چکیده
در حال حاضر رشته کتابداری و اطلاع رسانی در دو گرایش پزشکی و غیر پزشکی در دانشگاههای ایران تدریس می شود . رشته کتابداری پزشکی در دانشگاههای علوم پزشکی و رشته کتابداری غیر پزشکی در دانشگاههای سراسری ، دانشگاههای آزاد اسلامی و دانشگاههای پیام نور به صورت آکادمیک تدریس می شود. در مقطع کارشناسی ارشد 2 واحد نظری به درس تکنولوژی اطلاعات و سیستم های اطلاعاتی اختصاص داده شده که در 34 ساعت و با هدف آشنایی با نحوه استفاده از تکنولوژی در ارائه خدمات کتابخانه و مراکز اسناد و مدارک و چگونگی طراحی و تحلیل نظامهای اطلاعاتی طبق مصوبه وزارت علوم در دانشگاهها ارائه و تدریس می گردد . مقاله حاضر با رویکردی تحلیلی به بررسی نحوه تدریس واحد تکنولوژی اطلاعات و سیستم های اطلاعاتی در رشته کتابداری مقطع کارشناسی ارشد دانشگاههای شهر تهران و تحلیل عوامل موثر داخلی و خارجی ( با توجه به مدل برایسون ) بر نحوه تدریس این واحد درسی می پردازد . در پایان پیشنهاداتی جهت ارتقاء و بهبود نحوه تدریس به منظور بالابردن سطح کیفی و کاربردی کردن این واحد در رشته کتابداری ارائه می شود ؛ چرا که کتابداری و اطلاع رسانی همانند بسیاری از حوزه های دانش بشری، در تعامل با جامعه و شرائط جدیدی که به وجود آمده است از تحولات گوناگون عصر خود تاثیر گرفته و بر آنها نیز تاثیر می گذارد. طی دو دهه اخیر که فناوریهای جدید کاربرد گسترده ای در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی یافته و محیط اطلاعاتی بسیار متحول شده است، تلاشهایی به منظور بازنگری در نقش و کارکردهای کتابداران صورت گرفته و می گیرد که بیانگر واکنش منطقی حرفه نسبت به تحولات و شرایط است.
مقدمه
تعریف فناوری اطلاعات ( Information technology ) در دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی عبارت است از :
1- توسعه و تدوین منابع اطلاعاتی به وسیله کامپیوتر و ایجاد ارتباط از راه دور کانالهای الکترونیکی به نحوی که دسترسی به پایگاههای اطلاعاتی به وسیله تلفن و ارتباط تلویزیونی میسر گردد و برون دادهای کامپیوتری در قالبهای الکترونیکی قابل انتقال به گیرنده های دوردست شوند.
2- مجموعه ابزارهای ارتباطی ، اعم از وسایل ارتباط از راه دور ، ابزارهای دیداری و شنیداری و ماشینهای مربوطه توام با دانش و شیوه و مهارت استفاده از آنها در تولید، پردازش و دبیزش اطلاعات به منظور انتقال اطلاعات به جامعه استفاده کننده.
3- فراهم آوری، پردازش، ذخیره، بازیابی و اشاعه اطلاعات شفاهی، تصویری، نوشتاری و رقمی به وسیله وسایل الکترونیکی، کامپیوتر و ارتباط از راه دور .
حرفه کتابداری و اطلاع رسانی، همانند بسیاری از حوزه های دانش بشری، در تعامل مستقیم و غیر مستقیم با جامعه است. به همین دلیل، از تحولات گوناگون عصر خود تاثیر گرفته و بر آنها تاثیر می گذارد. در دو دهه اخیر که دامنه و سرعت تحولات، بویژه تحولات ناشی از فناوریهای نوین افزایش قابل ملاحظه ای یافته است، کتابداران نیز در پاسخ به این تحولات به بازنگری در مسئولیتها و کارکردهای خود پرداخته است. این امر رویکردی منطقی و طبیعی برای تداوم تعامل با جامعه، و راهکاری برای پویائی و بقا به شمار می آید (فتاحی، 1377الف و ب؛ Keremer, 1993; Penniman, 1993; Coyle, 2000; Gorman, 2001; Bridley, 2002; Thomsen, 1999; ). چنین واکنشی در راستای این هدف است که کتابداران همواره در تلاش بوده اند تا نقش تاریخی خود را در توسعه جامعه و پشتیبانی برنامه های عمرانی و اجتماعی به خوبی ایفا کنند. در واقع، کتابخانه به منزله یک نهاد اجتماعی و برخاسته از نیازهای اجتماعی، به طور مداوم وظایف و خدمات خود را با نیازها و ضرورتهای جامعه همخوان می سازد. در سالهای اخیر بسیاری از صاحب نظران حوزه کتابداری و اطلاع رسانی شرط پویایی و بقای این حرفه را در همخوان سازی کارکردهای حرفه و به دست دادن تعریف جدیدی از نقش کتابدار دانسته اند (Thomsen, 1999; Coyle, 2000). مروری بر متون کتابداری و اطلاع رسانی در سالهای اخیر بیانگر آنست که اصطلاح هایی چون "تهدید" و "فرصت" چارچوب ذهنی بسیاری از اندیشمندان این حرفه را به خود اختصاص داده است. از دیدگاه برخی از این اندیشمندان، آینده این حرفه در هاله ای از ابهام قرار دارد زیرا بسیاری از کارکردهای کنونی کتابخانه ها که تا بحال در حوزه مسئولیت کاری کتابداران بوده است، اکنون با بهره گیری از فناوریهای نوین توسط کارشناسانی از حوزه های دیگر انجام می گیرد و این روند همچنان ادامه دارد.در اینجا لزوم فراگیری تکنولوژی اطلاعات و سیستم های اطلاعاتی به صورت اصولی و کاربردی برای کتابداران به منظور پیشبرد اهداف فوق لازم و اجتناب ناپذیر است ، پس چه بهتر که این فراگیری در محیط دانشگاه و در حالی که این فرصت در اختیار دانشجویان قرار داده شده است صورت گیرد تا در آینده با مشکلات ناشی از عدم آشنایی کتابداران با فناوری های اطلاعاتی مواجه نشویم.
معرفی رشته کتابداری و اطلاع رسانی:
حجم اطلاعاتی که همه روزه منتشر می شود آنقدر زیاد است که برای گزینش بهترین و مناسبترین نوشته ها (اطلاعات) و برای سازماندهی به آنها باید اقدامات علمی و برنامه ریزی شده ای انجام گیرد.
هدف اصلی گروه آموزشی کتابداری آن است که به تربیت دانش آموختگان بپردازد که اطلاعات مناسب را در زمان مناسب شناسائی و برای اتخاذ تصمیم مناسب در اختیار افراد و سازمانها قرار دهند.
محتوای علمی کتابداری مشتمل بر: قواعد روشهای آگاه شدن از آنچه منتشر می شود، قواعد و روشهای گزینش مناسب ترین مواد برای جامعه کتابخانه، قواعد و روش تهیه مواد انتخاب شده، قواعد و روش صورت برداری و نظم دهی به کتابها و نوشته ها، قواعد و روش برقراری ارتباط بین نیازهای مراجعان به کتابخانه و محتوای نوشته ها.
کتابدار همواره با مطالب تازه و کتابهای تازه، مجلات تازه و عکسی تازه سرو کار دارند. کتابدار در حالیکه کار خود را انجام می دهد چیز یاد می گیرد. کتابدار همیشه با افرادی سرو کار دارد که خواهان علمی و دانش اند.
کتابدار رابطی است بین نیازمندان به دانش و دانش موجود در نوشته ها. بنابراین لذت شغلی در این حرفه برای کسانی قابل حصول است که (1) علاقمند به بالا بردن دانش مردم اند و در این راه جداً می کوشند، (2) تشنه فراگیری علم و دانش اند و لذا همواره مطالعه می کنند، (3) با زبان فارسی و یک زبان خارجی و بویژه انگلیسی خوب آشنا هستند.
عمدتاً محل خدمت کتابداران: کتابخانه های مدارس، کتابخانه های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، کتابخانه های عمومی، کتابخانه های ادارات و سازمانها، کتابخانه های دانشگاهی، کتابخانه ملی، مراکز اسناد و مدارک.
علاوه بر مقطع کارشناسی رشته کتابداری و اطلاع رسانی این گروه، گرایش کتابخانه های دانشگاهی در مقطع کارشناسی ارشد در این گروه دایر می باشد.
هدف از گرایش آموزشی کتابخانه های دانشگاهی، تربیت کتابداران متخصص برای اداره و انجام امور تخصصی کتابخانه های دانشکده ای، دانشگاهی و موسسات آموزش عالی و نیز پژوهش در زمینه مسائل کتابخانه های فوق است.
متوسط طول دوره کارشناسی ارشد علوم کتابداری و اطلاع رسانی شامل 4 نیمسال تحصیلی (2 سال) بوده و حداکثر آن طبق ضوابط پیش بینی شده در آیین نامه های مصوب وزارت فرهنگ و آموزش عالی خواهند بود.
طول هر ترم 17 هفته و معادل یک نیمسال تجصیلی است، زمان هر واحد درسی از نوع نظری 17 ساعت، از نوع عملی 34 ساعت و از نوع کارورزی و کارآموزی حداقل 68 ساعت در طول ترم می باشد. کارورزیها در کتابخانه ها و مراکز اسناد و متناسب با گرایش تخصصی دانشجو انجام می گیرد.
وظایفی که قابلیت انجام آنها از فارغ التحصیلان این سطح از علوم کتابداری و اطلاع رسانی انتظار می رود عبارتند از:
1ـ برنامه ریزی و اداره انواع کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی
2ـ انجام امور تخصصی، فنی و خدماتی کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی
3ـ نظارت و کنترل فعالیتها، رفع اشکالات فنی و تخصص
4ـ اجرای امور پژوهشی در مسائل کتابداری و اطلاع رسانی
5ـ همکاری با برنامه های آموزشی و پژوهشی
ماهیت کتابخانه ها و کتابداری با استفاده از تکنولوژی الکترونیک به سرعت به سوی مدرنیزه شدن می رود. مسلماً در طرحهای معمول کتابخانه های آینده، خدمات و تکنولوژی جدید توسط افرادی که کتابدار نامیده می شوند، اداره و کنترل می گردد. متاءسفانه در این میان، رقابت موجود بین کتابداران و سایر افرادی که برای کنترل و مدیریت منابع اطلاعاتی و ارائه خدمات، خود را محق می دانند، نادیده انگاشته شده است.
در برنامه های آموزش کتابداری، بایستی افرادی برای کتابخانه های جدید تربیت شوند. در این کتابخانه ها کتابداران، نیازمند انجام کار با سایر گروهها و افرادی هستند که مایل اند خدمات اطلاعاتی را به تمام استفاده کنندگان ارائه دهند. بحث بر سر این است که علاوه بر رقابتی که امروزه بین مسائل سنتی و مدرن کتابخانه ها وجود دارد، کتابداران به کسب مهارتها برای ایجاد ارتباط صحیح و حل مسائل و نیز درک کاملی از مسایل مدیریتی احتیاج دارند. این مسئله معمولا در برنامه های آموزشی کتابداران و اطلاع رسانی مورد تاءئید قرار نگرفته است.
دگرگونی طراحی برای کتابخانه های الکترونیکی:
در پیدایش کتابخانه های الکترونیکی، تفکر و اندیشه زیادی به کار رفته است.[1] همراه با تلاشهایی که برای بررسی وضعیت آینده به عمل می آید، طرح ارائه شده، ساختار سازمانی و اداری موجود را تداوم می بخشد. طرحهای موجود، نشان می دهند که موء سساتی که در حال حاضر به نام کتابخانه شناخته می شوند، به صورت فزاینده ای تکنولوژی مدرن الکترونیکی مدرن الکترونیکی را در جهت ارائه خدمت به جامعه استفاده کنند ه به کار می گیرند. علاوه بر آن، مسلم است که این خدمات و تکنولوژی های جدید، توسط افرادی که دارای عنوان کتابدار هستند. و عدمتا˜ خصوصیات حرفه ای کتابداری را با دیگران تقسیم می کنند، اداره و کنترل می شوند. مدلهای مختلفی برای آینده احتمالی ارائه شده است که اساس آنها حاوی این نظریه است که کتابخانه به محلی اطلاق می شود که در آن اطلاعات یافت می شود، و در نتیجه وسیله ای که باعث استفاده از این اطلاعات می شود، تحت نفوذ آن قرار خواهد داشت.
برای مثال "دیوید لوییس" ارائه دهنده پیشرفته ترین شکل کتابخانه دانشگاهی، اظهار می دارد که، "در آینده، خدمات کتابخانه های دانشگاهی از مرزهای آن فراتر رفته و در نتیجه، دانشجویان نیاز کمتری حتی برای مراجعه به آن خواهند داشت." او مقاله خود را با این فرض به پایان می رساند که: کتابخانه در محیطهای دانشگاهی به همه استفاده کنندگان تعلق دارد و انواع تسهیلات را از تماشای برنامه های تلویزیون شوروی یا گوش دادن به موسیقی موزارت گرفته، تا محاسبه با انواع ماشینهای محاسباتی را فراهم خواهد ساخت[2]…"
مدرسان کتابداری بایستی، جهت تربیت افرادی برای کتابخانه های آینده کوشش کننده: باید درصدد آموزش دانشجویانی بود، که با تکنولوژی آشنا باشند، به نحوی که بتوانند به طور مستقل قابلیتها و محدودیتهای تکنولوژی جدید را مورد ارزیابی قرار دهند؛ باید درصدد آموزش اصول برنامه ریزی و مدیریت به دانشجویان بود، به نحوی که بتوانند تولیدات تکنولوژی های جدید را در کتابخانه ها جهت ارائه خدمت بهتر به کار گیرند؛ و باید درصدد نشان دادن پیشرفتهای اساسی در زمینه اطلاع رسانی به دانشجویان بود به نحوی که بتوانند ارتباط پیشرفتهای جاری را با سازمانهای تحقیقاتی بیشتری برقرار ساخته و ویژگی اجتماعی و فنی آنها را درک نمایند.
متاءسفانه تاکنون طرح قابل قبولی به طور جدی مورد مطالعه قرار نگرفته است-طرحی که در آن منابع اطلاعاتی تحت نفوذ کسانی قرار گیرد که مسوءول نگهداری اساس و پایه های فنی آن می باشند. به عنوان یک حرفه، نتایج این احتمال مورد ارزیابی دقیق قرار نگرفته، و ضمنا˜ کتابداران و متخصصان اطلاع رسانی آینده، که بتوانند تکنولوژی را مورد استفاده قرار دهند، به اندازه کافی تربیت نشده اند. علیرغم آن، شواهد نشان می دهد که این طرح ممکن است به عنوان بهترین طرح تلقی گردد. همان طور که "دیوید بیشاب" در واکنش به مدل کتابخانه های تحقیقاتی، ارائه شده به وسیله شرکت کنندگان در یک کنفرانس وابسته به شورای منابع کتابخانه ها، بیان کرده است. "آینده ای که نویسندگان برای کتابخانه ها ترسیم کرده اند، درست همانی است که مورد توجه دیگر گروه های دانشگاهی است.[3]"
تکنولوژی جدید، نه تنها افراد را قادر به انجام کارهایی می سازد که قبلا״ از عهده آنها بر نمی آمدند؛ بلکه تاءثیر نسبی افراد را نیز بر روی کارهایی که انجام می دهند، تغبیر می دهد. با توجه به تکنولوژی اطلاعات در آینده و آماده کردن مردم برای استفاده از آنها می توان کارهای بسیاری انجام دارد؛ اما فعالیتی اساسی برای نمایش چگونگی تغییرات این پیشرفتها در نظام مدیریت و ساختار سازمانی آن، در زمینه منابع اطلاعاتی و تربیت کتابدارانی که بتوانند خود را با ساختار تغییر یافته تطبیق دهند، انجام نشده است.
کتابخانه ها و گسترش زیر بنای اطلاعاتی
تغییرات اساسی: احتمال اینکه مدیریت منابع اطلاعاتی با سرعت زیادی دگرگون شود، بسیار کم است. تاریخچه تغییرات، نشان می دهد که بجز چند مورد استثنائی، هیچ تغییر کلی جایگزین مورد قبلی نشده است. دگرگونیها، اغلب به عنوان پلی بین روش قدیم و جدید عمل می کنند. تغییرات الزاما˜ قابلیتهای ویژه را مورد توجه قرار نداده؛ بلکه آنهایی را که به بهترین روش با محیط دگرگون شده تطبیق یافته اند، مورد توجه قرار می دهند. طی 5 تا 7 سال گذشته، چند تغییر اساسی در شرایطی که بر کتابخانه ها و خدمات اطلاعاتی تاثیر می گذارند، روی داده است. این تغییرات عبارت است از: پیدایش شبکه های ارتباط از راه دور خصوصی در دانشگاهها[4]؛ استفاده روزافزون از کامپیوترهای بزرگ در سیستم کتابخانه های محلی[5]؛ دسترسی به پایگاه های اطلاعاتی اضافی از طریق دستیابی مستقیم به فهرست عمومی "CPAC"[6]؛ و توجه روزافزون جوامع فنی و آموزشی به شبکه ملی تحقیقاتی و آموزشی پیشنهادی که به اختصار NREN[7] نامیده می شود.
امروزه، اکثر دانشکده ها و دانشگاهها، شبکه های ارتباطی خصوصی را برای اتصال منابع محاسباتی و ترمینالها به کار گرفته اند. فهرست کامپیوتری کتابخانه های دانشگاهی، به عنوان منبع عمده این شبکه ها به حساب می آید. دسترسی به فهرست در دفاتر اساتید، خوابگاهها و حتی برای استفاده کنندگان خارج ازدانشگاه نیز امکان پذیر است. این مسئله باعث تشویق و ترغیب بیشتر استفاده کنندگان از کتابخانه و نیز افزایش تقاضای خدمات بیشتر از طرف جامعه استفاده کننده شده است.[8]
این پیشرفتها، موجودیت کتابخانه ها را بیش از پیش مطرح کرده و آنها را از قابلیتهای فنی برجسته ای برخوردار نموده است-به طوری که عدم دسترسی به این امکانات، ارائه چنین خدماتی را غیرممکن می سازد. این گونه پیشرفتها که باعث تقویت نظام کتابخانه ها شده است، موجب پیچیده تر شدن روشها گردیده و نقش کتابخانه ها را در انتخاب وسایل برای ارائه خدمات کاهش داده است. در حال حاضر، این مسئله بر روی کتابخانه های موءسسات بزرگ آموزشی و دانشگاهی و کتابخانه های تخصصی سازمانهای پیشرفتهء فنی تاءثیر عمده داشته اند؛ اما انتظار می رود که تواناییهای مشابهی نیز در کتابخانه های دانشگاهی کوچک تر، و نیز در یک مقیاس کوچک تر در کتابخانه های عمومی و آزمایشگاهی به وجود آید.
تاکنون، کتابداران-شاید با کمک مشاوران-ابزارهای ارتباطی را که براساس آن سیستمهای کامپیوتری کتابخانه راه اندازی شده است انتخاب می کرده اند. این انتخاب، براساس شرایط مالی موجود محدود شده؛ ولی مبنای آن بر نیاز کتابخانه و استفاده کنندگان آن متکی است. امروزه، وضعیت به سرعت در حال تغییر است. کتابداران به امکانات بیشتری دسترسی داشته؛ اما در انتخاب این گونه تسهیلات تاثیر کمتری دارند.
پیش از این، انتظار آن بود که ابزارهای ارتباطی پس از انتخاب، برای مدت زیادی مورد استفاده قرار خواهند گرفت. اگر در اثر تلاشهای آگاهانه کتابداران برای ارائه خدمات بهتر، تغییراتی در این ساختار به وجود می آمد، نتایج حاصل از تغییرات مذکور فقط محدود به آن کتابخانه و فعالیتهای مربوط می شود. در دانشگاه هایی که از تکنولوژی پیشرفته استفاده می کنند، تغییرات بسیار سریع خواهد بود؛ اما برای هر واحد سازمانی، اعمال تغییرات ویژه، نسبتا˜ مشکل است. این وضعیت، هم مشکل و هم برای کتابداران فرصت مناسبی فراهم می آورد. کتابداران برای حصول اطمینان از اینکه نیازهای کتابخانه در نظر گرفته شده است، باید از تغییرات حاصله در شبکه های ارتباطی دانشگاه مطلع باشند. آنها مترصد این فرصت اند تا با استفاده از ابزارهای جدید ارتباطی، برای مراجعان خود با سوابق تحصیلی و علایق مختلف به ارائه اطلاعات تازه بپردازند. آنها همچنین باید برای ارزیابی مزایای پیشنهادات به عمل آمده آمادگی داشته باشند.
تواناییهای روزافزون سیستمهای کامپیوتری کتابخانه و افزایش تقاضا برای دستیابی به این امکانات، باعث توسعه اساسی تسهیلات کامپیوتری موجود شده است. در حال حاضر، سیستمهای جامع مبتنی بر مبتنی کامپیوترها برای بسیاری از کتابخانه ها از قابلیت لازم برخودار نیستند. امروزه، نیاز به ابزارهای پیشرفته تری، مانند کامپیوترهای بزرگ احساس می شود. علاوه بر این، سیستمهای کامپیوتری کتابخانه، بایستی به صورت یک شبکه ارتباطی وسیع در سطح موءسسه فعالیت کنند. بنابراین، کتابخانه در سطح گسترده تری نیاز به همکاری متخصصان فنی و اپراتورها دارد. این مسئله، مدلهای جامع سنتی را بی اعتبار می سازد. کتابخانه ها، به صورت گسترده ای بر تسهیلات مرکزی کامپیوتری و پرسنل فنی آن متکی خواهند بود. کتابخانه های دانشگاهی به طور یقین با این مسئله مواجه اند. مثال بارز در این مورد، استفاده وسیع از نظام کامپیوتری NOTIS است. موفقیت اساسی این سیستم، بیشتر به این علت است که می توان آن را با کامپیوترهای بزرگ "آی.بی.ام" که در مراکز کامپیوتری بیشتر دانشگاهها مورد استفاده قرار می گیردند، به کار گرفت. انتظار می رود که همین روند در سایر انواع کتابخانه ها نیز گسترش یابد. مثلا همزمان با افزایش کامپیوتر و ابزارهای ارتباطی در کتابخانه های عمومی، بسیاری از کتابخانه ها می توانند از نظام داده پردازی شهرداریها برای راه اندازی سیستمهای خود استفاده کنند که این امر مقرون به صرفه است.
استفاده از امکانات مرکزی کامپیوتری، این مزیت را دارد که سیستم کتابخانه را با سایر نظامهای اطلاعاتی موجود در سازمان مادر هماهنگ کرده و در نتیجه، استفاده کننده گان به تسهیلات بیشتری دسترسی پیدا می کنند. به هر حال، در آینده توان کتابخانه ها در تصمیم گیری و تبیین خدمات خود مشخص تر می شود.
مطالب فوق، با مزایای وجود کامپیوتر بزرگ در سازمان مادر در تضاد نیست. در این صورت، کتابخانه با مسئله دائمی ازدیاد قابلیتهای فنی خود روبرو نمی باشد. با افزایش نیازهای محاسباتی سازمان مادر، انتظار می رود که به امکانات کامپیوتری بیشتری دسترسی پیدا کرد. از آنجا که سیستم کتابخانه بر کامپیوتر متکی است، ارائه خدمات گسترش می یابد؛ اما نظر به اینکه کتابخانه فقط یکی از استفاده کننده گان سیستم به حساب می آید، در تصمیماتی که درباره راه اندازی نظام جدید اتخاذ می شود، تاءثیر کمتری خواهد داشت. به عنوان استفاده کننده ازمرکز کامپیوتر، از کتابخانه انتظار می رود که در امر سرمایه گذاری و گسترش تکنولوژی کامپیوتر مشارکت داشته باشد، که این امر بر توان مالی کتابخانه تاءثیر منفی خواهد گذاشت.
در این زمینه، می توان به این نکته اشاره کرد که در اغلب موارد نتایج مثبت حاصله، هزینه های انجام شده را جبران می نماید. مسئله قابل ذکر این است که شرایط، نسبت به دهه 70 و اوایل 80 تغییر یافته است. در آن هنگام، کتابداران علیرغم اینکه فعالیتهایشان توسط مراکز کامپیوتری سازمانهای مادر نادیده گرفته می شد، در استفاده از تکنولوژی های جدید برای رسیدن به اهداف حرفه ای خود از آزادی عمل بیشتری برخوردار بودند. از سوی دیگر، امروزه کتابداران برای نیل به هدفهای خود و تاءثیرگذاری بر تصمیمات فنی متخذه، بایستی مهارتهای زیادی را فراگیرند.
دسترسی بیشتر و آسان تر به فهرست کتابخانه، باعث افزایش تقاضا به راس دستیابی الکترونیکی به اطلاعات شده است. تعدادی از کتابخانه ها به فهرست OPAC خود، پایگاههای اطلاعاتی پیوستهء گوناگونی را افزوده اند. این پایگاهها، شامل بایگانیهای محلی، نمایه سازی و چکیده نویسی، متن کامل و حداقل یک متن همراه با گرافیک است[9]. در نتیجه، OPAC به طور فزاینده ای نسبت به فهرستهای الکترونیکی در حال رشد و گسترش است. OPAC نه تنها مراجعان قادر به دستیابی به نظام اطلاعاتی موسسه مربوط می نماید؛ بلکه خدمات اطلاعاتی سایر موسسات را نیز در اختیار آنها قرار می دهد.
تعداد و تنوع منابع اطلاعاتی کامپیوتری، که می تواند از طریق نظام اطلاعاتی موسسه ذیربط بازیابی شود، به سرعت در حال رشد است. تحلیلی که نویسنده از اطلاعات موجود در پایگاه ها در سال 1990 ارائه می دهد، نشان دهنده این است که در سال 1980، 660 پایگاه اطلاعاتی وجود داشته است. این تعداد، در پایان سال 1989 به بیش از 5000 رسیده است. در فاصله سالهای 1985 تا 1989 رشد سالانه پایگاهها به طور متوسط 30 درصد بوده است. وجود 3700 پایگاه اطلاعاتی پیوسته تا پایان سال 1989 نیز، این روند رشد را نشان می دهد. گسترش پایگاههایی که حاوی متون کامل بوده اند چشمگیرتر بوده است. در دهه 1980 این میزان به طور متوسط سالانه به 35 درصد بالغ گشته که در پنج ساله دوم به 51 و در دو سال آخر به 80 درصد افزایش یافته است[10].
استفاده کنندگان، می توانند حتی بدون مراجعه به کتابخانه به اطلاعات زیاد و متنوعی دسترسی داشته باشند. سهولت دستیابی به اطلاعات در این گونه نظامها، افزایش اجتناب ناپذیر تقاضا را در پایگاه های دیگر باعث شده است. کتابخانه ها، باید بخش قابل توجهی از بودجه خود را جهت دستیابی مراجعان به اطلاعات کامپیوتری و خدمات پیوسته، اختصاص دهند.
کارکنان مراکز کامپیوتری، به علت بالا بودن هزینه اطلاعات کامپیوتری و مسائل فنی موجود، از قبیل ذخیره سازی، نمایه سازی، روزآمد کردن فایلها، فرمت کردن داده ها و تطبیق اطلاعات، به صورت فزاینده ای در تصمیمات کتابخانه ها مشارکت دارند. بعضی از موسسات، ممکن است هزینه اطلاعات کامپیوتری و بودجه سفارشات کتابخانه را به مراکز کامپیوتری تخصیص دهند. کاهش بودجه تکنولوژی کامپیوتر، باعث کندی ارائه خدمات کتابخانه می گردد که این مسئله قابل بررسی است. نکته قابل توجه آن است که علیرغم صرف بودجه زیاد برای افزودن پایگاههای اطلاعات تجاری به سیستم OPAC کتابخانه ها، این روند همچنان ادامه دارد.
افزایش تعداد و تنوع دستیابی به اطلاعات کامپیوتری از طریق سیستمهای موجود، مسائلی را برای کارکنان خدمات عمومی به دنبال دارد. دستیابی به اکثریت اطلاعاتی که از طریق سیستم موجود امکان پذیر است، در نظام سنتی غیرممکن بوده است. اطلاعات گردآوری شده توسط اشخاص، با پیدایش ابزارهای جدید ارتباطی تغییر شکل می یابد. "هیوکنر" اظهار می دارد که این گونه اطلاعات، که ممکن است به عنوان منابع اطلاعاتی جامعه تلقی گردد، در دانشگاهها با استفاده از تسهیلات ارتباط از راه دور تغییر ماهیت می دهد. [11]
"پت مل هلت" حتی این سئوال را که "مرز بین کتابخانه و آزمایشگاه کجاست [12]" مطرح می سازد. کارکنان کتابخانه، غالبا از وجود این گونه منابع اطلاعاتی، تا زمانی که ضرورتی پیش نیاید بی اطلاع بوده و در نتیجه در ارائه خدمت به مراجعان با اشکال مواجه می شوند. استفاده کنندگان از نظام اطلاعاتی یکپارچه، تفاوت بین منابع اطلاعاتی کنترل شده، قابلیت بالای ذخیره سازی اطلاعات، و نظام سنتی را درک نمی کنند. مراجعه کنندگان از مسوولان خدمات عمومی کتابخانه ها، انتظار دارند تا با استفاده از تمامی ابزارهای اطلاعاتی موجود به کمک آنها بشتابند. در صورتی که کتابداران قادر به ارائه این گونه خدمات نباشند، مراجعان برای گرفتن کمک از آنها، رغبتی نشان نمی دهند.
استادان، کتابداران، تکنیسینها و سایر دست اندرکاران برای ایجاد شبکه ملی تحقیقاتی و آموزشی، علاقه زیادی نشان داده و از این کار حمایت می کنند. [13]این شبکه پس از ایجاد، ارتباط صدها دانشگاه، آزمایشگاههای تحقیقاتی و سازمانهای تجاری را برقرار می سازد. سرعت عملیات شبکه در هر ثانیه یک گگابایت است. [14]این مسئله ارسال اطلاعات از یک محل به محلی دیگر را به نحوی بی سابقه امکان پذیر می سازد. مثلا˜ با شبکه ای به ظرفیت یک بیلیون بایت در ثانیه، فرد می تواند. محتوای اطلاعاتی 10000 کتاب را در کمی بیش از سه دقیقه و تصاویر آنها را به شکل الکترونیکی در 15 دقیقه ارسال دارد. این امکانات، آگاهی ما را در زمینه دسترسی و اشاعه اطلاعات، به نحو بارزی تغییر می دهد. در پی ایجاد شبکه های اطلاعاتی با ظرفیت بالا، تصور ما از چگونگی محل ذخیره سازی اطلاعات دستخوش تغییر می شود.
در صدویکمین جلسه کنگره آمریکا، قانونی از تصویب گذشت که در آن پیش بینی می شد، ظرف یک دهه، بیش از 1000 موء سسه عضویت شبکه ملی تحقیقاتی و آموزشی (NREN) را بپذیرند. این قانون به اجرا در نیامد. با در نظر گرفتن وضعیت موجود اقتصادی و سایر طرحها در سطح ملی، احتمال نمی رود که چنین شبکه توسعه یافته ای در آینده نزدیک به مرحله اجرا در آید. (با این وجود، بودجه مربوط به علوم و تکنولوژی که توسط رئیس جمهور در سال 1992 به کنگره ارائه شد، شامل چند بیلیون دلار جهت ایجاد شبکه ها و مراکز محاسباتی پیشرفته در برنامه پنج ساله است[15]). بدون در نظر گرفتن تصمیمات کنگره آمریکا، این احتمال وجود دارد که با پیشرفتهایی که در تکنولوژی ارتباطات و استانداردهای مربوط به وجود می آید، در آینده بسیار نزدیک برخی از اهداف شبکه ملی تحقیقاتی و آموزشی محقق گردد. بنابراین، اطلاعات مورد نیاز افراد در محل کار، و یا در منزل به صورت الکترونیکی قابل بازیابی است.
این پیشرفتها، اهمیت مراکز گردآوری اطلاعات، یعنی کتابخانه های سنّتی را تضعیف نموده و ما را با مدل "لنکستر" از کتابخانه های بدون دیوار و کتابدارانی که به طور مستقل، بدون استفاده از کتابخانه معمولی انجام وظیفه می نمایند، نزدیک تر می سازد[16] بنابراین، طرحی که در آن تکنولوژی بتواند ارتباط یک کتابخانه سنّتی را با مراکز کامپیوتری برقرار نماید، غیرمحتمل است. از سوی دیگر، کنترل یکنواخت منابع اطلاعاتی و روشهای دستیابی و شاعه اطلاعات، طرحی محتمل به نظر می رسد.
تا اینجا، تغییراتی که تکنولوژی در کتابخانه ها به وجود آورده است، مورد بحث قرار گرفت. اکنون بهتر است با نقش متقارن مراکز کامپیوتری و کتابخانه ها آشنا شویم. تعدادی از عوامل مشخص کاربردهای جاری تکنولوژی کامپیوتر عبارت اند از: 1) توزیع اطلاعات زیاد به مصرف کننده از طریق کامپیوتر، 2) ایجاد شبکه های محلی، 3) کوچک تر کردن نظامهای کامپیوتری، 4) تمرکز مسوءولیت اداره منابع اطلاعاتی سازمانهای وابسته. تعدادی از سازمانها به جای قرار دادن منابع محاسباتی خود در مراکز محاسباتی، آنها را در اختیار استفاده کننده قرار می دهند. این کار، از نظر اقتصادی مقرون به صرفه است. ضمناً آنها به ارزشهای منابع اطلاعاتی کامپیوتری و صحت و انسجام منابع خود حساسیت نشان می دهند. بنابراین، سازمانها به اداره متمرکز این نظام، بهای بیشتری می دهند. نقش مراکز کامپیوتری به عنوان مدیران ابزارهای پردازش اطلاعات در حال نابودی است، در حالی که نقش آنها به عنوان محافظان منابع اطلاعاتی در حال افزایش است.
اطلاعایتی که در موسسات مختلف، از جمله کتابخانه ها مبادله می شود، به سرعت به صورت الکترونیکی درمی آید. همان گونه که فهرست برگه های کتابخانه ها به سرعت به شکل ماشینی درآمدند، تبدیل منابع اطلاعاتی به صورت کامپیوتری نیز، باعث تعجب نخواهد بود. "ریموندنف"، معاون نظامهای اطلاعاتی دانشگاه "برکلی" کالیفرنیا اظهار می دارد که، تقریبا˜ تمامی منابعی که از سال 1982 به بعد منتشر شده اند، اینک به صورت الکترونیکی درآمده و آینده نشان خواهد داد که کلیه منابع به این شیوه منتشر خواهد شد. انتشارات سالهای قبل نیز، در چند سال آینده به این صورت درخواهدآمد". سرانجام، او اظهار می دارد که کتابخانه ها احتمالا˜ تجهیزات پست تصویری را برای ارائه خدمات به استفاده کنندگان در اختیار گرفته و گردآوری نسخه های تصاویر دیجیتالی را برای استفاده در آینده آغاز خواهند کرد[17]. مطالب مذکور قابل پیش بینی است. در حال حاضر سیستمهای وجود دارند که از کارآیی قابل قبولی برخوردارند. برای ذخیره سازی تصاویر دیجیتالی مدارک نیز، در آینده امکاناتی در اختیار مراکز اطلاعاتی قرار خواهد گرفت.
بنابراین، نقش کتابخانه ها و مراکز کامپیوتری، به سرعت در حال دگرگونی است که این مسئله در کتابخانه موسسات آموزشی چشمگیرتر است.[18] اگر فرض شود که کتابخانه و مراکز کامپیوتری با هم به رقابت می پردازند، مسئله را باید با احتیاط و در صورتی که تصور شود که کتابداران و متخصصان کامپیوتر با هم همکاری و هماهنگی دارند، قضیه را باید با خوشبینی دنبال کرد. این هماهنگی، در صورتی برقرار خواهد شد که مشارکت موجود، براساس اعتماد و احترام متقابل صورت گیرد و ارائه خدمات کتابخانه، صرفاً متکی به مراکز کامپیوتری نباشد. برای تحقق این مشارکت، کتابداران بایستی مشتاقانه قادر به بیان آشکار نیازمندیها و اهداف خود به زبانی باشند که توسط متخصصان فنی مسوءول ارائه خدمات کامپیوتری، قابل درک باشد.
مهارتهای مورد نیاز کتابداران
آیا تغییرات جدید، باعث نادیده انگاشتن کتابداران می گردد؟ این احتمال وجود دارد، ولی الزاما˜ این طور نیست . به علت در اختیار داشتن ابزارهای جدید اطلاعاتی، کتابداران احتمالا˜ نسبت به گذشته، خدمات زیادتری ارائه می دهند. هر چند که شرایط کاری آنها در حال حاضر، نسبت به گذشته کاملا˜ دگرگون شده است. شناختن کتابخانه به عنوان بخش مستقلی از سازمان بزرگتر با وظایف متفاوت و نیز شناخت کتابخانه های الکترونیکی به عنوان بخش از سازمان با اهداف متنوع، روز به روز مشکل تر می شود.
اهمیت اطلاعات نسبت به گذشته، رو به فزونی نهاده است. تعداد افرادی که به گردآوری، ذخیره سازی، اشاعه و کنترل اطلاعات می پردازند نیز، رو به افزایش است.
شرایط انجام کار غیرکتابداران
چگونه می توان افراد را برای انجام کار در شرایط جدید آماده نمود؟ ارزش خدمات انجام شده و نقشی که کتابداران تازه کار در افزایش کیفیت موءسسه ایفا می کنند، بایستی به آنها تفهیم شود. در این زمینه، باید برای کار آنها و توانایی منحصر به فردی که برای انجام امور دارند، اهمیت زیادی قایل شد. آنها نیازمند درک این مطلب هستند که برای انجام امور، به نحوی که مورد قضاوت درست قرار گیرند، بایستی با یکدیگر رقابت نمایند (احتمالا˜ روش و شیوه ارزیابی خدمات اطلاعاتی کتابخانه به آنها آموزش داده می شود.)
گام بعدی، راهنمایی کتابداران تازه کار، در شناخت توان فعلی و بالقوه درون و برون سازمانی موءسسه است. مورد فوق را می توان از طریق تحلیل این مسئله که علاقه مندی چگونه می تواند در جهت و یا در تضاد با کتابداران و کتابخانه ها باشد، و نیز اینکه توسعه تکنولوژی و عوامل خارجی چگونه می تواند علایق آنان را تغییر دهد، انجام داد. دانستن نکات زیر برای کتابداران تازه کار ضروری است: 1)آنها به عنوان بخشی از یک جامعه یا سازمان، دارای علایق مشترک و الزاما˜ مشابه هستند، 2) آنها نیازمند انجام کار با گروههایی مانند مدیریت نظامهای اطلاعاتی، متخصصان کامپیوتر، متخصصان ارتباط راه دور، اعضای هیئت علمی آژانسهای خدماتی، و موءسسات آموزش رسمی هستند، 3) آنها از طریق امکانات این گروهها و دسته های مشابه، قادر خواهند بود تا اهداف خدماتی مورد نظر را درک نمایند، 4)آنها برای نشان دادن ابتکار، کسب حمایت و حتی حق ارائه خدمات، در پاره ای از موارد با آن گروه ها به رقابت می پردازند.
مسئله اساسی این است که، ارزش کتابخانه ها و خدمات اطلاعاتی به طور ذاتی برای افراد، حتی مسوولان خدماتی روشن نیست. زمانی کتابداران، می توانند از متخصصان کامپیوتر انتظار درک اهمیت کارشان را داشته باشند که خود نیز، نقشی در تلاشهای صورت گرفته ایفا نمایند. ارتباط کتابداران و متخصصان غیرکتابدار درباره چگونگی انجام کار ضروری است. کتابداران، بایستی بتوانند به زبان غیرتخصصی چگونگی انجام کار، ارائه خدمات بهتر، و لزوم رقابت درانجام صحیح امور را بیان نمایند. اهمیت اساسی اطلاعات و تکنولوژی های مربوط به آن، کتابداران را به نحو بارزتری در روند فعالیتهای سازمانهای مربوط قرار می دهد. باید آماده بهره برداری از این موقعیت بود. آموزش کتابداری، بایستی به طور آشکاری بر ارتباطات گفتاری و نوشتاری تاکید کند. آموزش کتابداری، باید دارای شرایط فوق باشد بهانه هایی از قبیل "نمی توان این کار را انجام داد" و یا "این کار خوشایندی نیست" پذیرفتی نیست. بسیاری از افراد، می توانند بر خجالت و ترس از سخنرانی در جمع غلبه کنند. "لی آیوکوکا" در سرگذشت خود می نویسد که یک از با ارزشترین تجربه هایی که به عنوان یکی رئیس جوان به دست آورده، گذراندن دوره خودسازی بوده که نتیجه آن ارائه مطالب به زبانی قاطع و مستدل بوده است[19].
همان طور که "باتلر" و "دومونت" بیان می کنند کتابداران با کسب تجارب حرفه ای زیاد، اهمیت مهارت در ارتباط را نیز، بیشتر درک می کنند.[20] آگاهی از مهارتهای ارتباطی در آغاز ورود به حرفه کتابداری، برای کتابداران و به طور کلی کسب اطلاعاتی در این زمینه، برای سایر افراد مفید خواهد بود.
کار با گروههای پردازش
تکنولوژی های کنترل اطلاعات، بر روند فعالیتها، افراد و واحدهای سازمانی تاءثیر زیادی می گذارند. راه اندازی موفقیت آمیز آنها، نیازمند همکاری و مساعدت دیگران است. در این مورد، از کتابداران خوسته می شود که به صورت فعال در داخل و خارج کتابخانه با گروههای پردازش همکاری کنند. مشارکت دو جانبه کتابداران و گروههای مذکور، باعث موفقیت آنها شده و این همکاری، تاثیر کتابخانه ها را بر سازمانهای متبوع مشخص می کند. بخشهای آموزشی علوم کتابداری، وظیفه دارند که دانشجویان را برای شرکت در این جلسات و ادارهء آنها تربیت کنند. برای حصول اطمینان از اینکه دانشجویان کارآیی گروههای پردازش را درک می کنند، بایستی شرایطی را در آغاز کار و حتی در حین تحصیل برای کسب تجربیاتی به وجود آورد. باید به دانشجویان آموخت که در صورت کسب تجربه از طریق کار گروهی، قادر خواهند بود تا تصمیمات سازمانها را تا حد رسیدن به یک تعادل، به نحو بهتری انجام دهند. مثلا تعادلی که بین مسائل فنی و مالی از یک طرف، و امور مربوط به سیاست گذاری و مدیریتی از طرف دیگر وجود دارد. کتابدار باید بداند که در قلمرو بوروکراسی اداری چگونه عمل کند. هنگام مواجه شدن با طرحهای بزرگ فنی، آگاهی از روند بوروکراسی اداری و اهمیت ارتباطات موجود در ساختار اداری لازم است. آگاهی از موانع بوروکراتیک موجود، کتابدار را برای تعدیل و حتی مقابله با این گونه ناکامیها آماده می سازد.
بوروکراسی موجود در سازمان، به عنوان مانع عمده ای تلقی می گردد؛ اما اگر به درستی مورد استفاده قرار گیرد، می تواند به عنوان ابزاری مفید برای رسیدن به اهداف به حساب آید. از آنجا که غالبا˜ کتابخانه ها به عنوان مراکز تصمیم گیری سازمانها به حساب نمی آیند، مسئله کسب قدرت و به کارگیری آن و چگونگی مشارکت کتابداران در تصمیمات دیگران حائز اهمیت است. آنها بایستی، شیوه تصمیم گیری را فراگرفته و از اینکه از تجربیات خود تحت نظارت سازمان به نحو احسن استفاده می کنند، مطمئن گردند. کتابداران، باید در صورت لزوم سازمان را تحت نفوذ خود در آورند. در این صورت، گرچه کتابداران قادر به ممانعت از اجرای تصمیمات بیهوده نیستند؛ ولی عواقب کار را سنجیده و غافلگیر نخواهد شد.
آمادگیهایی از این نوع، به مراتب بهتر از بعضی از مهارتهای فنی کتابداری است که به دانشجویان آموخته می شود.
نکات قوت و ضعف تکنولوژی های کنترل اطلاعات
صرفنظر از نوع کار کتابداران، آنها احتیاج دارند تا از تکنولوژی های کنترل اطلاعات استفاده نماید. بنابراین، آموزش رسمی دانشجویان کتابداری، باید به نحوی باشد که دانش تکنولوژیکی آنها را افزایش دهد. این کار دارای شکلهای متفاوتی است:
تجربه عملی: در ابتدای امر، کتابداران تازه کار باید با سیستمهایی که در آینده با آن مواجه می شوند، آشنا گردند. این نکته در همه برنامه های آموزش کتابداری، به استثنای تعداد کمی، رعایت می شود.
آشنایی به بهترین مثالهای کاربرد تکنولوژی مدرن:در گذشته، آموزش کتابداری بر مطالعه دقیق جنبه های گوناگون خدمات فنی که امروزه به صورت کامپیوتری درآمده اند،تاءکید زیادی داشت. به علت اینکه کتابداران در کار با روشهای دستی، از تجربه و آموزشهای لازم برخوردارند، انتظار می رود که آنها در انتخاب و تعیین مختصات سیستمهای خدمات فنی و ارزیابی این سیستمها مهارت داشته باشند. اکنون تعداد کمی از مدارس کتابداری نسبت به ارائه دروس خدمات فنی تاکید کرده و اگر درسی نیز ارائه شود، کمتر دانشجویی در آن ثبت نام می کند.
در نظام دستی، کارها به سادگی قابل رویت است. فایلها، افرادی که با آنها سرو کار دارند، نحوه کار آنها، و فعالیتهایی که پیرامون فایلها انجام می گیرد، همگی قابل تشخیص اند. در سیستم کامپیوتری، عملکرد ها دیده نمی شود. برای کتابدارانی که تجربیاتشان محدود به زمینه های کامپیوتری است، کسب دانش ضروری برای ارزیابی چنین نظامی مشکل به نظر می رسد. بنابراین، ضروری است که در برنامه های آموزش کتابداری، دانشجویان را از طریق بررسی دقیق فعالیتهایی که به صورت کامپیوتری در آمده اند و همچنین تحلیل بهترین ویژگی نظامهای موجود و توجه به نقایص آن، با این مسئله آشنا کرد. آشنایی با بهترین ویژگی سیستمهای کامپیوتری کتابخانه، به کتابداران اجازه می د هد که در امر نظامهای گزینش و گردآوری، با اطمینان تصمیم گیری کنند. مسئله با اهمیت دیگر، این است که کتابدارانی که قادر به تشخیص قابلیتهای اساسی سیستمهای کامپیوتری هستند و می توانند در این مورد مثالهای عملی ارائه دهند، بهتر می توانند در مقابل خرید سیستمهایی که از کارآیی کمتری برخوردارند، مقاومت کنند. این سیستمها توسط نمایندگان فروش و یا متخصصان کامپیوتر عرضه می گردند. عاملان فروش، به علت فقدان برخی از ویژگیهایی که در سیستم آنها وجود دارد، نگران عدم استقبال کتابخانه ها هستند.
کتابداران، بایستی قادر به کار با متخصصان و فروشندگان کامپیوتر باشند. برای انجام این کار، باید با کتابداران از طریق مهارتها و استعدادی که در آنها وجود دارد و به بهترین نحو می توان از آن استفاده نمود، همکاری کرد. کتابداران، باید بیاموزند که در خواستهای خود را پس از بررسی، به صورت نهایی به مدیران خود ارائه دهند. رویت نظامهای متنوع کامپیوتری، دانشجویان را با چگونگی رسیدن به نتایج مشابه از طرق گوناگون، آشنا ساخته و به آنها کمک می کند تا درخواستهایشان را به شکلی صحیح ارائه دهند.
اگر قابلیتهای واقعی یا ایده آل سیستمهای کامپیوتری کتابخانه ای در حد محدودی به دانشجویان آموخته شود، در حد محدودی به دانشجویان آموخته شود، باز هم ارزشمند است. وضعیت موجود، دائما˜ در حال تغییر است. برای بهبود این موقعیت، می توان به نکات برجسته پیشرفتهای کامپیوتری توجه نمود. به هر حال، بهترین کار می توان انجام داد، این است که مرکزی ایجاد شود تا کتابداران تازه کار، بتوانند مستقلا و با تکیه بر تلاش آتی، دانش خود را روز آمد نگه دارند.
مشکلات نظامهای کتاب شناختی کامپیوتری:
کتابداران، باید مشکلات نظامهای کتاب شناختی کامپیوتری را درک نموده و قادر به بیان آن باشند. تعداد کمی از نظامهای کامپیوتری موجود، اشکالاتی در پردازش اطلاعات کتاب شناختی دارند. نظامهای کتاب شناختی کامپیوتری، هم برای متخصصان کامپیوتر، که باید آنها را طراحی کنند و، هم برای کتابدارانی که باید اشکالات آنها را گوشزد نمایند، مسئله ای اساسی است. کتابداران، بایستی از شرایط پردازش داده های کتاب شناختی، و اینکه چگونه این داده ها عمدتا با اطلاعات موجود در کاربردهای تجاری متفاوت اند، آگاهی داشته باشند. به عنوان مثال، تنوع مسائلی که در داده های کتاب شناختی به وجود می آید، تقریباً نامحدود است؛ زیرا مجموعه کتابخانه محدود به موضوع، زبان، نوع رسانه و یا زمان خاصی نمی شود. در مقابل، نظامهای تجاری عمدتا˜ با مسائل و زمینه های محدودتری از اطلاعات سر و کار دارند. نظامهای تجاری دارای علایمی هستند که به سادگی قابل تشخیص است؛ در حالی که نظامهای کتاب شناختی این گونه نیستند. نظامهای تجاری با زمینه محدودی از مطالب جداگانه و نظامهای کتاب شناختی با زمینه گسترده ای از مطالب منحصر به فرد در ارتباط هستند. سرانجام، بایستی گفته شود که کتابداران، باید دیدگاه درستی از نظام کتابخانه خود داشته باشند. آنها نیازمند دانستن این مطلب هستند که اندازهء فایلها، تعداد و ترکیب نمایه های مورد استفاده، و ظرفیت فشرده نظامهای کتاب شناختی، نه تنها با نظامهای تجاری در رقابت بوده؛ بلکه از آنها سبقت نیز می گیرند.
متخصصان کامپیوتر، باید کاربرد اطلاعات کتاب شناختی را بیاموزند؛ در حالی که کتابداران با جنبه های اساسی این اطلاعات روبرو هستند. کوشش می شود که دانشجویان شرایط و خصوصیات عملی روشهای اتوماسیون کتابخانه را فراگیرند. متاءسفانه، به علت کمبود وقت، سیستمهای تجاری معمولی که اکثر متخصصان کامپیوتر درک صحیحی از آن دارند، به دانشجویان آموزش داده نمی شود. این عدم ارتباط، در صورتی از بین می رود که کتابداران تصویری کلی از چگونگی عملکرد نظامهای تجاری-که شبیه نظامهای کتابخانه ای است-داشته باشند. به این طریق، آنها بهتر می توانند به متخصصان فنی کمک کرده تا اختلافها را درک نمایند.
این فرصت را باید برای دانشجویان به وجود آورد، تا با افراد دیگری که قرار است در آینده با آنها سر و کار داشته باشند، آشنا شوند. باید از اساتید بخشهای کامپیوتر و مهندسی برق، دانشکده مدیریت، و افرادی از کارمندان یا مدیریت مرکز کامپیوتر دانشگاه، برای ایراد سخنرانی دعوت نمود. این افراد با استفاده از تخصص خود، اطلاعات منحصر به فردی را ارائه می دهند که ممکن است، مسائل جزئی را که در ذهن برخی از مستمعان وجود دارد حل کند. این گونه سخنرانیها، به دانشجویان دیدگاه وسیع تری داده و آنها را از ابتدا با افراد متعددی که در آینده با آنها سرو کار دارند، آشنا می سازد.
نقش تصمیم گیرندگان کاربردهای تکنولوژی: برای آموزش اصول اساسی تکنولوژی هایی که قرار است به کار گرفته شود، باید فرصتی را در اختیار دانشجویان قرار داد. هر چند که توجه اصلی نباید معطوف به ابزار تکنولوژیکی گردد؛ ولی این کار، به خاطر حصول اطمینان از افزایش معلومات تکنولوژیکی دانشجویان ضروری است. مسائل اقتصادی و اهداف اجرایی و چگونگی تاثیر تکنولوژی های عمده بر اجرای طرحها و سیستمها، باید مورد تاکید قرار گیرند.و این مسئله که دانشجویان خصوصیات راه اندازی طرحهای مختلف را به خوبی فراگیرند، اهمیت چندانی ندارد. مسئله مهم، این است که چگونه آنها می توانند دانش تکنولوژیک خود را برای اخذ تصمیم و یا حل مسئله به کار گیرند. در واقع، نباید از ارائه دروسی در زمینه کسب مهارتهایی جهت حل مسائل تکنولوژیکی کتابخانه، در برنامه های آموزشی کتابداری غفلت ورزید.
طرح سوالات درست: لازمه تغییرات سریع تکنولوژی، بهبود اخلاق حرفه ای کتابداران و تاءکید بر مسئله یادگیری دائمی آنها است. باید این انگیزه را در آنها تقویت نمود. علاوه بر آن، بایستی به آنها یادآوری کرد که نباید در جستجوی یافتن جواب درست باشند؛ بلکه بهتر آن است که سوالهای صحیحی را مطرح نمایند. با این روش، کتابداران می توانند مهارتهای ویژه اغلب متخصصانی را که به آنها سرو کار دارند، آموخته و اثر ندانم کاریهای خود را به حداقل برسانند. مهارت در پرسش سوالهای بدیع، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. هنگام مواجه شدن با تکنولوژی پیشرفته، بیش از هر مورد دیگری، باید متوجه بود که اشیا به آن صورتی که هستند نشان داده نمی شوند. بنابراین، این مسئله که افراد انتقادات را پذیرفته و از غرور بیجا پرهیز نمایند، از اهمیت برخوردار است.
برای نیل به اهداف، کتابخانه باید به خوبی اداره شود
اکثر افرادی که به حرفه کتابداری روی می آورند، مقاصدی انسان دوستانه و محققانه دارند[21]. آنها می خواهند خود را برابر با متخصصان دانشگاهی قلمداد نمایند. این مسئله، در برخی از موارد می تواند درست باشد؛ اما، باید دانشجویان را از پذیرش آن به عنوان یک اصل برحذر داشته، و در ابتدا بر این امر به طور وضوح تاکید گردد که فعالیت عمده کتابداری مدیریت است. باید به دانشجویان کمک نمود تا جاذبه ها و مسائل مدیریتی را که در آینده با آن مواجه اند درک کرده و بر این مسئله تاءکید شود که رهبران این حرفه، به طور کلی افرادی هستند که بهتر می توانند این مسائل را حل و فصل نمایند.
تهیه، راه اندازی و کار با تکنولوژی مدرن، مهم ترین مسائل مدیریتی را به کتابداران نشان می دهد. مسائل زمانی پیچیده تر می شود که، فرد بخواهد این امور را با ابزارهایی که به طور مستقیم تحت کنترل او نیستند انجام دهد. باید بر این جنبه از مسئله به اندازه اصول تکنولوژیک و معیارهای ارزشیابی سیستم، تاکید گردد. آگاهی از این مسئله که افرادی تحت شرایط مشابه در سایر زمینه ها با موفقیت کارشان را انجام می دهند و نیز اطلاع از وجود گروهی که می توان بر تجربیاتشان تکیه نمود، برای کتابداران از اهمیت برخوردار است. مثلا فرق بین مدیریت خطی و مدیریت پروژه ای، باید به وضوح روشن گشته و دانشجویان را با نوشته های مربوط به این موضوعات آشنا نمود. در وضعیت موجود، کتابداران برای ارائه خدمات کتابخانه ای، با مجموعه ای از تضادها در ارتباط با استفاده از تکنولوژی جدید روبرو هستند. آماده کردن دانشجویان در غلبه بر چنین مشکلاتی، بزرگ ترین کمکی است که می توان به آنها و در نهایت به حرفه کتابداری نمود.
بازاریابی:
در حالی که کتابخانه های سنتی، اهمیت خود را به تدریج از دست می دهند، کتابداران باید با اشتیاق خدمات خود را ترویج دهند. این فرض که، اهمیت کتابخانه و در مقیاس وسیع تر ارزش کتابداران، توسط همه شناخته شده، نادرست است. مراجعه کنندگان غالبا˜ از خدمات معمولی کتابخانه ها راضی هستند. از آنجا که مراجعان، می توانند از طریق ترمینالها، بدون مراجعه مستقیم به کتابداران مرجع، خدمات بیشتری را دریافت دارند، این توهم در آنها ایجاد می شود که، روز به روز رابطه کتابداران و مسئله دستیابی به اطلاعات موجود در کتابخانه ها در حال کاهش است.
همزمان با افزایش منابع اطلاعاتی کامپیوتری، نیاز به مراجعه به کتابخانه کمتر احساس می گردد. در نتیجه استفاده کنندگان احتمالا احتیاج بیشتری به راهنمایی متخصصان کامپیوتر دارند. کتابداران، باید درباره ماهیت خدمات اطلاعاتی که مورد نیاز مراجعان است تصمیم گیری نمایند، تا بتوانند ابزارهای مناسبی را برای ارائه این گونه خدمات و بالا بردن کیفیت آنها طراحی نمایند. به طور خلاصه، کتابداران باید مهارتها و روشهای بازاریابی را بیاموزند. توجه به مسائل خاص بازاریابی خدمات اطلاعاتی در کتابخانه های الکترونیکی، ضروری است و بایستی دانشجویان را برای مقابله با این مسئله تربیت نمود. اهمیت این امر برای کتابداران، حتی بیشتر از زمانی است که به فکر گرفتن پست مدیریت یک کتابخانه هستند. اینکه بازاریابی، برابر با دلالی نیست، باید مور تاءیید قرار گیرد. در این عمل، هیچ چیز نادرست و غیرحرفه ای وجود ندارد. همان طور که یک دندانپزشک در جهت انجام روشهای بدون درد و بالا بردن استانداردهای موجود در تخصص خود اقدام می نماید، کتابدار نیز، به همان نسبت در طراحی و برنامه ریزی خدمات اطلاعاتی مورد نیاز مراجعان و افزایش کیفی آنها به صورت حرفه ای عمل می کند. مطمئناً جلب مشتری جدید به نفع شخصی دندانپزشک است؛ اما علاوه بر این، او بهداشت و سلامتی جامعه را نیز بهبود می بخشد.
سیستمهای خبره در کتابخانه و محیط اطلاعاتی
ماهیت سیستم خبره:
هوش مصنوعی زمینه های تحقیقاتی متفاوتی را در بر می گیرد که از مهمترین و پرکاربردترین آنها می توان به سیستمهای خبره اشاره کرد.
سیستم خبره نوعی برنامه رایانه ای است که در حوزه موضوعی خاص دارای خبرگی می باشد؛ یعنی می تواند تصمیم بگیرد یا به تصمیم گیری یک فرد خبره کمک کند.
سیستمهای خبره برای حل مسائلی بکار می روند که الگوریتم خاص و یا دانش صریح برای حل آن مسائل وجود ندارد.
در کتابخانه زمینه های فعالیت سیستم خبره وجود دارد. بطوریکه فناوری سیستم خبره می تواند رهیافتی نو برای حل مسائل آن باشد.
سیستم خبره برای گرفتن دانش و رفتار یک خبره در یک زمینه موضوعی خاص طراحی شده است به همین خاطر سیستمهای مبتنی بر دانش(KBSs ) نیز نامیده شده اند. یک سیستم خبره معمول از یک موتور استنتاج و یک پایگاه دانشی ساخته شده است. پایگاه دانشی از قوائد و حقایقی تشکیل شده که دانش بدست آمده از خبره را می سازد و موتور استنتاج از این قوائد و حقایق همراه با داده هایی که توسط کاربر وارد شده برای ترسیم نتایج استفاده می کند. که به افراد با دانش کم اجازه می دهد به دانش خبره دسترسی پیدا کنند. برای ایجاد یک سیستم خبره ارتباط بین برنامه نویسان کامپیوتری و خبرگان موضوعی مورد نیاز است. این برنامه نویسان کامپیوتری مهندسان دانش نامیده می شوند. خبرگان به برنامه نویسان کامپیوتری چگونگی حل مشکل را می گویند تا آنها از آن برای طراحی و ایجاد فرایند حل مشکل و تصمیم گیری سیستم خبره استفاده کنند.
مسائل و مشکلات سیستمهای خبره:
هر سیستم خبره برای یک کار خاص طراحی می شود و نمی تواند از تجربیاتش برای استفاده و تطبیق در کارهای دیگر استفاده کند. انعطاف پذیری کم و نبود قابلیت اطمینان از دیگر مشکلات سیستمهای خبره است.بطوریکه آیا او قادر به تشخیص مناسب جمع و مفرد کلمات , اصطلاحات شغلی و عامیانه است؟ آیا مفهوم نحوی جملات مبهم و پیچیده را می تواند درک کند مثلاً از جمله "عفو جایز نیست اعدامش کنید"چه درکی دارد؟!
مسائل انسانی:
وقتی یک سیستم خبره وارد کتابخانه می شود , چگونه باید با سیستمهای موجود سازگار گردد؟ آیا کاربران به او اعتماد می کنند؟ آیا کاربران و کتابداران آموزشهای لازم را در این زمینه دیده اند؟ آیا کارکنان مهارتهایی دارند که بوسیله ماشین قابل انجام نباشد؟ مثلاً کار مرجع سطح بالا, برآورد موثر از نیازهای کاربران, ارتقاء منابع و…
مسائل اجرایی:
ایجاد و استفاده از سیستمهای خبره مستلزم تحمل بار سنگین مالی است. سخت افزار باید قدرتمند و سریع باشد. فضای ذخیره کافی مورد نیاز است. مدیریت سیستم تخصصی و مهارتهای پشتیبانی نیاز است. چگونگی انجام موثر کارها برای کاربر و کارکنان نیز مورد سوال است. (برای مثال صحت, فراخوانی و ربط نتایج بصورت رضایت بخش در یک محیط تعاملی)
سیستمهای خبره در کتابخانه ها:
سیستمهای هوشمند در کتابخانه ها در تلاش برای گرفتن دانش خبرگان کتابداری و بکار بردن درست آن دانش می باشند. ارائه دانش، جداسازی حوزه های دانش خبره، تعریف مناسب سطوح جزئیات اطلاعات، رمز گذاری دانش شخصی بعضی از مسائل پیچیده ای هستند که هنوز باید حل بشوند.
تکنیکهای هوش مصنوعی می تواند بسیاری از کارهای اضافی و تکراری را در کتابخانه انجام دهد. با این حال این تکنولوژی ها نباید جایگزین کتابدار شوند. کتابداران بهتر است باسیستمهای هوشمند همکاری داشته باشند؛ بطوریکه زمینه های کاری کتابداری که می تواند بوسیله ماشینها انجام شود به آنها واگذار گردد و کتابداران خود را با نقشهای جدیدی وفق دهند که از عهده ماشین خارج است. به همین علت کتابداران باید با قابلیتهای هوش مصنوعی آشنا شوند و به ایجاد هم افزایی بین انسان و کامپیوتر بپردازند.
کاربردهای سیستمهای خبره در کتابخانه ها:
دو دلیل عمده برای استفاده از سیستمهای خبره در کتابخانه وجود دارد: اولاً دانش خبرگان را در همه زمانها برای کاربران کتابخا نه در دسترس قرار دهد.ثانیاً وقت کتابدار را در پاسخ به سوالات روزمره و تکراری هدر ندهد.
کاربردهای کتابخانه ای سیستمهای خبره متعاقب شروع کار هوش مصنوعی در اواخر دهه 1950 بوجود آمدند.در سال 1967 سیستمی برای بازیابی عناوین آثاری که می توانستند به سوالات مرجع زیست شناسی پاسخ دهند بوجود آمد. در اواسط دهه 1970 چندین برنامه کامپیوتری با نام سیستمهای خبره بوجود آمدند. این سیستمهای اولیه از نظر سرعت و انعطاف پذیری محدود بودند که بعضی از این محدودیتها با ظهور میکرو کامپیوتر ها از بین رفت. در دهه 1980 علاقه به سیستمهای خبره به شدت افزایش یافت. در سال1988 تحقیق در مورد این سیستمها به نقطه اوج خود رسید. توسعه و علاقه به این سیستمها به نظر می رسد از آن به بعد سیر نزولی پیدا کرده باشد که ازعمده علل آن می توان به زمان بری ، هزینه بری ، و نبود خبرگی و منابع مناسب که برای توسعه این سیستمها مورد نیازند؛ نام برد. از این گذشته نوعی عدم اطمینان برای فوائد بالقوه این سیستمها در آینده وجود دارد. با این حال پیشرفت در تکنولوژی OPAC ها و WWW ممکن است دوبا ره آتش علاقه به زمینه تحقیقی سیستمهای خبره را شعله ور کند. در ادامه به چگونگی کاربرد سیستمهای خبره خصوصاً با تاًکید در بخش مرجع و با زیابی اطلاعات در شبکه می پردازیم.
عموماًً سیستمهای خبره قابلیت بکار برده شدن در بسیاری از حوزه ها ی کتابخانه و محیطهای اطلاعاتی را دارند.اما معمولترین این حوزه ها : بازیابی on-line ، خدمات ارجاعی و مرجع بوده اند. حوزه های دیگری که به آن توجه قابل ملاحظه ای شده است عبارتند از :فهرست نویسی و رده بندی، نمایه سازی و چکیده نویسی، مجموعه سازی و مدیریت اطلاعات.
فهرست نویسی و رده بندی:
سیستمهای خبره می توانند به عنوان مشاور برای فهرستنویسان باشند که می تواند شامل فعالیتهای آموزشی فهرستنویسی،چگونگی پیروی از قواعد فهرستنویسی، نشان دادن خودکار سرشناسه و موارد مشابه باشد.از نمونه های سیستمهای خبره فهرست نویس می توان به N-Cube اشاره کرد که دانش رده بندی را به صورت سلسله مراتبی بر اساس UDC ارائه می دهد.ساختار آن از یک رده مادر, زیر رده ها, یک مجموعه از قواعد و یک مجموعه از فرضیات ارائه شده است که بصورت یک ساختار درختی بر اساس اطلاعات عناصر کتابشناختی یک اثر خاص جستجو می شود.وقتی که یک قائده با یک گره در درخت تطابق پیدا کند بوسیله کتابدار بررسی شده و شماره رده بندی آن بیرون کشیده می شود.
نمایه سازی و چکیده نویسی:
که بطور خلاصه می تواند در تعیین اصطلاحات نمایه، از طریق تطبیق خودکار با تزاروس و واژههای کنترل شده در نمایه سازی و در چکیده نویسی به تعیین جملات کلیدی کمک کند.
مجموعه سازی:
سیستمهای خبره می توانند در موارد زیر سودمند باشند:
مشاوره در سفارش مواد بر اساس بودجه، بازنگری ها، اندازه و نوع موسسه، تاریخ خریدها، رد سفارشات؛
تعییین عمده فروش یا کارگزار برای تهیه مواد انتخاب شده ؛
آماده سازی خودکار پیایندها؛
پیشنهاد خرید عناوین برای مجموعه سازی؛
بروز کردن پایگاههای اطلاعاتی(در صورت تغییر عنوان یا توقف نشریه)
تعیین شماره پیایندهای گمشده و درخواست پیگیری
وآماده سازی آمار و گزارشها.
مدیریت اطلاعات:
برای کاهش اضافه بار اطلاعاتی کاربران می توان از سیستمهای خبره استفاده کرد. بصورتیکه این سیستمها روی موضوعات مورد علاقه کاربر جستجو کرده و اطلاعات حاصل شده را بصورت مرتب شده ارائه می دهند.از موارد کاربرد این چنینی می توان به خدمات آگاهی رسانی جاری سفارشی؛ جستجوی سفارشی خودکار؛ ایجاد روزنامه ها و وب سایتهای شخصی برای مثال My Yahoo ؛ موتورهای جستجوی سفارشی؛ پیشنهاد سایتها و اقلام مرتبط با علاقه کاربر و ترجمه اسناد به زبانهای دیگر اشاره کرد.
عوامل هوشمند: (Intelligent Agents)
در تولیدنوعی از سیستمهای خبره نحوه اندیشیدن انسان مد نظر نیست. این سیستمها متکی به قوانین و منطقی هستند که پایه تفکر آنها را تشکیل داده و آنها را قادر به استنتاج و تصمیم گیری می نماید. آنها با و جودی که مانند انسان نمی اندیشند، تصمیماتی عاقلانه گرفته و اشتباه نمی کنند. این سیستمها لزوماً درکی از احساسات ندارند . هم اکنون از این سیستمها در تولید agent ها در نرم افزارهای کامپیوتری بهره گیری می شود. agent قادر به شناسایی الگوها و تصمیم گیری بر اساس قوانین فکر کردن خود است . قوانین و چگونگی فکر کردن هر agent در راستای دستیابی به هدفش تعریف می شود. از عوامل هوشمند کتابخانه ای می توان به Internet Softbot اشاره کرد که یک روبات نرم افزاری ساخت دانشگاه واشنگتن است که قادر است ترتیبی مناسب از فرمانهای اینترنت را ترکیب کند. برای تصمیم گیریهای آینده، اطلاعات را جمع آوری کند؛ از خطاها دوباره شروع کند و فرمانی جدید در صورت لزوم صادر کند به عبارت دیگر Softbot می تواند یاد بگیرد و نیازهای اطلاعاتی کاربران جدید را بفهمد.
یک agent یا عامل هوشمند در کتابخانه باید قادر به یادگیری و بحث و مذاکره با کاربر باشد چون باید خودش را با کاربر و محیط متغیر تطبیق دهد به عبارت دیگر کمک به کاربر در تسهیل اطلاعات( جستجو، یافتن و اداره اطلاعات ) هدف عامل هوشمند خبره است. که از موارد کاربرد آن می توان در اداره فیلترهای میلها و اخبار و همچنین مرورگرهای کتابخانه ای اشاره کرد.Toolkits و Lotus Notes برای فیلترگذاری و کمک جستجو برای پایگاههای داده های گوناگون بکار می روند. سیستم SHADE که پرسش دانشی و دستکاری زبانی را به کار می برد ؛ بعنوان یک میانجی برای مصرف کنندگان و تولید کنندگان اطلاعات عمل می کند. عوامل هوشمند در حال حاضر بیشتر در دو حوزه زیر رایج هستند:
1. عوامل فیلترگذار( مرور کردن اطلاعات)
از پیش مرتب کردن یا انتخاب کردن پیامهای e-mail برای نوع خاصی از کار مثلاً forward کردن به همکاران. Lotus Notes و Inbox Assistant چنین فیلترهایی را دارند. فیلترگذاری اخبار اینترنت، صفحات وب ، اسناد کتابخانه، مرور پایگاه داده های ویدئویی و دیگر منابع اطلاعاتی از دیگر کاربردهای عوامل فیلترگذار هستند.
2. عوامل جستجو
در داستان علمی تخیلی Anniversary" " ایزاک آسیموف.او سیستم کامپیوتری را توصیف می کند که قادر به فهم و پاسخ دادن به سوالات به زبان طبیعی است (تعامل بین یک عامل هوشمند و جستجوی اطلاعات توسط عامل انسانی) هر چند چنین سیستمی هنوز بوجود نیامده است اما نمونه های ابتدایی آن کمک بزرگی برای مرور کردن میلیونها صفحه وب و مجموعه های بزرگ کتابخانه ای است. Web Watcher مثالی است که دانش در باره لینکهای مفید که با علائق کاربر مشابه است بدست می آورد. او بوسیله بازخورد مرتبط از کاربر یاد می گیرد و به نیاز اطلاعاتی او پاسخ می دهد.
وظایف یک عامل هوشمند:
1. یاد گرفتن تایپ، فاصله گذاری، غلطهای املایی هر کاربر و تصحیح آنها.
2. یادگیری واژگان استفاده شده بوسیله هر کاربر و بکار بردن تزاروس مناسب یا پیدا کردن لغات پذیرفته شده.
3. انجام دادن تعویض لغات و اصطلاحات بر اساس نتایج بازیابی گذشته و بازخورد کاربر.
4. بازبینی منابع اطلاعاتی که بوسیله هر کاربر استفاده می شود و بررسی برای افزایش علایق جدید مرتبط در آن منابع و منابع جدیدی که حوزه های مورد علاقه کاربر را در بر دارد.
5. نگهداری یک سابقه بروز از نیازهای اطلاعاتی کاربر، بوسیله حوزه های اطلاعاتی قدیمی ، بر اساس تاریخ آخرین استفاده.
خدمات مرجع:
سوالات مرجع بوسیله طیف مختلفی از منابع مثل اطلسها، فرهنگها، و دایر ه المعارفها پاسخ داده می شوند. زمان استفاده از منبع مناسب، انتخاب ابزار مرجع مناسب و دانش عمیق تر برای مصاحبه در حیطه کتابدار مرجع متخصص است. قدم ضروری برای پاسخ به سوال این است که بدانیم سوال به کدام گروه از ابزارهای مرجع مربوط می شود که این همان فرایند تصمیم گیری است.
یک سیستم خبره مرجع باید نقش میانجی انسانی را بازی کند که مراحل زیر را در بر می گیرد:
1. ترجمه نیازهای کاربر به شکل پذیرفته شده
2. تایید و در صورت لزوم تعریف دوباره نیازهای کاربر
3. شناخت سطحی مناسب از اطلاعات مورد نیاز
4. بدست آوردن ابزار مناسب برای پیدا کردن اطلاعات با استفاده از یک راهبرد مناسب
5. اصلاح اطلاعات بدست آمده
6. تکرار مراحل فوق در صورت لزوم
در حال حاضر بسیاری از سیستمهای خبره در بخش مرجع کتابخانه ها به کارمی روند. که از آن جمله است سیستمهایی که به خواننده کتاب داستان پیشنهاد می کنند؛ نوع خاصی از رژیم غذایی را پیشنهاد می کنند؛ به انتخاب یک نمایه در زیست شناسی یا کشاورزی کمک می کنند؛ سوالات به زبان طبیعی را به صورت عبارتهای جستجو ترجمه می کنند مثلاً در پایگاههای جستجویی مثل Medline به کاربر آموزش می دهند چگونه از پایگاهی مثل Index Medicus برای جستجوهای موضوعی استفاده کند. در حال حاضر سیستمهای خبره مبتنی بر اینترنت زیادی وجود دارند که سوالات را با زبان ساده انگلیسی انطباق می دهند که کمک مرجع فوری را فراهم می آورد. اخیراً اجرای چنین سیستمهایی از ثبات لازم برخوردار نبوده است. با این حال اصلاح آنها، کاربری سیستمهای خبره را از یک کتابخانه خاص فراتر برده بطوریکه فوائد آن شمار بیشتری از مراجعان کتابخانه را در بر می گیرد.
شبیه سازی انسان:
سیستمی که مانند انسان فکر کند. این سیستم با مدل کردن مغز انسان و نحوه اندیشیدن انسان تولید خواهد شد. از این سیستم ممکن است اعمال انسانی سر بزند. نقطه اوج پیشرفت در سیستمهای خبره سیستمی است که کاربر نتواند آن را از انسان تشخیص دهد.ْJustin Cassel و تیمش در آزمایشگاه MIT یک دلال معاملات ملکی هوشمند بصورت انیمیشنی و سه بعدی ساختند تحت عنوان"Conversational Humanoid" . Humanoid می تواند به سوالات کاربر در خصوص املاک پاسخ دهد؛ علاوه بر اینکه از زبان اشاره نیز استفاده می کند. شاید در آینده یک چنین سیستمی بعنوان کتابدار مرجع مجازی یا یک Librarianoid برای پاسخ به سوالات مرجع در کتابخانه ایجاد شود.
با فرض این پیشرفتها و کاربری بیشتر سیستمهای خبره آیا روزی می رسد که نقش واسط اطلاعاتی یعنی کتابدار از بین برود ؟ تعیین اینکه چه وقت مناسب است که از این سیستمها در خدمات کتابخانه ای بخصوص در بخش مرجع استفاده شود نیز لازم است که تعیین گردد.
نتیجه گیری:
کاربرد AI در کتابخانه بسیاری از فعالیتهای کتابخانه ای نظیر فهرست نویسی، نمایه سازی، بازیابی اطلاعات و… را آسان نموده است. این سیستمها گرچه در همه موارد نمی توانند جایگزین مناسبی برای کتابدار باشند اما وجود آنها در کتابخانه در عصر اطلاعات ضرورتی است که نمی توان آن را نادیده گرفت. و در تعامل با کاربرباعث ارتقاء نقش کتابدار بعنوان واسط اطلاعاتی می شوند. اگر چه سیستمهای خبره محدودیتهای طبیعی یک انسان را ندارند؛ با این وجود در استفاده از این سیستمها باید جامع نگر بود و محدودیتها و مشکلات آنها را نیز در نظر گرفت.
نتیجه:
پیش بینی می شود که تکنولوژی الکترونیکی، به صورت فراگیر در آمده و دهکده جهانی را به وجود آورد. کتابداران، تاکنون به نحو بارزی در پیدایش چنین دهکده ای با موفقیت روبرو بوده اند. کتابداران، از اولین استفاده کنندگان کامپیوتر و تکنولوژی های ارتباطی برای هماهنگی عملیات کتابخانه ای به حساب می آیند. آنها خدمات خود را به موءسسات ذی ربط، بدون محدودیت جغرافیایی ارائه می دهند. در حال حاضر، شبکه الکترونیکی کتابخانه ها از لحاظ اندازه، دامنه و برتریها بدون رقیب است. کتابداران، کوشش خود را بر ساختن دهکده های بخصوصی که تا حد امکان سازنده باشند، استوار نموده و در این راه موفق بوده اند. بنابراین، مدرسان کتابداری، باید کتابداران جدید را با اصول زندگی در این محیط آشنا نموده و آنها نیز مردم را در ساخت و گسترش جامعه ملی و بین المللی کتابخانه ها آموزش دهند. اندازه و دامنهء دهکده جهانی الکترونیکی به سرعت در حال گسترش است. دهکده های جهانی، در حال حاضر شامل تعداد بی شماری عضو جدید و تعداد زیادی متخصص است. کتابداران، باید توجه خود را به مسائل خاص و امکانات زندگی در این دهکده توسعه یافته معطوف نمایند. متخصصان اطلاع رسانی، باید ضمن درک مسوولیتها و مشکلات اداری، حافظ ارزشهایی باشند. که آنها از دیگران متمایز می سازد.
نکات فوق، مطالبی است که باید برای حفظ و ادامه موفقیت آمیز زندگی در عصر تکنولوژی، به کتابداران آموزش داد.
35
کاربرد کامپیوتر در کتابداری