پوشاک زنان:
تن پوش زنان قاجاری، در دوره ی اول، ادامه ی تن پوش های دوره ی زندیه بود و در دوره ی دوم دست خوش دگرگونی گردید.
لباس های حرم سرا با لباس های کوچه و خیابان تفاوت داشت. زیرا لباس های کوچه و خیابان، تمام قسمت های بدن را از چشم مردم در گذر و نامحرمان می پوشانید.
1- پیراهن
پیراهن زنان در دوره ی اول پیراهن نازک و یقه ی چاک داری بود که در زیر گردن، با دگمه ای بسته می شد و تا حد ناف باز بود. پیراهن با دکمه ای زرین و مرواریدنشان به گردن بسته می شد. پارچه ی پیراهن از ابریشم ظریف گلدوزی شده بود و دور یقه ی آن را تا سه ردیف، مروارید های کوچکی می دوختند و آن را روی شلوار می کشیدند.
پولاک، رنگ پیراهن های ابریشمین را صورتی یا آبی گلدوزی شده یاد می کند. با حاشیه های طلایی.
بلندی پیراهن زنان، کمی پایین تر از کمر می باشد و گاهی تا باسن می رسد.
در دوره ی دوم، پیراهن ها تنگ و کوتاه بودند و معمولاً آن ها را از پارچه ی گازیا ململ سفید که زردوزی یا نقره دوزی می شد می دوختند. آستین های پیراهن بلند بود و تا مچ دست می رسید و با دکمه های ریزی باز و بسته می شد. چاک سینه کوتاه تر بود و شکل یقه به یقه ی عربی تغییر شکل داده بود.
2- دامن
دامن از تن پوش هایی است که در این دوره رواج یافت.
در دوره ی اول سلطنت قاجاریه، بلندی دامن زنان در مدت کوتاهی بسیار بلند بود. ولی در دوره ی دوم که از اواخر حکومت ناصرالدین شاه شروع شد، دگرگونی چشم گیری در پوشش زنان به وجود آمد که آن تبدیل دامن های بلند به تنبان و شلیته بود. دلیل آن علاقه ی ناصرالدین شاه به دامن های بالرین های اروپایی بود. ابتدا در حرم سرا و سپس در خانه های اعیان و شاهزاده خانم ها رواج یافت.
رنه دالمافی می نویسد که زن ایرانی در خانه از 2 یا 3 دامن کوتاه استفاده می کند و این تقلیدی است از دامن های کوتاه رقاصه های اروپایی که بر روی هم قرار می گیرند و زیرجامه یا تنبان می شود: دامنی که روی بدن قرار می گیرد از جنس پارچه کتانی است با آهار بسیار و پر از چین و شکن و پف. دامنی که روی دامن نخستین قرار می گیرد به همان شکل و جنس دامن اول است. دامن ها کمربند ندارند و با بندینک های نخی بسته می شوند.
بعدها به جای دامن، چادر کمری رواج یافت. چادر را که به شکل نیم دایره بود با سنجاق به کمر می بستند. بخش فوقانی آن روی برجستگی شلیته قرار می گرد و پایین آن روی زمین کشیده می شد.
لباس زنان عادی از لباس زنان طبقه ی اشراف بلندتر بود.
به طور کلی، شلیته ها دامن های کوتاهی بودند که زیرتنبان های پنبه دوزی شده ی آهاردار می پوشیدند. برخلاف تنبان، وسط آن ها باز بود و لبه ی آن را قرقره مشکی دست دوزی می کردند تا هنگامی که لبه های آن از زیر تنبان نمایان می شده، زیبایی داشته باشد.
در دوره دوم تنبان منسوخ شد، شلیته جای آن را گرفت و با شلوار مشکی پوشیده می شد که:
3- ارخالق یا نیم تنه
ارخالق در نیمه دوم سلطنت نیم تنه یا کت بلندی بود که بر روی پیراهن پوشیده می شد و از پارچه ی نفیس با آستین های ؟دار دوخته می شد، جلو باز بود و یا این که دکمه داشت، دگمه ها بسته نمی شد تا زیورآلات در معرض دید قرار گیرد. اطراف آستین سنبوسه دار ارخالق که یراق دوزی و گلابتون دوزی می کردند، و بر روی ساعد برمی گرداندند، گاهی نیز آن را رها می ساختند که از آرنج بطور آزاد آویز می شد، چگین، نوعی ارخالق بود که دور تا دور آن را یراق و گلابتون دوزی می کردند و هرچه یراق آن پهن تر بود، مجلل تر محسوب می شد.
طبقات پایین اجتماع به جای زردوزی، قیطان دوزی می کردند.
4- شلوار و تنبان یا دامن شلواری
شلوار در دوره ی اول قاجار تا اواسط ناصرالدین شاه، زیردامن های بلند یا پاچین های زنانه که دنباله ی همان دامن های دوره زندیه بود، پوشیده می شد و چون دامن ها از شلوارها بلندتر بود، شلوار دیده نمی شد. از این رو پاچه های گشاد شلوارها تنگ شد، دوره کوتاهی نیز شلوار بلند و گشاد بدون دامن مورد استفاده قرار می گرفت.
در دوره ی دوم سلطنت قاجاریه، شلوارهای کشی و بافته سفید توسط یک تاجر فرانسوی و خانمش رواج پیدا کرد که به آن تنکه تنبان می گفتند.
زنان طبقه پایین اجتماع، به جای این شلوار، شلوار مشکی مانند شلوار مردان می پوشیدند که قسمتی از آن زیر شلیته قرار می گرفت.
بطور کلی زنان در دوره ی دوم در خانه به هنگام فصل سرما شلوار به پا می کردند.
کلیجه یا شاپکین:
لباس روات، یقه ندارد و جلوباز بوده است. در ابتدا بلندی آن تا مچ پا حتی روی کفش می رسید و رفته رفته قد دامن آن کوتاه تر شد و به نیم تنه تبدیل شد.
با دکمه بسته می شد و جیب های بزرگ داشت و کمری خیلی بیش از واقع بزرگ جلوه می داد.
پوشش سر:
1- کلاهک باتوری
در دوره ی اول سلطنت قاجاریه، پوشش سر زنان عبارت بود از تور نازک همراه با کلاهک یا عرقچین و تزیین به انواع جواهر و تا دوره فتحعلیشاه ادامه داشت. این پوشش در بسیاری از مینیاتورهای این دوره تصویر شده است.
رنه دالمافی چنین می گوید که زنان ثروتمند در خانه از عرق چین گلدوزی شده و گوهرنشان همراه با جقه ی مرصع به جواهر استفاده می کردند.
بطور کلی شاهزاده خانم و اشراف در مراسم ویژه از تاج های جواهرنشان و در مواقع غیررسمی از نیم تاج های سبک با جواهرات کم تر و جقه هایی که با پر زینت یافته بود استفاده می کردند.
2- چارقد
در دوره ناصرالدین شاه، همزمان با مد شدن شلیته و شلوار، چارقد یکی از اصلی ترین پوشش سر خانم های اندرونی می شود. چارقدها زیر گلو سنجاق می شدند. چارقد، از یک پارچه نازک حریر به شکل مربع بود و تازده و بصورت مثلث درآورده می شد تشکیل شده بود. طرفین مثلث به زیر چانه سنجاق می شد و از جلو برروی سینه و شانه ها تا کمر را می گرفت و در پشت نیز تا کمر می رسید و رنگ آن بیشتر سفید بود.
هم اکنون نیز در شهرها و روستاها بر سر کردن این نوع چارقد رواج دارد.
چارقد قالبی از جمله چارقدهای رایج در اندرونی ناصرالدین شاه بود که خانم های اندرونی مخترع آن بودند و بهترین نوع آن را آفتابگردانی، خوانده می شد و آن چارقدی بود که افرادی خبره در این کار، سر چارقد را با ؟ قالب می گرفتند و به خانم های درباری عرضه می کردند.
کلاغی نزدیک دستمال بزرگ ابریشمی سیاه (پرکلاغی) بود، بر روی چارقد بسته می شد که موی پیشانی از یر چارقد را بپوشاند. (هم اکنون لرها، کردها بویژه در روستا از کلاغی استفاده می کنند)
3- چادر
چادر روپوش بسیار گشادی است که به شکل کلوش و یا مربع بریده می شود و تمام بدن (از سر تا پا) زن ایرانی را می پوشاند. زنان چادری هنگام خروج از خانه بر سر می کنند. چادر پوشش اصلی زنان در دوره اول و دوم قاجاریه، در خارج از خانه بود. انواع گوناگون آن عبارت بود از چادر نماز چیت، کرباس، مخمل و اطلس، و یا چادر کرباس چهارخانه به رنگ های آبی و قهوه ای که آن را چادر شب هم می گفتند در روستاها بکار برده می شد.
چادر سیاه یا بنفش ریشه دار پنبه ای یا ابریشمی که در یزد بافته می شد و بسیار بادوام بود. زنان اشراف اطراف این چادرهای سیاه را با گلابتون دوزی و حاشیه نقره ای مزین می کردند بعدها این کار منسوخ شد و به جای آن، حاشیه ی سر خود به رنگ های آبی، قهوه ای و سفید به عرض 2 انگشت در اطراف چادر معمول گردید.
گاه جلوی چادر مشکی را بندی می دوختند و آن را هنگام سر کردن چادر به زیر گردن می انداختند سپس بند را به قسمت جلوی چادر دوخته و دو سر آن را آزاد می گذاشتند.
گاه، از چادرهای عبایی که از بغداد آورده می شد و بسیار گرانبها بود، اعیان و اشراف استفاده می کردند.
4- روبنده
روبنده از عناصر مهم پوشش زنان به هنگام بیرون رفتن از خانه بود.
روبنده پارچه ای از کتان سفید به پهنای 60 تا 70 سانتیمتر صورت را تا قسمتی از جلوی سینه را می پوشانید. این روبنده ها با قلاب هایی از نقره و طلا و جواهرات دیگر از پشت سر بسته می شود، روبنده در جلوی چشم توری داشته به عرض تقریباً 17 و طول 9 سانتی متر که به زن اجازه می دهد جلوی پای خود را ببیند.
روبنده پارچه سفید بلند و کم عرضی بود که در برابر چشم ها یک مشبک 6 ضلعی مستطیل در عرض داشت که سوراخ های آن با ابریشم و با سلیقه خاصی دوخته می شود.
5- پیچه یا نقاب
در اواخر دوره ی قاجار، پیچه یا نقاب که بطور مشبک و از مو تهیه می شد رواج یافت که همراه با چادر مشکی استفاده می شد. دکتر دکا معتقد است که این نقاب منحصر زنان روسپی بود.
پوشش پا:
1- جوراب
زنان در دوره ی اول این حکومت، اغلب در زمستان جوراب سفید دستباف می پوشیدند و در تابستان، با پای برهنه در اندرونی ها راه می رفتند. در دوره ی دوم و اواخر سلطنت قاجاریه، بر روی شلوار تنگ و چسبان این جوراب سفید را می پوشیدند.
2- چاقچور
به هنگام خروج از خانه و در دوره ی دوم این حکومت مورد استفاده قرار می گرفت.
چاقچور یک شلوار کف دار بسیار گشاد و بلندی بود که بر روی شلیته و تنبان می پوشیدند دارای لیفه ی بلند و بند بود و در زیر شکم بسته می شد وسط 2 لنگه ی آن که بطور مثلثی باز می گذاشتند. گاه چاقچور از 2 لنگه ی جدا از هم دوخته می شد و آن را بالای زانو محکم می کردند. چاقچور چون بسیار گشاد و چین دار بود همه تنبان ها یا شلیته در داخل آن به راحتی جای می گرفت. معمولاً به آن آهار می زدند و دو نوع پنبه دار یا فنردار داشت. رنگ آن بنفش و آبی و سفید کفتری انتخاب می شد و زنان سیده، چاقچور سبز می پوشیدند.
3- کفش
در دوره ی اول از ساغری های نوک برگشته به رنگ های سبز و قرمز و آبی استفاده می کردند این ساغری ها (کفش های پشت باز) از چرم های رنگی و پاشنه دار بود.
پس از آمدن اروپاییان به ایران، کفش های روباز اروپایی با چرم سیاه و براق مد شد که استاد دکاء به آنها قداره می گوید.
در اندرونی ها زنان از کفش های راحتی به نام پاپوش استفاده می کردند که غالباً مخمل زردوزی شده یا مزین به مروارید ساخته می شدند که کوتاه بودند و پاشنه ی آنها در وسط پا قرار می گرفت.
زیورآلات:
گوشواره های پرکار و بلند و اغلب به شکل هلال ماه یا قطره ی اشک و طلاکاری شده مزین به سنگ های زمرد و یاقوت و فیروزه و گاه با مروارید تزیین می یافت. برخی از گوشواره ها پشت و رویشان دارای 2 سطح طلا و نقره که هر دو رو میناکاری شده بود.
آویزها اغلب به شکل ناقوس، قطره ی اشک و گاهی به شکل بیضی یا ورقه هایی از برگ ظریف بود که به سنگ های گوناگون مزین شده بود.
زنان درباری از بازوبندها، النگوها و خلخال های پرارزش استفاده می کردند.
سنجاق ویژه ی نگاهداری روبنده، تاج های الماس مزین به سنگ های گرانبها، استفاده می شد.
زنان طبقات پایین تر و ایلیاتی در همه جای ایران، بنا به موقعیت اجتماعی شان از تزئینات نقره و طلا که شامل دستبند و گوشواره و آویزهای بزرگ و کوچک و سنجاق سینه و بازوبند و خلخال و قلاب کمربند و… بود استفاده می کردند.
استفاده از انگشتر بسیار رایج بود و نیز استفاده از دستبند. خانم ها همه انگشتان دست را به انگشتری زینت می دادند.