی نبود ، بلکه شهرها از نظر کالبدی نیز کلی دگرگون شدید و پیشرفت تسلیحات جنگی باعث از بین رفتن برج ها ، دروازه ها و خندق ها شدند . اتومبیل مقیاس شهرها را عوض کرد و جایگزین مقیاس انسانی شد. مدرنیته نهادهای مدرن ساختمان های جدیدی را همراه با خود به شهر آورد از جمله دانشگاه ، وزارتخانه ، ایستگاه راه آهن ، موزه ، نمایشگاه ، بیمارستان ، شهرداری و . . .
اولین ساختمان های مدرن
از اواخر قرن هیجده میلادی به تدریج تولیدات جدید صنعتی وارد امور ساختمانی گردید در ابتدا این تولیدات برای احداث پلها ، کارخانجات ، تاسیسات بندرگاهی ، سیلوهای گندم ، بناهای عمومی و نهایتا ساختمان های مسکونی مورد استفاده قرار گرفت .
– پل چدنی با دهانه m 30 و ارتفاع 15 m ( پل سورن- انگلیس ، 1779- 1775 ) .
– پل چدنی با دهانه 72 m ( پل ساندرلند- انگلیس ، 1796- 1793 ) .
– پل معلق با دهانه 214 m ( پل کلیمتون- برستول انگلیس ، 1836 ) .
– اولین نمایشگاه بین المللی در هاید پارک لندن ( 1851 ) و ساختمان عظیم قصر بلورین (Crystal Palacc ) که می توان گفت این اولین ساختمان معماری با مصالح کاملا مدرن که اجراء آن به صورت پیش ساخته در کارخانه تولید و در محل نصب شدند .
– برج ایفل و تالار بزرگ ماشین ( نمایشگاه بین المللی پاریس ، 1889 )
برج ایفل توسط گوستاد ایفل ، مهندس راه و ساختمان ، طراحی و اجرا شد . این برج تماما فولادی با ارتفاع 330 m بلندترین ساختمان ساخته شده تا آن دوره محسوب می شد.
برنامه ریزی شهری
شهر چیست ؟
به عبارت ساده ، شهر را می توان یک واحد اجتماعی و سیاسی ، یک واحد فعالیتی ، فیزیکی و جمعیتی دانست . به عبارت کلی تر ، شهر عبارت از الحاق یک مکان فیزیکی با مردم ساکن آن است .ولی می توان این تعریف را کاملتر نمود و گفت ( شهر مجموعه ای از ترکیب عوامل طبیعی ، اجتماعی و محیط های ساخته شده توسط انسان است که در آن جمعیت ساکن متمرکز شده است . جمعیت در این مجموعه به صورت منظمی در آمده و آداب و رسومی را برای خود ابداع کرده است . علاوه بر آن ، این جمعیت به صورت مختلف تخصص یافته ، ولی از نظر تولید انرژی و غذا معمولا وابستگی شدیدی به مجموعه های مشابه با طبیعت یا مجموعه های روستایی دارد ) .
شهر به معنای کامل یک سیستم باز است ، یعنی نمی تواند از هر نظر کامل و مجموعه ای از تمام عناصر لازم جهت ادامه حیات خود باشد . بنابراین بطور مجزا و جدا از سایر نقاط نمی تواند به فعالیت خود ادامه دهد . بنابراین مبادله احتیاجات فیزیکی ، طبیعی و اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و خلاصه تمام ضروریات بین شهر و دیگر واحدهای زیستی ، از مهمترین شرایط ادامه حیات شهرهاست .
برای شهر یعنی پدیده ای که همه آن را می شناسیم و به روشنی به وجود آن آگاهی داریم
تعاریف زیادی شده است اگر تمام شهرهای دنیا را نیز مطالعه کنیم به یک مفهوم کلی نخواهیم رسید . ولی قدر مسلم آن است که وقتی صحبت از شهر می شود ، معمولا پدیده ها و تصاویری در ذهن انسان شکل می گیرد که غیر از آن چیزهائی است که در روستاها وجود دارد .
بطور کلی ، جمعیت نسبتا متراکم ، وجود خیابان ها و مراکز کار و تجارت ، ساختمان های مرتفع که نسبت به دهات و روستاها متفاوت است ، امکانات رفاهی و آموزشی و وجود گسترده وسائل نقلیه ، همه علائمی است که در شهر وجود دارد . در دوره های گذشته بسیاری از این علائم به چشم نمی خورده است ولی به بسیاری از نقاط شهر گفته می شده است . در تمدن های خیلی قدیمی مراکز جمعیتی وجود داشته که به آن نقاط شهر اطلاق می شده و قطعا به مناسبت نوع شغل و وظایفی که به عهده داشته اند با مناطق روستائی متفاوت بوده اند . به عنوان مثال ، رومیان لعنتی را بنام URBS استعمال کرده اند که درست در مقابل روستا استعمال داشته است و زمانی این لعنت را بکار می برده اند که مثلا به محلی می رفتند که فرم زندگی و مشاغل آن ، با زندگی روستائی متفاوت بوده است .
امروزه معمولا در یک منطقه به نقاطی اسم شهر می دهند که دارای جمعیتی بوده و از نظر فعالیت ، متنوع تر از مناطق روستایی باشند . ولی این حکم نیز قطعی نمی تواند باشد . زیرا چه بسیار مراکز و نقاطی وجود دارند که در یک فصل از سال دارای جمعیت هستند و در غیر آن
فصول خالی از آن . بهتر ترتیب تعاریف متعددی از شهر شده است که ذیلا به مهمترین آنها اشاره می کنیم :
تعاریف مختلف شهر :
تعریف عددی : تعریف عددی ساده ترین تعریفی است که می توان از شهر نمود ، زیرا یکی از بهترین وجه تمایز بین شهر و ده ، تعداد جمعیت آنست . براساس عدد می توان شهر را چنین تعریف نمود : مرکزی از اجتماع نفوس که در نقطه ای گرد آمده و تراکم و انبوهی جمعیت در آن از حد معینی پایین تر نباشد . بر این اساس در بیشتر ممالک ، حد جمعیت شهر 2500 نفر است . یاد آور می شود که تعداد و رقم شاخص برای شناخت شهر، هم از نظر زمانی و هم از نظر مکانی متفاوت است و مهمتر آنکه در هرکشوری بنا به موقعیت خاص آن کشور حد جمعیت شهر تفاوت می کند . مثلا ، در فرانسه مقیاس شناخت شهر از ده تعداد 2000 نفر ساکن است . در آلمان ، چکسلواکی و ترکیه هم ، رقم 2000 نفر ملاک تشخیص شهر از روستا است . در ایالات متحده و مکزیک رقم 2500 نفر و در هلند و یونان و ایران 5000 نفر و در ایرلند رقم 1500 نفر مشخص کننده شهری بودن یا روستائی بودن یک نقطه می باشد . بعضی معتقدند ، منطقه شهری به مناسبت آنکه دائما در حال توسعه است و شهرها را نمی توان در یک چهار دیواری قرار داد که بتوان حدود و تعداد آنها را مشخص کرد ، بهتر است که به این گونه موارد به جای کلمه شهر ، منطقه شهری اطلاق شود . تعریف
آماری و عددی ضمن آنکه تعریف روشن و ساده ای است ، ولی از نظر علمی نمی توان آن را تعریف جامعی دانست .
تعریف تاریخی : برخی از علما معتقدند که مراکزی که از قدیم نام شهر به آنها اطلاق شده است ، به عنوان شهر شناخته می شوند و در واقع به افتخار قدمتی که دارند ، همیشه شهر باقی می مانند .
تعریف حقوقی : نوع دیگر تعریف شهر تعریف حقوقی و اداری است . در دوره های گذشته ، شهرها دارای امتیازاتی بودند که در روستاها وجود نداشت . مانند بسیاری از شهرهای قرون وسطایی که حق داشتند برای خود بازار داشته باشند ، یا به خدمات نظامی بپردازند. در حالی که روستاها از این امتیازات برخوردار نبودند .
تعاریف دیگری نیز از شهر شده است که ذیلا به اهم آنها اشاره می شود :
– شهر جائی است که شغل سکنه آن غیر از کشاورزی باشد .
– سیمای شهر و مناظر و مساکن آن ، وجه تمایز شهر یا روستا است .
– شهر جائی است که در آن نوع مسکن ، رفتار ، درآمد ، سیمای شهری و پوشاک مردم آن را روستا متفاوت باشد .
به نظر جغرافیدانان ، شهر منظره ای مصنوعی از خیابانها ، ساختمانها ، دستگاهها و بناهایی است که زندگی شهری را امکان پذیر می سازد . جغرافیدانان ، شهر را به عنوان یک واحد
مجزا به حساب نیاورده و ارتباط متقابل آن را با منطقه و کشور مورد مطالعه قرار می دهند . روی هم رفته از تعاریفی که ذکر شد . هر چند که هیچ کدام به دلایلی آنطور که باید گویا نمی باشد . شاید بتوان برای مشخصاتی قائل شد . این مشخصات می تواند از نظر جمعیتی ، مساحت نوع مشاغل ، روابط مردم ، امکانات رفاهی و تاسیسات عمومی ، عوامل تجاری و اداری و صنعتی ، بافت و ساختمان فیزیکی ، تصاویری از شهر را در ذهن بوجود آورد.
در حقیقت شهر جایی است با جمعیتی تعلیم یافته در بخش خدمات اداری ، بانکداری ، آموزش و پرورش ، بهداشت ، صنایع و کارخانه های بزرگ با سبک زندگی متفاوت از جامعه روستایی .
شهرسازی کدامست
اساسا شهرسازی علمی است که می توان گفت اخیرا بوجود آمده است . با این حال عده ای را در مقابل این نظر عقیده بر این است که هنر شهرسازی همزمان با پیدایش انسان آغاز گشته است و نباید این نکته فراموش شود که بجز چند شهر که با مطالعه و از روی نقشه و طرح قبلی ساخته شده اند ، شهرهای زیادی که دارای مشخصات شهر کامل بوده و از نظر جنبه های بشری متنوع و زیبا باشند ، همگی بدون نقشه و طرح قبلی و به سادگی ایجاد شده اند . امروزه توسعه استعدادهای علمی و تخصص بشر سبب شده است که شهر به صورت مجموعه ای واحد به نظر آید که مانند انسان دارای خصایص و ویژگی های زندگی است . 1 به بیان ساده تر مجموعه روشها و تدابیری که متخصصین امور شهری به وسیله آن شهرها را بهتر می سازند به شهر سازی یا علم تنیق شهرها شهرت دارد . از دیدگاه دیگر ، شهرسازی عبارتست از مطالعه طرح ریزی و توسعه شهرها با در نظر گرفتن احتیاجات اجتماعی و اقتصادی با توجه به حداقل رساندن مشکلات شهری و پاسخ گویی به نیازهای عمومی جمعیت شهری .
از طرف دیگر ، طرح و تنظیم نقشه های جدید ، توزیع صحیح تاسیسات شهری و برنامه ریزی جهت حمل و نقل شهری ، از جمله وظایف شهرسازی است . بنابراین ، ماموریت شهرسازان به مراتب بالاتر و مهمتر از ساختن و به وجود آوردن ابنیه و ساختمان های شهری می باشد. بسط روابط اجتماعی و اقتصادی ، ایجاد محیط های راحت و سالم ، کاستن یا به حداقل رساندن اثرات سوء زندگی شهری ، استفاده از تکنیک هایی که بتواند ضمن آنکه انسان شهرنشین را به طبیعت نزدیکتر سازد ، اثرات عوامل نامساعد طبیعی را بر زندگی شهری کاهش دهد ، از جمله وظایف دیگر شهرسازان است . شهرسازی در عین حال که خود علمی است مستقل و مجزا از سایر علوم ، از همراهی و همکاری بسیاری از علوم استفاده می نماید. شهرسازی ضمن ارتباط با علوم فنی از یک سلسله عوامل بدیهی بهره می گیرد و از معادله یا فرمولی مشخص استفاده نمی کند . به عبارتی یک طرف قضیه شهرسازی را علوم فنی تشکیل
می دهد ، در حالیکه به دلیل وجود جوامع انسانی و خواست ها و نظریات و علائق و سنت های آنها ، علوم اجتماعی ، جامعه شناسی ، اقتصاد علوم طبیعی و معماری طرف دیگر را بوجود می آورند . با توجه به خصوصیات اجتماعی جامعه شهری ، خواست ها ، سنت ها ، علائق و بطور کلی فرهنگ و آداب و رسوم آنها ، شهرسازی علمی است که اگر صحیح به کار گرفته شود با استفاده از علوم اجتماعی ، اقتصاد و علوم طبیعی در توسعه و بهبود وضع شهرها و ایجاد محیط های سالم و راحت شهری ، فنونی را بکار خواهد بست که می تواند پدیده طراحی شده شهر را به عنوان یک پدیده هنری جلوه گر سازد .
برنامه های شهرسازی را نمی توان به عنوان یک برنامه خاص شهر و جدا از محیط های اطراف خود دانست . بنابراین ، در شهرسازی یکی از مهمترین مطالعات در جهت طراحی های محیط شهری ، هماهنگی شهرها با محیط های طبیعی ، فیزیکی ، اجتماعی و اقتصادی اطراف آنها از یکسو و ارتباط متقابل نواحی زیستی با یکدیگر از سوی دیگر است. در برنامه ریزی ها ، طراحی ها و هرگونه اقدامی در جهت شهرسازی در هر محیط شهری ، در نظر گرفتن وجوه مشترک بین شهر با محیط اطراف دارای اهمیت ویژه ای است . این وجوه مشترک و ارتباطات ، ممکن است از سطح محیط ها و روستاهای نزدیک یک شهر شروع شود و تا به مناطق بزرگ اطراف و حتی کشور بینجامد .
در طرح ها و برنامه ریزی های شهری و درهرگونه اقدامی در جهت شهر مورد مطالعه
بایستی امکانات شهر از نظر فیزیکی ، اقتصادی و خواست مردم دررابطه با منطق طرح های توسعه مورد توجه واقع شود .
در شهرسازی مسئله این نیست که با ایجاد چند ساختمان یا چند شبکه راه و تامین چند مدرسه یا درمانگاه یا پارک ، مشکلات را حل نمود. مسئله مهمتر آنست که از طریق تعیین تراکم های معقول جمعیتی و برنامه ریزی صحیح مسکن ( با توجه به خواست ساکنین ) و تامین نیازهای وابسته به مسکن ، روابط محله ای و بین محله ای شهری ، به نحو صحیحی در مدنظر قرار داشته باشند که این خود نمی تواند تنها به صورت ارائه یک نقشه شهرسازی بیان شود .
شهرساز کیست :
در بیانی کوتاه و با توجه به گفتار قبل ، در حقیقت شهرساز یا طراح و برنامه ریزی عبارت از دو پدیده محیط و انسان هستند که در کنار هم جوامع زیستی را بوجود آورده اند. تکنیک شهرسازی و بکار بستن آن در زمینه طراحی های محیط، در حقیقت روشی است که به توسعه و بسط عوامل فوق می پردازد . بنا به این تعریف ، شهرساز به ایجاد رابطه ای منطقی بین انسان و محیط زیست مبادرت می کند . در واقع بزرگترین اختراع بشر نیز ، ساختن محیط های زیستی بوده است که ضمن تامین معیشت و بسط روابط انسانی و اقتصادی و روال یک زندگی جمعی ، بتواند در کنار دیگر همنوعان خود به تامین احتیاجات و رفع نیازمندی های
خودش بپردازد ، از حداکثر داده های محیط طبیعی به نفع خود استفاده نماید و اثرات نامساعد عوامل طبیعی را در محیط زیست خود کاهش دهد . این بیان خود می تواند دارای معنای وسیعی باشد که ضمن در برداشتن پدیده شهر ، روستا را نیز شامل شود .
متخصصین امور شهری نیز هدفشان کمک به بسط هر چه بیشتر چنین روابط و پدیده هائی است که بتواند از طریق بکار بستن تکنیک ها و روش های خاص و با استفاده از علوم فیزیکی ، جغرافیائی ، اجتماعی ، اقتصادی ، هنری ، سیاسی ، فنی ، حقوقی و روان شناسی ، در کار بست روابط بین انسان و محیط زیست سهمی داشته باشند . بنابراین ، استفاده از روشها و تکنیک های این علوم در ایجاد ، توسعه ، برنامه ریزی و طرح ریزی شهرها را در حقیقت ، شهرسازی می نامند .
با توجه به موارد فوق ، شهرسازی یک کارگروهی و یک کوشش دسته جمعی با شرکت متخصصین علومی است که به نحوی در زمینه مسائل شهری می توانند به مطالعه بپردازند و در جهت بهبود ، توسعه و بطور کلی وضع آینده آنها به تعیین برنامه مبادرت کنند. همان طور که بیان شد ، شهرسازی علم ظریفی است بین علوم فنی ، انسانی و اقتصادی و طبیعی که هر چند خود رشته مستقلی از علوم است ، از بسیاری از آنها یاری می گیرد .
در برنامه ها و مطالعات شهرسازی ، همکاری جغرافیدان ، جامعه شناس و معمار به همان اندازه ضروری است که وجود متخصص آمار ، اقتصاددان ، برنامه ریز ، حمل و نقل ،
مهندس تاسیسات ، حقوق دان و مهندس راه و ساختمان .
امروزه متخصصین شهرسازی در زمینه مسائل شهری ، در دو رشته اصلی برنامه ریزی شهری 2( Urban Planning ) و طرح ریزی شهری 3 ( Urban Design ) به ایفای نقش پرداخته اند .
کارگروهی شهرسازی را در هر طرح و برنامه شهری ، برنامه ریز حمل و نقل ، متخصص تاسیسات شهری ، متخصص تاریخ ، جمعیت شناس ، اقتصاددان ، برنامه ریز منطقه ای ، جغرافیدان ، معمار ، طراح و جامعه شناس همراهی می کنند .

بخش چهارم
برنامه ریزی 4 و انواع آن
بطور کلی ، از زمانی که بشر برای شناسایی محیط اطراف و تسهیل در امر زندگی و رفع مشکلات و نیازهای خود به تکاپو پرداخت ، در حقیقت ، دست به یک نوع برنامه ریزی زد. به عنوان مثال ، محفوظ بودن انسان از عوامل نامساعد طبیعی و پیدا نمودن محلی برای اسکان و پوششی برای خود ، تهیه غذا و نیازهای مانند آن ، می تواند از اولین برنامه ریزی های بشر از زمان های دور باشد که تا به امروز در زمینه تکامل آن گام برداشته شده است . استفاده از آب رودخانه ها برای کشاورزی ، ایجاد قراء ، آبادی ها و شهرها در اماکن امن و در اطراف نقاطی که بتوان به مدد آنها بر مشکلات و احتیاجات روزمره انسانی فائق آمد ، همگی در قالب یک برنامه ریزی بوده که در زمینه آنها بشر به یک نوع انتخاب دست زده است . او در بین عوامل خوب و بد ، کوشش در گزینش بهترین ها وفائق آمدن بر موانع داشته و در جهت رفاه و آسایش هر چه بیشتر خود اقدام نموده است . مسلما در این برنامه ریزی ، گذشته از جنبه های انتخاب و کوشش ، مسئله دیگری نیز مطرح بوده که تمام این انتخاب ها و کوشش ها در جهت نیل به آن صورت گرفته که آن هدف می باشد . در حال حاضر نیز ، با توجه به وجود جمعیت رو به افزایش امروزی ، استفاده از منابع طبیعی و بکارگیری امکانات اقتصادی،
فیزیکی و اجتماعی ، به منظور رفاه و ارتقاء سطح زندگی بشری ، نیاز به برنامه ریزی از جمله ضرورت هایی است که می توان به وسیله آن در دستیابی به هدفها به موقعیت های مطلوبی نایل آمد .
با توجه به مطالب فوق الذکر ، در صورتی که بخواهیم تعریفی کلی از برنامه ریزی داشته باشیم ، می بایستی برنامه ریزی را عبارت از کوششی در جهت انتخاب بهترین برنامه ها در جهت رسیدن به هدف های مشخص بدانیم که ممکن است این کوشش ها و برنامه ها ، تا مرحله نهایی هدف نیز پیش نرود ، بلکه گام هایی در جهت رسیدن به آن باشد .
انواع برنامه ریزی
برنامه ریزی را از دیدگاه مسائل اجتماعی و اقتصادی ، به منظور ارتقا ، سطوح مختلف زندگی جامعه ، می توان به چند نوع تقسیم نمود :
الف- برنامه ریزی کلی 5 ( کلان )
این برنامه ریزی ، بیشتر به منظور رسیدن به هدف های کلی و عمومی اقتصادی و اجتماعی انجام می گیرد . مثلا ، برنامه ریزی در زمینه ارتقاء رشد اقتصادی یا صادرات و مبادلات بازرگانی یک کشور را ، می توان یک برنامه ریزی کلی دانست .

ب- برنامه ریزی بخشی 6
این نوع برنامه ریزی ، بیشتر در بخش های مختلف تولیدی و اجتماعی صورت می گیرد . مانند : برنامه ریزی در بهداشت ، ساختمان ، کشاورزی ، مخابرات و مانند آن .
ج- برنامه ریزی در سطح طرح 7 ( خرد )
این برنامه ریزی در طرح ها و پروژه های داخل بخش صورت می گیرد . مانند : برنامه ریزی توسعه کلینیک در داخل بخش بهداشت ، برنامه ریزی توسعه مدارس ابتدایی در بخش آموزشی ، یا ارتقاء سطح تولید گندم در بخش کشاورزی .
تقسیم بندی های دیگری نیز برنامه ریزی شده است که از اهم آنها می توان به موارد ذیل اشاره نمود :
الف- برنامه ریزی ملی 8 :
در برنامه ریزی ملی ، برنامه ها و سیاست های توسعه اقتصادی و اجتماعی یک کشور و نحوه اجرای آن مشخص می گردد. برنامه ریزی ملی یا کشوری ، هر چند سال یکبار (معمولا هر 5 سال ) برای کل کشور انجام گرفته و شامل کلیه سطوح برنامه ریزی کلی ، برنامه ریزی بخشی ؛ و برنامه ریزی طرح ها می گردد .

ب- برنامه ریزی منطقه ای 9 :
در برنامه ریزی منطقه ای ، سیاست های توسعه اقتصادی و اجتماعی یک منطقه (جزئی از کشور ) یا چند منطقه و یا کل کشور در قالب چند منطقه ، انجام می گیرد.
ج- برنامه ریزی شهری 10
در این نوع برنامه ریزی ( که در صفحات آینده به تجزیه و تحلیل و تعریف و تفصیل آن خواهیم پرداخت ) ، با توجه به اقتصاد و عملکرد عوامل شهر ، نحوه استفاده از اراضی شهر محله بندی ، مسکن ، ترافیک ، فضای سبز و غیره . . . در رابطه با جمعیت و فونکسیون شهر مورد بررسی قرار می گیرند .
د- برنامه ریزی روستایی 11
در این برنامه ریزی به مسائل و مشکلات روستاها پرداخته شده و مسائلی از قبیل تولید و عرضه محصولات کشاورزی و دسترسی روستاها به سرویس های اجتماعی ( کلینیک ، مسجد ، مدرسه ، حمام و مسکن ) مورد بررسی قرار می گیرد .
همچنین ، برنامه ریزی را می توان به صورت دیگری تعریف کرد و آن عبارتست از:
کوشش های اندیشمندانه آدمی برای یافتن راههایی که به اتخاذ بهترین تصمیمات برای تامین رفاه و ایجاد ترقی او منجر می شود . با این تعریف سه سئوال مطرح می گردد .
1 . منظور از اندیشمندانه چیست ؟
2 . راههای اتخاذ بهترین تصمیمات کدامست ؟
3 . مراد از تامین رفاه و ایجاد ترقی چیست ؟
( برای پاسخگویی به سئوالات فوق ، از برنامه ریزی تعریف دیگری نیز می توان کرد. بنابراین تعریف که از اجزای متشکل آن منتج می گردد ، برنامه ریزی یعنی :
1 . بررسی ، برآورد و تخمین نیازها
2 . بررسی ، برآورد و تخمین امکانات
3 . بررسی ، برآورد و تخمین بهترین راه استفاده از امکانات برای برآوردن نیازها.
طبیعی است که در هر مرحله ، این تخمین ها بایستی واجد دقت ، عدد و رقم باشد . در این تعریف از برنامه ریزی ، مسلم است که نخستین قدم جمع آوری آمار و اطلاعات است که البته بایستی با شیوه ای نظام یافته صورت پذیرفته باشد ؛ و براساس گرایش های گذشته ، حال و آینده استوار باشد .
دومین قدم ، تجزیه و تحلیل اطلاعات بدست آمده است که آن هم بایستی با شیوه ای علمی و منظمی صورت گیرد ، و در حقیقت از یک نوع غربال علمی بگذرد .
سومین قدم ، ارزشیابی یا به اصطلاح سبک و سنگین کردن آنها است ، که نکات مثبت و منفی در جهت رسیدن به هدفها مشخص می گردد . گام چهارم ، در جهت تعیین اولویت ها
است . یعنی برنامه ریز بایستی ، از عوامل مختلف که در متغیرهای مختلف برای رسیدن به هدف های برنامه وضع شده به انتخاب بهترین ها بپردازد . برنامه ریز بایستی مشخص کند که از نظر زمان و امکانات در جهت برآوردن نیازها و رسیدن به هدفها به بهترین صورت پرداختن به کدام عامل مقدم و مرجع است . مرحله آخر نیز ، اجرای برنامه است که با توجه به زمان بندی و برآورد امکانات و وسائل ، اجرای برنامه صورت می گیرد .
انواع برنامه ریزی از نظر مدت اجرا
از مهمترین انواع برنامه ریزی ، یکی برنامه ریزی مقید و دیگری برنامه ریزی انعطاف پذیر است . در آغاز رواج برنامه ریزی که عمر آن را به شکل کنونی نباید بیش از 70 سال دانست ، تصور می شد که می توان برنامه ای معین را برای مدتی معلوم طرح کرد و تا پایان دوره برنامه ، به تمام نکات آن مقید بود . اما تجارب متعدد نشان داد که چه در عرصه برنامه ریزی های اقتصادی و اجتماعی و چه در برنامه ریزی های کالبدی ، بحکم پویایی روابط حاکم بر جوامع ، مقید بودن به برنامه ای ثابت مشکلاتی را به همراه خواهد داشت که شاید از بی برنامگی نیز بدتر باشد . لذا ، با توجه به این نکات ، برنامه ریزی را می توان از نظر مدت اجرا ، بخاطر بررسی اقدامات انجام شده و جبران اشتباهات یا نواقص ، به چند دوره مشخص تقسیم نمود :

1- برنامه ریزی بلند مدت :
که دوره اجرای آن بین 10 تا 20 سال است وگاهی به 25 سال نیز می رسد ؛ و علت نیاز به آن معمولا ایجاد یک چهارچوب کلی و آینده نگرانه در زمینه مورد توجه برنامه است که براساس این چهارچوب بتوان نیازها و امکانات آینده را مشاهده کرد و تقسیمات ، هم آهنگی و توازن آنها را بر پایه ای گذارد که هدف های بلند مدت ایجاب می کند .
2- برنامه ریزی میان مدت :
که معمولا مدت اجرای برنامه آن بین 3 تا 7 سال می باشد وگاه می تواند به ده سال نیز برسد و آن اجرای برنامه هایی است که در قالب همان برنامه ریزی بلند مدت و با هدفهای کلی آن به مرحله اجرا در می آید . در برنامه میان مدت ، رئوس برنامه مشروح تر از برنامه های بلند مدت است و اگر در برنامه های بلند مدت ، هدف های کلی مورد بحث قرار می گیرد ، در برنامه های میان مدت به ترتیبی است که ببینیم راههای رسیدن به این هدفها کدام است .
3- نوع سوم ، برنامه های کوتاه مدت است :
که معمولا مدت اجرای آنها بین 1 الی 2 سال است . این نوع برنامه ها با توجه به برنامه های میان مدت تعیین می شوند . معمولا ، هر اندازه مدت اجرای برنامه کوتاه تر باشد، اجرای آن برنامه ها در رابطه با واقعیات ، قابلیت اجرایی بیشتر و بهتری دارند . از جهت دیگر ، هر یک از برنامه های کوتاه ، میان و بلند مدت ، در قالب یکدیگر انجام می گیرند .
در یک برنامه دورنگرانه ، هدف ارتقاء سطح زندگی مردم و تامین نیازهای جمعیت یک کشور در بلند مدت است . در قالب این برنامه ها ، می توان در برنامه های 5 تا 7 ساله (میان مدت ) ، به برنامه ریزی منطقه ای و اجرای برنامه های عمرانی در سطح مناطق مختلف کشور و در رابطه با امکانات آن منطقه پرداخت ؛ یا برنامه ها را در هر یک از سطوح براساس هدفهای خاصی ( مانند ارتقاء سطح آموزش ، بهداشت و مانند آن ) گذارد ؛ و در قالب آنها ؛ در طی اجرای برنامه های 1 الی 2 ساله ( کوتاه مدت ) ، به اجرای جزئیات و مراحل کوتاه تری پرداخت . به عنوان مثال ؛ در قالب برنامه میان مدت ، به توسعه بهداشت و درمان ؛ در طی یک برنامه کوتاه مدت ، به ایجاد بیمارستان ها یا مراکز درمانی اقدام نمود . و یا در سطح منطقه یا شهر ، با برنامه های اجرائی میان مدت ، فرضا به توسعه فضاهای سبز یا ایجاد مراکز آموزشی همت گمارد .
برنامه ریزی منطقه ای
شهرها در مقیاس بزرگتر ، وظیفه خود را از سطح کشور یا منطقه آغاز می کنند . علل وجودی شهرها و روستاها ، همیشه مورد سئوال بوده است . برای شناخت واقعی یک شهر و عوامل آن ، قبل از هر چیز این سئوال مورد نظر است که چرا شهر یا روستا در محلی که ایجاد شده واقع شده است ؟ چرا رشد کرده ؟ و یا چرا در حال رشد است ؟ ولی به عنوان یک اصل بدیهی ، می توان این نکته را یادآور شد که بین شهر با منطقه خود ، وابستگی ها و پیوندهایی
وجود دارد . به عبارت دیگر ، شهرها وابسته به محیط خود می باشند. در هر برنامه ریزی شهری، لزوم مطالعه در برنامه ریزی های منطقه ای و کشوری حس می شود .
منطقه عبارت است از : فضا ، یا قسمتی از کره زمین یا قسمتی از خاک یک کشور که عوامل طبیعی ، اقتصادی و اجتماعی ، آن را از محیط اطراف خود متمایز نموده است .
بطور ساده ، برنامه ریزی منطقه ای را می توان ، کوششی متشکل و منظم برای انتخاب بهترین راهها و روشها ، به منظور رسیدن به هدف های خاص در یک منطقه دانست . از دیدگاه دیگر ، برنامه ریزی منطقه ای عبارتست از : کوشش جهت بالا بردن سطح زندگی مردم یک منطقه و یا کوششی جهت به دست آوردن حداکثر استفاده از منابع کمیاب و بکارگیری استعدادهای منطقه .
به طور کلی ، برنامه ریزی منطقه ای شامل سه مرحله می باشد :
1 . شناخت منطقه و مشکلات آن و طرح و تنظیم برنامه توسعه آن
2 . اجرای برنامه تهیه شده
3 . بررسی و ارزیابی طرح اجرا شده
در سیستم برنامه ریزی منطقه ای ، همیشه مسائل و مشکلاتی وجود دارد که بایستی با هماهنگی و در کنار سیاست کلی کشوری اجرا گردد . توسعه متناسب و متوازن منطقه ای ، مشارکت مسئولین محلی و منطقه ای در برنامه ریزی و یا تعیین استراتژی توسعه شهرها و
مکان یابی صنایع سنگین ، از مسائلی می باشند که در قالب برنامه ریزی های ملی و منطقه ای قابل مطالعه اند .
برنامه ریزی منطقه ای یکی از سطوح برنامه ریزی در قالب توسعه و رشد اقتصادی و اجتماعی یک کشور می باشد که سطوح دیگر آن عبارتند از : برنامه ریزی ملی ، برنامه ریزی استانی ، برنامه ریزی شهری و برنامه ریزی روستایی .
همان طور که بیان شد ، شهر برای ادامه حیات خود احتیاج به ایجاد رابطه با منطقه دارد . ولی ، حجم این رابطه به صورت ثابت باقی نمی ماند و در حقیقت باعث رشد شهر نیز م گردد . مناطقی را که در اطراف شهر و یا در رابطه با شهر هستند ، می توان جزء حوزه های نفوذی شهر و یا فضای نفوذی آن دانست . این نفوذ از یک طرف ، باعث انتقال دستاوردهای شهر به منطقه و از طرف دیگر ، باعث رشد شهر می گردد . بطور کلی ، منطقه نفوذی یک شهر بزرگ ، شهرهای کوچکتر و روستاهای پر جمعیت اطراف آن است .
برنامه ریزی های ملی در قالب برنامه ریزی های منطقه ای ، دارای تقسیم بندی هایی به شرح زیر است :
1 . برنامه ریزی در سطح استان
2 . برنامه ریزی در سطح شهرستان
3 . برنامه ریزی در سطح دهستان
4 . برنامه ریزی در سطح شهر
5 . برنامه ریزی در سطح روستا
یکی از عواملی که در طرح ها و برنامه ریزی های شهری بایستی مورد توجه و دقت قرار گیرد ، نقش یابی شهرها و روستاها در قالب برنامه ریزی های دهستان ، شهرستان ، استان و در نتیجه کشور است ؛ و اینکه ، شهرها در چه زمینه ای به ایفای وظیفه می پردازند و روستاها و نواحی اطراف در چه رابطه و چه عملکردی ، چه با شهر و چه با منطقه قرار دادند .
در رابطه با مکان یابی شهرها و موقعیت آنها در سطح منطقه و اصولا کاربرد اراضی منطقه ای ، تئوری ها و نظریات مختلفی ارائه گردیده است . تئوری های مکان ، بیشتر بر مبنای فعالیت های اقتصادی و موقعیت مکانی شهرها ، محدود بودن فضا ، رقابت برای استفاده از فضا و اصطکاک فضا قرار دارد .
معروف ترین تئوری های مکانی ، توسط اگوست لوش 12 ( تئوری مکانی ) والتر کریستالر 13 ( تئوری مرکزیت مکانی ) ، برایان بری 14 ( تئوری سیستم شهرها ) فون تونن. 15 (تئوری استفاده از زمین های کشاورزی ) و فرانسوا پرو 16 ( تئوری فضای اقتصادی ) ارائه گردیده اند .
همچنین در رابطه با روش مطالعه حوزه های نفوذی منطقه ای از روش تحلیل داده ها و ستانده ها 17 ، روش حسابرسی منطقه ای 18 ، روش تجزیه و تحلیل تقریبی 19 و فرضیه اقتصاد پایه ای و غیر پایه ای 20 یاد می شود . 21
طرح کامل منطقه ای
یک کار کامل منطقه ای می تواند شامل چهار مرحله اصلی باشد که اجزای مطالعاتی هر یک از آنها به قرار زیر است :
1 . طرح برنامه ها : حرکات جمعیتی ؛ تجزیه و تحلیل فیزیکی ، تولیدات طبیعی ، صنعتی ، خدماتی ؛ مطالعه مشاغل ، برنامه های منطقه ای در دست اجرا و میزان تخصص ها؛ پروژه های منطقه ای انجام شده و امکانات و محدودیت ها .
2 . تجزیه و تحلیل : منابع زیر زمینی ، منابع اقتصادی ، خدمات اجتماعی و فرهنگی، زیر بنای فیزیکی و تاسیسات ، منابع انسانی ، عوامل اداری ، عوامل حقوقی ، عوامل و امکانات ظاهری .
3 . مرحله اجرا : انتخاب زمان انتها ، ارجحیت ها ، طرح های جامع و هادی چند ساله برنامه های بخشی ، تعیین پروژه ها ، ارزشیابی ، منابع مالی .
4 . برنامه ریزی و معیارهای اجرائی : سیاست های دولت در سطح کشور ، منطقه ، شهر و روستا ؛ احتیاجات ، مخارج ، منابع طبیعی ؛ سیاست های فضائی ، پیشرفت های فیزیکی
برنامه ریزی روستائی
هدف از برنامه ریزی روستائی ، شناخت و آگاهی کافی از وضع موجود روستاها از نقطه نظرهای عوامل فیزیکی ( مانند داده های طبیعی ، وضع ساختمانی ده ، سیما و بافت روستا تاسیسات عمومی و شبکه راه ها ) ، اجتماعی ( نحوه زندگی ، روابط بین مردم ، جمعیت موجود ، آشنائی با فرهنگ ها و سنت ها ) و عوامل اقتصادی ( کشاورزی ، صنایع روستائی ، دامپروری و مانند آن ) است . در مطالعات وضع موجود در روستاها ، خواه ناخواه نکات مثبت و منفی و عواملی که می توانند در سطح منطقه به توسعه و گسترش منطقه ای منجر شوند ، با توجه به آنچه که در سطح روستاها از نظر نیروی انسانی ، امکان استفاده از منابع موجود و چگونگی کاهش محدودیت ها وجود دارند ، بررسی می شوند .
مسلما هیچ گونه برنامه ریزی و طرحی نمی تواند به مرحله اجرا درآید و یا اگر به مرحله اجرا درآید نمی تواند بازده خوبی داشته باشد ، مگر آنکه با خصوصیات و استعدادهای جمعیت و عوامل اجتماعی و فرهنگی آنها هماهنگ باشد . شناخت نیازهای جمعیت ، کوشش در حل مسائل و مرتفع ساختن کمبودها ، از جمله مواردی است که برنامه ریزان را در جهت شکوفا نمودن استعدادها ، اقتصاد کشاورزی ، زندگی روستایی و نظایر آن یاری می دهد .
بدیهی است که برنامه ریزی روستایی از بررسی امکانات فیزیکی و مطالعه خصوصیات طبیعی و اقلیمی ، نوع معماری ، مسکن ، راه و نظایر آن مایه می گیرد . با توجه به این واقعیت ها ، در برنامه ریزی های روستایی بایستی از امکانات موجود حداکثر استفاده به عمل آید . بررسی قدمت نوع مصالح ساختمانی در روستا و رابطه آنها با خطرات ناشی از سیل و زلزله ، نحوه استفاده از واحدهای مسکونی در رابطه با سنت روستانشینی ، نوع معماری و تیپولوژی مسکن، روش هایی که انسانها برای مقابله با عوامل نامساعد طبیعی به وجود آورده اند ، نوع راهها و معابر ده در ارتباط با تراکم واحدهای مسکونی ، عوامل ارتباطی در رابطه با مبادله کالا بین منطقه و روستا ، از جمله عواملی است که حتما در برنامه ریزی روستایی بایستی با دقت مورد مطالعه و مورد نظر قرار گیرند .
عامل مهم دیگری که ادامه زندگی روستایی را میسر می سازد ، عامل اقتصاد روستا است که در ارتباط با ده ، ناشی از کیفیت و نوع بهره برداری از زمین و مشاغل مربوط به کشاورزی است . هدف از مطالعات کشاورزی و دامپروری ، بیشتر به منظور تعمیق هرچه بهتر در زمینه راه حل هایی است که بر تولیدات زراعی و دامی و صنایع روستایی تاثیر می گذارند.
بطور کلی ، برنامه ریزی روستایی بیشتر به منظور رسیدن به هدف هایی است که در آن بتوان شالوده و اساس یک جامعه روستایی مناسب را ، در قالب منطقه ای به نحوی مطلوب پایه گذاری کرد . اهم هدف های برنامه ریزی روستایی به قرار زیر است :
– یک جامعه روستایی با درآمدی متناسب و سطح زندگی رضایت بخش .
– یک جامعه روستایی که دارای فعالیت های متنوع براساس اشتغال به کشاورزی باشد.
– آموزش کشاورزی و دامداری .
– اصلاح نواقص امور کشاورزی ، دامداری و دفع آفات
– کاهش مهاجرت روستائیان به شهرها
– توسعه امور دامپروری ، همراه با توسعه مراتع و چراگاهها و اصلاح نژاد دام
– توسعه صنایع وابسته به کشاورزی و دامپروری
– توسعه و بسط هر چه بهتر سواد و بهداشت
– ایجاد محیط های مسکونی مناسب و هم آهنگ با نحوه زندگی روستایی
– بسط مراکز رفاهی ، درمانی ، آموزشی ، راه و تاسیسات عمومی و امثال آنها .
طرح شهرک روستایی
یکی از برنامه ریزی هایی که در سطح هر منطقه در رابطه با کنترل توسعه شهرها و احیاء بهتر عملکرد روستاها پیشنهاد می شود ، ایجاد شهرک های روستایی است . شهرک های روستایی نقاطی هستند که نه هنوز به صورت شهر درآمده اند و نه حالت روستایی دارند در صورتی که بتوان کنترل توسعه چنین شهرک هایی را ( که معمولا روستاها در اطرافشان
قرار دارند و در حقیقت از جمله روستاهایی هستند که توسعه پیدا نموده اند و افزایش جمعیت یافته اند و در حال تبدیل به شهرند ) به مرحله عمل در آورد و طرح توسعه ، حدود جمعیت نحوه عملکرد و وظایف آنها ، ارتباطشان با روستاهای اطراف و شهر بزرگتر منطقه را برنامه ریزی کرد ، از ایجاد شهرهایی که بدون برنامه توسعه پیدا می کنند و نقشه و نحوه گسترش ناموزون و نامتناسب دارند جلوگیری می شود . این شهرک های روستایی می توانند در ارتباط با عملکرد روستایی منطقه ( اعم از کشاورزی ، دامپروری یا صنایع روستایی ) به ایفای نقش بپردازند و همه گونه تسهیلات مورد نیاز یک شهر را به صورت کوچکتر در اختیار داشته باشند . در حالی که احتیاجات و نیازمندی های مبادلاتی یا خدماتی روستاها را در خود جای داده اند .
طرح هادی روستائی
از جمله برنامه هائی که در دوره اخیر در سطح کشور به مرحله انجام رسیده است، تهیه طرح های هادی روستائی است طرح هادی روستائی ، عبارتست از تجدید حیات و هدایت روستا با لحاظ ابعاد اجتماعی ، اقتصادی و فیزیکی . اهداف طرح هادی روستائی به شرح زیرست :
-ایجاد زمینه توسعه و عمران روستاها با توجه به شرایط فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی

– تامین عادلانه امکانات از طریق ایجاد تسهیلات اجتماعی ، تولیدی ورفاهی .
– هدایت وضعیت فیزیکی روستا ،
– ایجاد تسهیلات لازم جهت بهبود مسکن روستائیان و خدمات محیط زیستی و عمومی .
تهیه طرح هادی روستائی شامل سه مرحله است که عبارتند از : شناخت و ارزیابی وضع موجود ، تعیین ضوابط و ارائه پیشنهادات در راستای اهداف فوق الذکر و تعیین محدوده برنامه مورد نیاز ، تهیه طرح هادی ، سازمان تهیه کننده طرح های هادی روستائی ، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی است .
طرح هادی شهری 22
طرح هادی شهری بیشتر برای شهرهای کوچک و خاصه شهرهایی که تاحدود 25000 نفر جمعیت دارند ، تهیه می شود . طرح هادی در حقیقت تعیین کننده اصول کلی توسعه شهرهاست . در این طرح بیشتر هدایت توسعه شهری ، مورد توجه قرار دارد . آنچه که معمولا در یک طرح جامع شهری 23 بایستی مورد مطالعه عمیق قرار گیرد ، در طرح هادی به صورت کلی تری مطرح می گردد . از طرح هادی می توان به عنوان برنامه راهنمای توسعه شهر نیز نام بود . این طرح ، برنامه قبل از اجرای طرح جامع است . طرح هادی برای شهرهایی
تهیه می گردد که یا فاقد بودجه طرح جامع می باشند و یا امکان اجرای طرح جامع در آنها فراهم نشده است . طرح هادی در کشور ما ، دارای سابقه طولانی تری نسبت به طرح جامع است سازمان مسئول طرح های هادی شهری نیز ، وزارت کشور می باشد .
طرح جامع شهری
طرح جامع شهری ، به منظور تدوین برنامه و تعیین جهات توسعه شهر و تامین نیازمندی های آن بر مبنای پیش بینی ها و اهداف توسعه شهری ، تهیه می شود . طرح جامع ، بیشتر در مورد شهرهای بزرگ و یا شهرهایی که بیش از 25000 نفر جمعیت دارند ، به مرحله انجام در می آید . طرح جامع ؛ عبارتست از برنامه ای که به صورت راهنما عمل کند. در حقیقت ، طرح جامع را می توان سیستمی دانست که خط مشی اصولی و کلی سیاست های شهری را تعیین می کند . از طرف دیگر ، طرح جامع را می توان منطقی جهت انتخاب الگوی صحیح استفاده از اراضی شهری دانست . روش مطالعه و انجام یک طرح جامع شهری ، عبارت از مطالعه وضع موجود ، تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری از وضع موجود ، تعیین اهداف و اولویت ها ، انجام پیش بینی های لازم ، ارائه طرح ها و برنامه های توسعه شهری و اجرای آنها می باشد ، که توضیح در مورد آنها در صفحات آینده خواهد آمد .
طرح جامع شهری ، بیشتر به منظور ترویج ضوابط شهرسازی ، کنترل توسعه شهرها، گرایش به نظام برنامه ریزی و هماهنگ سازی بخش های مختلف اقتصادی و اجتماعی، با
توجه به کیفیت محیط زیست و براساس شناخت حوزه های نفوذ طبیعی ، اجتماعی و اقتصادی شهرها تهیه می شود ، مقیاس نقشه های شهری ، در طرح های جامع شهری اغلب 10000/1 5000 / 1 و 2500 / 1 است .
طرح تفصیلی شهری 24
طرح تفصیلی ، متعاقب طرح جامع شهری و به منظور انجام برنامه های اجرایی تصویب شده این طرح صورت می پذیرد . طرح تفصیلی در حقیقت ، تنظیم برنامه های مفصل و انجام اقدامات جزء به جزء در مناطق و محلات شهری و طراحی آنها است . طرح تفصیلی شامل چهار مرحله به قرار زیر است :
1 . مرحله بازشناسی
2 . مرحله تثبیت برنامه ها و طرح های اجرایی
3 . مرحله تشخیص و تعیین اولویت ها
4 . مرحله انجام و اجرای محتوای طرح و کاربرد اراضی
اندازه نقشه ها در طرح های تفصیلی معمولا 500 / 1 ، 1000 / 1 ، 2000 / 1 است ، سازمان مسئول طرح های جامع و تفصیلی ، وزارت مسکن و شهرسازی است .
1 . سابقه تهیه طرح های جامع و تفصیلی در ایران به حدود سالهای 1346- 1347 باز
می گردد . از این سالها ، اولین طرح های جامع شهری برای شهرهای بزرگ کشور تهیه شد از سال 1364 به بعد ، این طرح ها با اهداف و محتوای مطالعاتی جدید تحت عنوان " طرح های توسعه و عمران ، حوزه نفوذ و تفصیلی شهرها " مطرح شده و تهیه چنین طرح هایی در نقاط مختلف شهری کشور آغاز گشته است . اصول و مبانی مورد نظر در روش انجام مطالعات این طرح ها به قرار زیر است :
– هماهنگی با سیاست عدم تمرکز و در نظر گرفتن نقش سازمان های محلی و شوراها در جریان تصمیم گیری های مربوط به فعالیت های عمرانی در سطح شهر ، شهرستان و استان.
– ضرورت استقلال و خودکفایی شهرداری ها و نهادهای محلی در زمینه برنامه ریزی و اجرای برنامه های عمرانی شهر .
– تاثیر نظام بخشی در تنظیم و تدوین برنامه های توسعه شهری ، سعی در ایجاد هماهنگی بین بخش های مختلف و در نظر گرفتن روابط متقابل بخش ها و عوامل موثر در توسعه و عمران شهر .
– ضرورت بررسی و شناخت خصوصیات شهر و حوزه نفوذ آن به صورت یکپارچه و با در نظرگرفتن روابط متقابل شهر و آبادی های اطراف .
– ضرورت ارتباط برنامه ریزی شهری با سطوح بالاتر برنامه ریزی ( منطقه ای ، ملی)
– واقع گرایی طرح ها و برنامه های عمرانی و در نظرگرفتن امکانات و واقعیت های
موجود .
– ضرورت پویایی و قابلیت انعطاف طرح ها و برنامه های عمرانی شهر.
– تاثیر قوانین و مقررات موجود در چگونگی برنامه ریزی های توسعه و عمران شهر.
– انجام مطالعات ، به صورتی که مستقیما و مشخصا بر تجزیه و تحلیل ها ، نتیجه گیری ها و پیشنهادهای ارائه شده موثر واقع شود .
انجام مطالعات و تهیه طرحها و برنامه های توسعه و عمران شهر و حوزه آن ، شامل مراحل زیر است :
1 . بررسی کلی منطقه ای
2 . بررسی حوزه نفوذ
3 . بررسی و شناخت شهر
4 . تجزیه و تحلیل و استنتاج از بررسی ها
5 . تهیه طرح ها و برنامه های عمرانی شهر و حوزه نفوذ آن
در همین راستا ، انجام مطالعات و تهیه طرح های تفصیلی شهر نیز به قرار زیر می باشد :
1 . بررسی مشروح و تفصیلی مناطق و محلات مختلف شهر
2 . تهیه طرح های تفصیلی

طرح آماده سازی زمین 25
آماده سازی زمین برای سکونت ، فعالیتی جدید در شهرسازی ایران است که از سال 1364 در ایران معمول گردیده است .
آماده سازی زمین ، در حقیقت شهرسازی اجرایی است . یعنی می بایست هر آنچه که در طرح های جامع و تفصیلی برای شهر و شهرنشینان اندیشیده و تدوین شده است ، در آماده سازی زمین به مرحله اجراء در آید . این اجراء ، الگو برداری صرف از طرح های پیشین نیست ، بلکه آمیزه ای از قواعد تدوین شده پیشین و آنچه که از لحاظ شهرسازی ، مهندسی ساختمان و معماری برای مناسب تر شدن محیط مسکونی ، لازم است مورد توجه قرار دارد. در این میان مسائل اقلیمی و معیشتی در چگونگی این آمیختگی نقش دارند .
آماده سازی زمین ، مجموعه فعالیت هایی است هماهنگ و ضروری در اراضی متعلق به سازمان زمین شهری که به منظور ایجاد امکان بهره برداری از اراضی ، جهت احداث واحدهای مسکونی و تاسیسات وابسته به آنها و رفع نیازمندی های عمومی صورت می گیرد و عمدتا و برحسب ضرورت ، شامل تسطیح زمین ، ایجاد شبکه های عبور و مرور ، شبکه های آبرسانی و فاضلاب ، برق ، مخابرات و غیره . . . می باشد . هدف های اصلی آماده سازی زمین به شرح زیر است :
اهداف :
– تغییر نقاط ثقل شهری و ایجاد تعادل میان مراکز جمعیتی .
– تولید زمین در مقیاس انبوه و گسترده برای پاسخگویی به نیاز فزاینده مسکن .
– توسعه سنجیده و قانون مند شهرها ، با یافتن زمین مناسب برای کاربری مسکونی و به اجرا در آوردن طرح های موجود .
– بستر سالم و مناسب برای احداث واحدهای مسکونی ، از لحاظ شهرسازی و معماری و تاسیسات و خدمات شهری .
– ایجاد زمینه مناسب برای فعالیت بخش خصوصی ، در امر ساختمان و مسکن با حداقل هزینه برای دولت .
– کمک به گروه های کم درآمد ، برای دستیابی به مسکن مناسب با حداقل هزینه برای دولت
– استفاده حداکثر از منابع مالی سازمان زمین شهری .
– جلوگیری از احداث واحدهای مسکونی در زمین های مناسب برای کشاورزی یا توسعه صنعتی .
– جلوگیری از رکود اقتصادی در اثر کاهش فعالیت ساختمانی به دلیل عرضه اندک زمین .
فعالیت آماده سازی زمین در چهار مرحله اصلی انجام می گیرد که به قرار زیرند :
1 . مکان یابی
2 . تهیه طرح
3 . اجراء
4 . واگذاری
در سطح کشورهای در حال توسعه ، کشورهای سنگال ، هندوستان ، نیکاراگوئه ، بوتسوانا، جامائیکا ، تانزانیا ، زامبیا ، اندونزی ، السالوادور و کره جنوبی ، از جمله آغاز کنندگان اجرای پروژه های آماده سازی " زمین و خدمات " محسوب می گردد .
سازمان تهیه کننده طرح های آماده سازی زمین نیز ، وزارت مسکن و شهرسازی است .
طرح احداث شهرهای جدید 26
طرح ایجاد شهرهای جدید ، دارای سابقه ای طولانی است . در قرن حاضر ، کشور انگلستان از جمله اولین کشورهایی است که ایجاد شهرهای جدید را تحت مطالعه و اجرا قرار داده است . انگیزه ایجاد شهرهای جدید ، بیشتر به منظور کاهش تراکم جمعیت در نواحی شهری بزرگ ( شهرهای مادر ) است . همچنین ، انجام برنامه های تدوین شده و طرح های از پیش برنامه ریزی شده ، برای شهرهایی است که به منظور ایفای نقش های مختلف اقتصادی مثل نقش صنعتی ، بازرگانی ، کشاورزی و امثال آنها در سطح یک کشور انتخاب می شوند. این شهرها ، معمولا در جوار شهرهای بزرگ یا در نزدیکی آنها شکل می گیرند . از جمله
مهمترین شهرهای جدیدی که در عصر حاضر به وجود آمده اند ، می توان از شهرهای استونج 27 ، باسلدن 28 ، هارلو 29 ، میلتن کنیز 30 ، همل همپستد 31 ، کامبرنولد 32 ، ولین 33 ، لچ ورث 34 و رانکورن 35 در انگلستان ، تاپیولا 36 در فنلاند ، شرهولمن 37 و ولینگبی 38 در سوئد آلبرتس لوند 39 در دانمارک دونا اوی و روش 40 وتی ساپال کونیا 41 در مجارستان ، نواهوتا 42 و استالوواولا 43 در لهستان ، رادبرن 44 ، کلمبیا 45 ، رستون 46 ، والنسیا 47 و گرین بلت 48 در آمریکا ، اوری 49 در فرانسه ، بیضاء در لیبی ، لریدا 50 در اسپانیا و چاندیگار51 در هند را نام برد .
در کشور ما نیز ، ایده ایجاد شهرهای جدید در سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته و در حال حاضر ، مطالعات مربوط به ایجاد این شهرها در حوزه های منطقه ای تهران ، اصفهان،
تبریز ، شیراز ، مشهد و اراک و چند شهر دیگر از طریق وزارت مسکن و شهرسازی دنبال می شود . اهم اهداف و سیاست های شهرهای جدید در کشور ما به شرح زیر است .
– مطالعه در امر سرمایه گذاری
– علت وجودی شهرها
– اشتغال
– مدیریت شهرها
– سیاست های حمل و نقل شهری و ترافیک
– تاسیسات شهری اعم از آب و برق و انرژی و سیستم های حرارتی و برودتی و جمع آوری آب های سطحی
– طراحی شهری
– نقش فضای سبز در نمای شهرها
– پدافند غیر عامل
– صنایع ، شامل صنایعی که در ساخت موثر است و صنایعی که می تواند برای منطقه یا سطح کشور مفید باشد و صنایعی که بایستی از شهر ما در انتقال یابند .
در ایجاد شهرهای جدید کشور مطالعات و برنامه ریزی های اقتصادی و اشتغال ، توزیع متناسب جمعیت ، تراز جامع اقتصادی هر شهر و تعیین استاندارد در همه زمینه های شهری از
اهمیت برخوردار است .
طرح ریزی شهری 52
طرح ریزی شهری با برنامه ریزی شهری هماهنگ است و اصول مطالعاتی آنها با یکدیگر یکی می باشد . طرح ریزی شهری ، به وجود آوردن مجموعه های فیزیکی است که در آن بیشتر به کیفیت فضاها و کیفیت فیزیکی طرح ها توجه می شود . طرح ریزی شهری ؛ با کلی گرایی بیشتری نسبت به برنامه ریزی شهری توام است . در طرح ریزی شهری ، روش های تحلیل بصری فرمهای شهری ، بی اندازه موثرند . به بیان دیگر ، هدف طرح ریزی شهری جستجوی کیفیات زیبایی بصری از فرم شهری است که براساس مصرف اراضی پیش بینی شده در برنامه ریزی شهری قرار دارد سیاست هایی را که شهرداری ها در رابطه با ضوابط ساختمانی شهر اعمال می نمایند ، می توان جزئی از طرح ریزی شهری دانست .
طرح ریزی شهری بیشتر با عوامل زیبایی شهری سروکار دارد . یکی از جنبه های مطالعاتی آن ، جنبه کیفی عوامل فرهنگی و اجتماعی شهر است . در حالی که برنامه ریزی شهری به صورت علمی آن سعی دارد کلیه جوانب اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی ، مادی و معنوی شهری را ، به صورتی جامع مطرح نماید . فرم شهری و طرح ریزی آن یک کار هنری است که نتیجه مطالعات عوامل فوق را در خود دارد . بنابراین ، نمی تواند بدون مطالعه و
بدون در نظر داشتن این عوامل ، به نتیجه منطقی برسد . طرح ریزی شهری در روند طرح جامع ، شامل شش مرحله به شرح زیر است :
1 . مرحله شناسایی 53 : شامل بررسی وضع موجود با توجه به تغییرات فیزیکی شهر و تجزیه و تحلیل جمعیت ، احتیاجات عمومی ، عوامل فرهنگی و تاریخی مردم ، بازشناسی مشکلات ، پیش بینی ها ( بر مبنای احتیاجات عمومی ، وسائل مورد نیاز ، تعداد جمعیت ، وضع اقتصادی و احتیاجات شغلی جمعیت ) .
2 . مرحله تشخیص 54 : بر مبنای هدف های مختلف و انتخاب آنها براساس ارجحیت هایی که در اهداف کوتاه و بلند مدت و اصول طرحها قرار می گیرند .
3 . مرحله پیشنهاد 55 : راه حل های فرم های فیزیکی ، بر مبنای راه حل های برنامه ریزی و طرح ریزی شهری و راه حل هایی که در طرح ریزی شهری مورد توجه قرار دارند .
4 . ارزشیابی 56 : بررسی متغیرها و ارزشیابی راه حل های متغیرها .
5 . تصمیم گیری 57 : انتخاب یک راه حل و یا خلاصه ای از راه حل ها .
6 . اجرا 58 : تجزیه و تحلیل راه حلها بر مبنای ضوابط ، قواعد و روشها ، در طرح ریزی شهری ، هدف های طرح ، روشنی و کارآیی آن از مقیاس یک محله کوچک شهری گرفته
تا شهر یا یک بخش شهری که در مقیاس پروژه هایی اجرایی ، از اهمیت ویژه ای برخوردار است .
برنامه ریزی شهری
همان طور که در بحث تعریف برنامه ریزی بیان گردید ، برنامه ریزی کلا عبارت است از یک فعالیت علمی و منطقی ، در جهت رسیدن به هدف های مورد توجه جامعه ، اگر این مبنا مورد قبول واقع شود ، برنامه ریزی شهری عبارت است از تامین رفاه شهرنشینان ؛ از طریق ایجاد محیطی بهتر ، مساعدتر ، سالمتر ، آسان تر ، موثرتر و دلپذیرتر
برنامه ریزی شهری ، یک فرآیند پوینده و گویاست ، به دلیل آنکه روابط انسانی ویژگی پویایی آن را تضمین می کند . بنابراین ، جهت تامین نیازهای خدمات شهری و در نظر گرفتن عوامل مختلف اقتصادی و اجتماعی در یک سیستم برنامه ریزی شهری جامع و پویا ، مشخص کردن سیاست ها و برنامه های توسعه شهری ، هماهنگ کردن آنها با سایر برنامه های عمرانی در سطح منطقه ای و کشوری و تنظیم برنامه ها و طرح ها در دوره های زمانی معین از اولویت ویژه ای برخوردار است .
دور تسلسل برنامه ریزی شهری
1 . پژوهش محیط 59 : براساس ارزش های شخصی و گروهی ، نیازها و خواست هایی آشکار
می شود که پاره ای از آنها را می توان از طریق کالبدی با محیط برآورد .
2 . تعیین هدف ها 60 : با تعیین هدفها ، پاره ای مقاصد دقیق که باید برای رسیدن به هدفها برآورده شوند ، تعیین می گردد .
3 . راههای ممکن اقدامات 61 : که برای برآوردن مقصودها و رسیدن به هدفها مورد مطالعه قرار می گیرد .
4 . ارزشیابی راههای ممکن 62 : براساس وسایلی که در اختیار هست ، مخارجی که برای تسلط بر نیروهای باز دارنده آنها به وجود می آید ، منافعی که احتمالا به وجود می آید و نتایج اقدامات تا آنجا که می توان ملاحظه کرد .
5 . اقدام : که براساس ملاحظاتی که در چهار قسمت فوق به وجود آمد ، صورت می پذیرد. اقدام رابطه بین فرد یا گروه ، برنامه ریزی شهری را با محیط بوجهی دیگر در می آورد ، ونیز محیط را و گاه ارزشی را که دارد ، تغییر می دهد . هم اینجاست که پژوهش محیط ، دوباره از سرگرفته می شود و هدفها و مقصودهای تازه ، شکل می گیرد و به این ترتیب ، دور برنامه ریزی شهری از نو آغاز می شود .
برنامه ریزی شهری ، پویاست و علت پویائی آن این است که شهر مانند یک موجود زنده است که مقداری مکانیسم این ارگانیسم را متاثر می کند ، مثلا مکانیسم اقتصادی که به
صورت ارزش زمین ، اجاره بها ، مخارج ساختمان و غیره . . . سبب تحرک شهر می شوند . یا مکانیسم اجتماعی که شامل سنت ها ، عادات اجتماعی ، فرهنگ و مذهب می شود ، و تمام اینها بر موجودیت شهر تاثیر می گذارند و به آن شکل داده ، در تدوین هر برنامه ریزی شهری بایستی مورد توجه قرار گیرند .
برنامه ریزی شهری ، با آینده نگری خاصی که بایستی در جهت توسعه آینده شهر داشته باشد ، با بهره گیری از آمار و اطلاعات و بدست داشتن نبض های اجتماعی ، اقتصادی و فیزیکی شهر ، به تجزیه و تحلیل پرداخته و با بهره گیری از امکانات و به حداقل رسانیدن و یا کاهش محدودیت ها ، با ارائه طرحی جامع ، دقیق و گویا با در برداشتن کلیه امکانات رفاهی ، به پیشنهاد می پردازد . ارائه طرح پیشنهادی ، براساس مطالعات وضع موجود قرار دارد ، و برنامه ریزی شهری با بهره گیری از اطلاعات و آمارهای وضع موجود ، به ارائه طرحی که بتواند از نظر وضعیت و امکانات فیزیکی شهر با عوامل اقتصادی و اجتماعی آن مطابقت داشته و با توجه به پیش بینی های وضع آتی شهر نیز باشد ، بپردازد . مطالعه وضع موجود می تواند از دیدگاههای مختلفی مانند : مطالعات تاریخی ، چگونگی رشد شهر یا عوامل موثر در توسعه ادواری آن ، بررسی های منطقه ای و جغرافیائی ، مطالعات جمعیتی و خصوصیات اجتماعی مردم ، بررسی های اقتصادی ، خصوصیات مسکن و معماری شهر ، بررسی راهها و ارتباطات شهری ، تاسیسات مختلف زیربنایی و عمومی ، فرهنگی و اجتماعی،
مورد تحقیق واقع شود ؛ و خاصه در زمینه مطالعه و نحوه کاربرد اراضی شهری ، درصد اشغال هر نوع از کاربری های زمین ، سرانه ها ، تراکم های مسکونی و شهری موجود ، اقدامات دقیقی صورت گیرد . به نحوی که آخر الامر به نقشه ای به عنوان نقشه کاربری زمین ، که از اهم مطالعات موجود بوده و در ارائه طرح نقشی موثر دارد ، بینجامد .
مطالعه وضع موجود شهر ، حداقل این کمک را به برنامه ریز می کند که بداند طرحی را که می دهد ، برای چه جمعیتی و با چه خصوصیاتی است و طرح پیشنهادی می تواند از چه امکانات و محدودیت های فیزیکی و یا اقتصادی برخوردار باشد و به چه نحو می توان برای شهر طرحی داد که با تمام خصوصیات و مشخصات مردم شهر و جمعیت آینده آن مطابقت داشته باشد . به عنوان مثال ، اگر برنامه ریز در زمینه مسکن شهر به ارائه برنامه ای بپردازد ، آیا برنامه پیشنهادی او پاسخگوی سئوالات زیر خواهد بود ؟
1 . اولا ، این برنامه ریزی با خصوصیات جمعیت هماهنگ است ؟ بدان معنی که مردم از نظر اجتماعی حاضر به پذیرش محیط مسکونی پیشنهادی او هستند ؟
2 . از نظر اقتصادی و با توجه به قیمت زمین و نوع درآمد خانوارها ، اجرای پروژه امکان پذیر است ؟
3 . نوع مسکن پیشنهادی از نظر طبیعی و فیزیکی قابلیت اجرایی لازم را از نظر هماهنگی با اقلیم منطقه ، شیب زمین با توپوگرافی آن ، نوع مصالح ، نوع معماری و . . . دارا می باشد ؟
4 . در رابطه با بعد خانوارها ، نوع تراکم های مسکونی پیشنهادی ، در ارتباط با جمعیت موجود ساکن در شهر و جمعیت آینده آن خواهد بود ؟
5 . نوع تراکم های مسکونی پیشنهادی در سطح شهر ، تضادهای اجتماعی را باعث نخواهد شد و منطقه های ایزوله یا جدا جدا را به وجود نخواهد آورد ؟
6 . در رابطه با وضع موجود مساکن ، در صورتی که برنامه ریزی مسکن بخواهد به مرحله اجرا در آید ، چه مناطقی را از نظر نوسازی و بهسازی شهری اولویت خواهد داد ؛ و اصولا این نوسازی مساکن ، تا چه اندازه امکان و قابلیت اجرایی خواهد داشت ؛ و آیا اگر اقدام به نوسازی یک محیط مسکونی شود ، اثرات مثبت و منفی آن مورد مطالعه قرار گرفته است ؟
7 . استانداردهای پیشنهادی می توانند عملکرد خوبی داشته باشند ، همچنین در رابطه با بٌعد خانوارها ، نوع محلات ، خصوصیات اجتماعی مردم ، قیمت منطقه ای زمین ، نوع درآمد و مانند آنها ، می توانند به نحو چشمگیری به حل مشکلات و معضلات مسکن در سطح شهر بپردازد ؟
8 . مطالعات وضع موجود مسکن چه وجوه مشخصه ای را از نظر تقسیم بندی محلات شهر و نوع آنها در سطح شهر مورد دقت قرار داده است ؛ آیا در برنامه ریزی آتی به این خصوصیات توجه گردیده است ؟ اصولا ایجاد محلات جدید مسکونی مغایرتی با محلات دیگر ندارند؟
9 . تعداد مسکن موجود نیاز بر چه اساسی در وضع موجود قرار دارد و در آینده محدود
( فرضا ده سال آینده ) ، چه تعداد محیط مسکونی احتیاج است ؟ و آیا ایجاد این تعداد محیط مسکونی در رابطه با سایر نیازهای جمعیت ، مطابقت دارد ؟ فرضا اگر شهری دارای ده هزار واحد مسکونی موجود است و نگرش ده سال آینده ، در رابطه با جمعیت ، ایجاد 5000 واحد مسکونی دیگر را پیشنهاد می نماید ، آیا پانزده هزار واحد مسکونی مورد نیاز از نظر فضای سبز ، تاسیسات آموزشی ، درمانی ، خرده فروشی و عمده فروشی ، تاسیسات تفریحی و رفاهی و بالاخره راهها و معابر مورد نیاز ، تاسیسات آب ، برق ، فاضلاب ، تلفن و مانند آن، مورد مطالعه واقع شده اند و توسعه فضای مسکونی شهر ، مطابق با توسعه سایر فضاهای شهری هست ؟
10 . همچنین ، آیا استقرار واحدها و مجموعه های مسکونی در رابطه با تاسیسات مورد نیازشان و با فواصل لازم قرار می گیرند و آیا شهر ، گسترش این تاسیسات را اجازه می دهد و یا در رابطه با منطقه و موقعیت شهر این امکان وجود دارد ؟ . . . همان طور که ملاحظه می گردد ، این تنها در مورد پیشنهاد ایجاد واحدهای مسکونی بود و فقط به ذکر بعضی از نکات آن اشاره گردید .
بطور کلی ، برنامه ریزی شهری ضمن آنکه می تواند از سادگی برخوردار باشد عملا نکاتی دقیق و بسیار مهم را در خود نهفته است که اگر مورد دقت واقع نشوند موفقیت طرحها را به حداقل می رسانند . اصل مطالعاتی یک طرح جامع و برنامه ریزی به منظور تامین آینده
بهتر شهرها ، شامل موارد بسیاری می شود که در بخش های آینده به روش مطالعاتی و اهداف توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فیزیکی آنها پرداخته خواهد شد .
مقایسه برنامه ریزی شهری و طراحی شهری
کار عمده برنامه ریزی شهری : تخصیص و توزیع منابع براساس پیش بینی های مربوط به آینده .
کار معمار : طراحی ساختمان .
(( بین این دو حرفه یک خلا با مسئولیتی قابل ملاحظه باقی می ماند که کار طراحان شهری است . طراحان شهری با آشنایی با برنامه ریزی شهری و معماری ، شهر را طراحی می کنند ، اما نه ساختمان ها را
* اجزاء تشکیل دهنده طراحی شهری : فعالیت های شهری- فضاهای شهری و فرم شهر
* حوزه فعالیت های طراحی شهری : فضاهای عمومی شهر
( فضاهای خصوصی حوزه طراحی- معماری است )
* چارچوب زمانی فعالیت های شهری : ( که اغلب محصول ناتمام دارد ) در مقایسه با معماری ( با محصولی تمام شده و کامل ) بلند مدت تر است .
* نتایج و آثار طراحی شهری در مقایسه با معماری که اغلب قطعی ، تمام شده و کامل است نسبی بوده ولی در مقایسه با برنامه ریزی شهری کامل تر و مشخص تر است .
* آموزش طراحی شهری در درجه اول مستلزم مهارت در شناخت و طراحی به بعدی و پس از آن ، آگاهی از علوم اجتماعی ، حقوق ، اقتصاد و مدیریت می باشد . همکاری و هماهنگی بین گروهی از ضروریات طراحی شهری است .

طرح هادی روستا
عبارت است از طرحی که ضمن سازمان دهی و اصلاح بافت موجود ، میزان و مکان گسترش آتی و نحوه استفاده از زمین برای عملکردهای مختلف از قبیل مسکونی ، تولیدی تجاری ، کشاورزی ، تاسیسات ، تجهیزات ونیازمندی های عمومی روستایی را حسب مورد در قالب مصوبات طرح های سازماندهی فضا و سکونتگاه های روستایی یا طرح های جامع ناحیه ای تعیین می نماید .

طرح هادی شهر
طرحی که در آن جهت گسترش آتی شهر و نحوه استفاده از زمین های شهری برای عملکردهای مختلف به منظور حل مشکلات حاد و فوری شهر و ارائه راه حل های کوتاه مدت و مناسب برای شهرهایی که دارای طرح جامع نمی باشند تهیه می شود . ( تعاریف رسمی )
یا طرح هادی طرحی است کوتاه مدت که برای یک دوره ده ساله ، شیوه کالبدی و فیزیکی شهر را مشخص کرده با توجه به واقعیات مسائل موثر در توسعه شهر ، حوزه نفوذ آن به تعیین حدود توسعه فیزیکی ده ساله شهرها و تهیه نقشه کاربری اراضی و شبکه معابر و همچنین تدوین معیارها ، سرانه ها ، تراکم ها ، ضوابط و مقررات ساختمانی می پردازد .
مقیاس مورد نظر : 25000 / 1 یا 5000 / 1
مرحله اول : 5000 / 1
مرحله دوم : 2000 / 1 یا 2500 / 1
جزئیات شهرسازی : 1000 / 1 یا 500 / 1

طرح تفصیلی :
طرح تفصیلی عبارت است از طرحی که براساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع شهر نحوه استفاده از زمین های شهری در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هر یک از آنها و وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت و تراکم ساختمانی در واحدهای شهری و اولویت مربوط به مناطق به سازی و نوسازی و توسعه و حل مشکلات شهری و اولویت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین می شود و نقشه ها و مشخصات مربوط به مالکیت براساس مدارک ثبتی ، تهیه و تنظیم می گردد .
SL : 1 / 2000 , 1 / 1000 , 1 / 500

طرح جامع شهر Master Plan
عبارتست از طرح بلند مدتی که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه بندی مربوط به حوزه های مسکونی ، صنعتی ، بازرگانی ، اداری ، کشاورزی ، تاسیسات ، تجهیزات ، تسهیلات شهری و نیازمندی های شهری ، خطوط کلی ارتباطی و محل مراکز انتهای خط ( ترمینال ) و فرودگاه ها و بنادر و سطح لازم برای ایجاد تاسیسات ، تجهیزات ، تسهیلات شهری مناطق نوسازی ، به سازی و اولویت های مربوط به آنها تعیین می شود و ضوابط و مقررات مربوط به کلیه موارد فوق و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نماهای تاریخی
و مناظر طبیعی ، تهیه و تنظیم می گردد طرح جامع برحسب ضرورت قابل تجدید نظر خواهد بود .

منابع:
1- نیک خلق، علی اکبر؛ جامعه شناسی روستایی، تهران، کلمه، چاپ اول، 1379 صص 11- 15
2- وثوقی، منوچهر؛ جامعه شناسی روستایی، تهران، کیهان، چاپ هشتم، 1378، ص 1- 10
3- ساروخانی، باقر؛ درآمدی بر دائره المعارف علوم اجتماعی، تهران، کیهان، چاپ اول، پائیز 1370، ص 651
4- شایان مهر، علیرضا؛ دائره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، کتاب اول، تهران، کیهان، چاپ اول 1377، ص 195

1 . لازم به ذکر است تمامی اندیشمندان مسائل شهری ، هیچگاه مساله شهر را از مساله ساخت آن و روابط اجتماعی نیروهای شهری واقع در آن جدا نمی کند و همگی به گونه ای مفهوم شهر را با مفهوم جامعه پیوند می دهند .
1 . تفاوت مدرنیته و مدرنیسم : مدرنیته وضعیت و حالتی است که در تاریخ اتفاق افتاده و نوع نگرش به هستی و زندگی است ولی مدرنیسم ایدئولوژی و بنا به رویکردی مهم مدرنیته از خودش است .
1 . آندره گوتن ، شهرسازی در خدمت انسان ، ترجمه و تلخیص دکتر هوشنگ ناقی ، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی ، سال 1358 .
2 . برنامه ریزی شهری عبارت است از : ایجاد محیطی راحت تر ، بهتر ، آسان تر و موثرتر برای شهرنشینان ( توضیح بیشتر در مورد آن بعدا خواهد آمد ) .
3 . طرح ریزی شهری عبارت است از : مطالعه کیفیت فضاها ، کیفیت فیزیکی طرحها ، ارائه طرح های فیزیکی از فضاها و شناخت کیفیت فیزیکی شهری بطور کلی ، طرح ریزی شهری در جستجوی کم و کیف زیبائی بهتری از فرمهای شهری است که براساس مصرف اراضی و پیش بینی مصرف آن قرار دارد .
4 . Planning
5 . Macro Planning
6 . Sectorial Planning
7 . Micro Planning
8 . National Planning
9 . Regional Planning
10 . Urban Planning
11 . Rural Planning
12. Losch
13 . W. Cristaller
14 . B. bery .
15 . Von . Cristaller
16 . Franc'ois Perroux
17 . Input , output . Analysis
18 . Regioal Accounts system
19 . Approximate Analysis
20 . Economic Base Theory
21 . از توضیح در مورد تئوری های مکانی و روش مطالعه حوزه های نفوذی منطقه ای به دلیل آنکه از موضوع اصلی مورد مطالعه دور می شد ، خودداری شده است .
22 . Guide Plan
23 . Master Plan
24. Detailed Plan
25 . کمال اطهاری و دیگران ، آماده سازی زمین در جمهوری اسلامی ایران . تهران : انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی ، 1367 ، صفحه 51 یا صفحات 51- 65
26 . New Towns
27 . Stevenage
28 . Basildon
29 . Harlow
30 . Milton Keynes
31 . Hemel Hempsted
32 . Cumbernauld
33 . Welwyn
34 . Letch Worth
35 . Runcorn
36 . Topiola
37 . Skar Holmen
38 . Vallingby
39 . Alberts Lund
40 . Dunaujvarcs
41 . Tiszapalkonya
42 . Nowa- Hutta
43 . Stalowa wola
44 . Radburn
45 . Colombia
46 . Roston
47 . Valencia
48 . Green belt
49 . Evry
50 . Lorida
51 . Chandingar
52 . Urban Design
53 . Recognition
54 . Speciflcation
55 . Proposal
56 . Evaluation
57 . Dicision
58 . Effecruation
59 . Environmental Reconnaissance Survey
60 . Goals Formulation
61 . Possible Courses of action
62 . Evaluation
—————

————————————————————

—————

————————————————————