اخلاق حرفه ای
در
علم کتابداری
مقدمه:
به طور مسلم هر حرفه ای اخلاق خاص مربوط به خود را دارد، که اگر چنانچه آنها را به کار ببرند در بهره وری آن حرفه تاثیر صد چندان دارد. حال در حرفه کتابداری که به طور ویژه با مراجعه کنندگان سروکار دارد، نیاز به بکارگیری اصول اخلاقی اهمیت بیشتری پیدا می کند.
به مجموعه ای از واکنش های اخلاقی پذیرفته شده که از سوی سازمان ها و انجمن های حرفه ای در نظر گرفته می شود تا مطلوبترین روابط اجتماعی ممکن را برای اعضاء خود را در اجرای وظایف حرفه ای فراهم آورد، اخلاق حرفه ای می گویند. این اخلاق دربرگیرنده مجموعه ای از احکام ارزشی، تکالیف رفتار و دستورهایی برای اجرای آنهاست.
در حرفه های مختلف، قوانین و اصول معمولاً بر اعمالی اشاره دارد که انتظار می رود در جهت اهداف، مقاصد و الزام های حرفه ای باشد. کتابداران واطلاع رسانان در زمینه انجام وظایف حرفه ای خود در جامعه مسئولیت های اخلاقی خاصی دارند تا آزادی افراد بر اثر فشارهای محیط خدشه دار نشود و امکان همزیستی همگان با تبادل درست اطلاعات فراهم آید.
همان طور که برای هدایت انسان ها قدرت لایزالی وجود دارد، در سراسر دنیا نظم اخلاقی حاکم است که همه به طور نسبی بایستی آن را رعایت کنند. وقتی میزان رعایت اصول اخلاقی در زندگی شخص مردم با زندگی اجتماعی آنها را مقایسه کنیم، تفاوت فاحشی میان آن به دو به چشم می خورد. چرا مردم همان گونه که در زندگی شخصی خود مقید به اجرای یک سلسله اصول می باشند، این تقید را در زندگی اجتماعی خود ندارند؟ چرا مردم خواهان معیارهای اخلاقی متعالی برای انجام امور و کارهایشان نیستند؟ همه مردم برای ایجاد ثبات در زندگی اجتماعی و شغلی خود نیازمند اصولی می باشند که عاقلانه و به دور از تعصبات، راهنمای آنها در عمل به ارزش هایشان باشد.
تاریخچه
حرفه کتابداری و اطلاع رسانی دیر به عرصه قوانین و رفتارهای اخلاقی وارد شد. قواعد اخلاقی نخستین بار در قرن نوزدهم توسط مری پلامر1، مدیر دانشکده کتابداری موسسه پرات2 مطرح شد که گفت پزشکان، حقوقدانان، روحانیون، استادان دانشگاه، افسران ارتش و نیروی دریایی دارای مقرراتی با این پیش فرض هستند که درستکارند و مایلند چنین بمانند. کتابداران و مربیان نیز باید قوانین اخلاقی خود را وضع کنند.
انجمن کتابداران آمریکا، علی رغم بحث های مکرر در نشریات و انجمن های حرفه ای، تا سال 1938 قواعد اخلاق حرفه ای را تدوین نکرد. سال های متعاقب آن نیز جنگ فراگیر شد و سپس مک کارتسیم حکمفرما گردید. این امر افکار عمومی را بر محور آزادی هوشمندانه متمرکز ساخت. قواعد اخلاقی کتابداران آن دوره در سال 1939 در "لایحه قانونی حقوق کتابخانه ها" و نیز در سال 1953 در "بیانیه آزادی خواندن" توسط انجمن کتابداران آمریکا منعکس گردید.
در سال 1980 صاحب نظران کتابداری آمریکا، مجموعه قواعدی مقدماتی فراهم آوردند که درونمایه آن را سه موضوع اصول اخلاقی در پژوهش، اصول اخلاقی در تدریس اطلاع رسانی،و اصول اخلاقی در کار اطلاع رسانی تشکیل می داد. در موضوع اخلاق در پژوهش، بحث هایی نظیر نادرستی سرقت اندیشه در پژوهش های اطلاع رسانی، اعتبار بخشی نابجا به همکاران آشنا، و زمینه های ممنوع التحقیق مطرح شده است؛ در مساله اخلاق در تدریس به مشکل تدریس سو گرفته و روش تدریس با تکیه بر مسائل ویژه پرداخته اند؛ و در باب اخلاق در کار اطلاع رسانی، از مطالبی چون استفاده- یا سوء استفاده از تسهیلات کار جهت مقاصد شخصی، لزوم محرمانه بودن اطلاعات، پالایش نتایج داده ها و اطلاعات بنا به مقاصد خاص، مشکلات میانجیان اطلاع رسانی و فروشندگان اطلاعات پیوسته؛ و پیامدهای سوء استفاده سیاسی از اطلاعات به منزله منشاء قدرت سخن رفته است. در انگلیس، توجه حرفه کتابداری به این موضوع ها منجر به انتشار بیانیه انجمن کتابداران انگلیس در سال 1963 درباره سانسور شد. این سند یک سال پس از نوشته داگلاس فاسکت با عنوان "اعتقادات کتابدار: نه جهت گیری سیاسی، نه جانبداری دینی، نه تحکم اخلاقی" (1962) که اغلب از آن نقل قول می شود ظاهر شد. مقوله سانسور به موضوع های اخلاق حرفه ای بسیار نزدیک است؛ همان گونه که به آزادی اطلاعات نیز وابسته است. شاید به همین سبب بوده است که انجمن کتابداران انگلیس برای دروه کوتاهی گروه هایی را مامور بررسی هر سه موضوع کرد. نتیجه آن شد که، پس از بحث و مشاوره بسیار انجمن کتابداران انگلیس قواعد اخلاق حرفه ای را در سال 1983 تصویب کرد.
در دهه 1980، این موضوع مجدداً مورد توجه ویژه قرار گرفت. در آن زمان بنا به گفته وسپر3، حرفه ها بر مسائل اخلاقی تاکید ویژه ای داشتند. انجمن کتابداران سنگاپور نیز در این هنگام در قوانین خود تجدید نظر کرد و نوشته های آن دوره حاکی از اشاراتی به اخلاق حرفه ای جوامع دیگری مانند فرانسه، آفریقای جنوبی، اسکاندیناوی، لهستان و ایالات متحده آمریکاست. در سال های 1993 و 1994 این موضوع دستورکار انجمن کتابداران سوازیلند بود.
مسائل عمده اخلاقی که کتابداران و اطلاع رسانان با آن روبه رو هستند با پیشرفت های سیاسی، اقتصادی، و فن آورانه پیچیده تر شده است. در سال 1996، مفاهیم اخلاقی فن آوری اطلاعات با توجه به دنیار کمتر پیشرفته، توسط تابر4 مورد بحث قرار گرفت.
چالش های اخلاقی کتابداری
پیچیدگی دنیای مدرن، مسائلی مانند اطلاعات و ارتباطات را پیچیده تر می کند. قواعد اخلاق حرفه ای مقرراتی را جهت تامین حد مطلوب ارائه خدمات به کاربران وضع می کند و دستوراتی را برای روابط داخلی حرفه مقرر می دارد. تعدادی از زمینه های مورد توجه را می توان چنین مشخص کرد: صلاحیت کتابدار یا اطلاع رسان، مراعات احترام برای مسائل محرمانه کاربران، استقلال حرفه ای و آزادی هوشمندانه، بی طرفی، رعایت اصول اخلاقی در امور مالی، و درستکاری اعضاء. به علاوه، توجه به اصول اخلاق حرفه ای سبب می شود که هر فرد مجموعه ای از مسئولیت ها و رابطه ها را کشف کند، که عبارتند از: رابطه فردی با مراجعه کننده، کارفرما، یا مدیر؛ رابطه اعضاء و کارکنان با خدمات کتابداری و اطلاع رسانی؛ رابطه با تهیه کنندگان مواد کتابخانه، اتحادیه های تجاری، ناشران، و سازمان های تجاری؛ و رابطه فردی با حرفه خویش. همچنین لازم است که زمینه های تعارض شخصی مانند نظام های ارزشی دینی و حرفه ای نیز مورد توجه قرار گیرد.
برخی صاحب نظران مسائل اخلاقی اطلاع رسانی را در چارچوب امور مربوط به تولید، اشاعه و کاربرد اطلاعات به بحث می گذارند و لزوم پایبندی به اصول اخلاقی را در این زمینه ها گوشزد می کنند. از دیدگاه برقراری ارتباط و در ملاحظه نتایج تحقیقات، پدید آورندگان اطلاعات اخلاقاً در برابر درستی و عینی بودن دستاوردهای خود مسئولند. در مورد کار عملی اشاعه اطلاعات به سه اصل اشاره می شود: 1) اطلاعات، به ویژه اطلاعات تخصصی، باید در اختیار همگان باشد؛ به شرطی که محدودیت های سیاسی، اقتصادی، و جزء آن مدنظر قرار گیرد؛ 2) اطلاعات و داده های شخصی مربوط به تولیدگنندگان و استفاده کنندگان باید محافظت شود. 3) تبعیض قائل شدن در تهیه تام و تمام اطلاعات، یا انتخاب سوگرفته آن از سوی تولید کنندگان که به گمراهی استفاده کنندگان می انجامد. تولید کننده پایگاه داده ها و مسول درستی محتوا نیست، بلکه فقط در باب کمال و درستی تهیه داده ها و باز تولید صحیح آنها مسئولیت دارد. محدویت های این اصل به مشکلاتی چون گزینشی بودن و ارزیابی دانش و آنچه آلودگی اطلاعات نام دارد مربوط است. از آنجا که هنگام جستجوی اطلاعات، استفاده کنندگان اهدافی چندگانه دارند، مسائل اخلاقی مربوط به کاربرد اطلاعات نیز متنوع است. درست بودن اطلاعات مفهومی برابر با پایایی یا اعتبار علمی دارد؛ و این مهم باید اهداف نظری و عملی مربوط به دستکاری اطلاعات را در برگیرد. از جمله تضادهای اخلاقی موجود در این زمینه می توان از پالایش نتایج جستجو و نیز سواستفاده از اطلاعات و تسهیلات اطلاع رسانی، بنا به مقاصد مختلف نام برد.
اصول اخلاعی کتابداران
1- رعایت حقوق کاربر
1-1- اولویت دادن به علایق کاربر
1-2- ارائه خدمات بی طرفانه خدمات به کاربر
1-3- به رسمیت شناختن و پذیرفتن حق افراد در دسترسی به اطلاعات بدون ایجاد تبعیض از جهت نژاد، جنسیت، مسائل قومی، جایگاه اجتماعی و… .
1-4- به کارگیری به موقع ملاحظات قانونی برای محدود ساختن کاربرد در دسترسی به اطلاعات
1-5- محافظت از حریم شخصی افراد
1-6- دخالت نکردن در امور کاربران
1-7- آگاه سازی کاربر نسبت به اشتباه خود در صورت بروز خطا
1-8- توضیح خدمات فراهم شده برای کاربران
1-9- خودداری نکردن از ارائه خدمات به جز در مواردی که منع قانونی داشته باشد.
1-10- آماده سازی اطلاعات روز آمد و صحیح برای کاربران تا حد ممکن
1-11- مشخص نمودن نوع محدودیت های استفاده از اطلاعات
1-12- آگاه ساختن کاربر از رفتارهای غیراخلاقی
1-13- راهنمایی نمودن مراجعه کنندگان به هنگام بروز تعارضات اخلاقی و قانونی
2- انتخاب مجموعه
2-1- فراهم آوری مجموعه ای مناسب و روزآمد
2-2- پرهیز از جمع آوری موضوعات تبعیض آمیز و اختلاف برانگیز ولی یاری رسان برای افرادی باشد که در جستجوی این مطالب می باشند.
2-3- اجتناب از اعمال سانسور در گردآوری مجموعه
2-4- آگاه نمودن کاربر از وجود محدودیت ها و سانسور
2-5- شناسایی صحت و اعتبار منابع
2-6- فراهم آوری همه نوع اطلاعات و وسایل ارتباط جمعی تا حد ممکن
2-7- اعمال نارضایتی از کاربرد نادرست یا پنهان سازی اطلاعات
3 – دسترسی به مجموعه
3-1- منابع
3-1-1- تامین دسترسی رایگان یا ارزان قیمت به اطلاعات شبکه ای
3-1-2- حفظ مطالب محرمانه سازمان
3-2- آموزش
3-2-1- برپایی جلسات آموزش همگانی به منظور و ارتقاء اطلاعات عمومی
3-2-2- حمایت از ابزارهای حرفه ای برای گسترش ترویج اطلاعات
3-2-3- اهمیت دادن به آموزش و کاربرد اطلاعات
3-3- شناخت منابع
3-3-1- حفاظت از مالکیت معنوی افراد
3-3-2- پیشگیری از سرقت ادبی
4- کار و روابط حرفه ای
4-1- نظرات شخصی و کاری
4-1-1- تفاوت قائل شدن بین نظرات شخصی و خدمات کاری
4-1-2- سعی در حفظ اصل انسان گرا بودن در حرفه
4-1-3- سعی در حفظ اصل بی طرفی در حرفه
4-2- مهارت ها و توانایی های حرفه ای
4-2-1- کوشش در ارتقاء مهارت ها و توانایی های حرفه ای
4-2-2- خودداری از انجام کارهایی بدون داشتن مهارت کافی
4-3- تصویر حرفه ای
4-3-1- اجتناب از کارهایی که تاثیر منفی بر این حرفه دارند.
4-4- تضاد در موارد مورد علاقه
4-4-1- خودداری از کارهایی که باعث ایجاد اختلاف و تضاد می شود.
4-4-2- خودداری از قبول حق الزحمه بیش از عرف معمول
4-5- فعالیت های تخصصی حرفه ای
4-5-1- ارتقاء فعالیت های حرفه ای خود به وسیله:
4-5-2- برقراری ارتباط با دیگر حرفه ها
4-5-3- برقراری ارتباط کاری با همکاران
4-5-4- حفظ ارتباطات شبکه ای با همکاران
4-5-5- احساس مسولیت در برابر انجام کارها
4-5-6- حفظ استقلال حرفه ای
4-5-7- عمال به استانداردهای حرفه ای
4-6- ارتباط با سازمان های تخصصی
4-6-1- شرکت در فعالیت های حرفه ای مانند کنفرانس ها، همایشهایی برای مبادله افکار و تجربیات
4-7- شیوه برخورد با همکارن
4-7-1- برخورد منصفانه با همکاران در استخدام و ترفیع آنها
4-7-2- تبلیغ این حرفه بین اعضای جدید سازمان
4-7-3- بها دادن به صداقت حرفه ای همکاران
4-7-4- عدم تشویق ورود افراد فاقد صلاحیت در این حرفه
4-7-5- در جریان قرار دادن دیگران در جریان اطلاعات تازه
4-8- اخلاقیات و وظایف
4-8-1- داشتن رفتار و برخورد اخلاقی به هنگام ضرورت بدون توجه به سرزنش های دیگران
5- مسولیت در برابر کارمندان
5-1- حفظ استانداردهای اخلاقی و تجاری مناسب
5-2- ارائه خدمات با دقت و سرعت لازم
5-3- ارائه خدمات آگاهانه به کارمندان، دانش آموزان، کاربران و سایر مراجعین در هنگام لزوم
5-4- وفاداری به اصول سازمان
5-5- حفظ اسرار سازمان
6- مسولیت های قانونی و اجتماعی
6-1- مسولیت پذیری در انجام ماموریت های اجتماعی
6-2- حفظ آزادی و دموکراسی با رعایت حقوق شهروندان
6-3- عمل به وظایف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی خود برای ارتقاء رفاه نسبی مردم
6-4- حفظ آزادی های معنوی
6-5- داشتن نقش هدایتی برای پیشبرد سیستم های اطلاعاتی
6-6- حمایت از پیشرفت های بین المللی و کشوری
6-7- مدیریت خردمندانه منابع اجتماعی (اطلاعاتی)
6-8- اولویت قائل شدن برای منابع اجتماعی در برابر منافع حرفه ای
6-9- به رسمیت شناختن حقوق انسان ها
6-10- محافظت از ایمنی و سلامت اجتماعی
7-1- اصول اخلاقی
7-1- احترام قائل شدن برای خود و دیگران
7-2- طالب عدل و انصاف بودن
7-3- وفاداری به سازمان و حرفه خود
7-4- طالب هماهنگی اجتماعی بودن
7-5- به حداقل رساندن میزان ضرر و زیان به سازمان
1 . Mary W.Plommer
2 . Pratt Institute
3 . Vosper
4 . Tobber
—————
————————————————————
—————
————————————————————
1
15