تحقیقی در مورد قالب بندی

قالب بندی
کلیات
بتن تازه جسمی است سیال و خمیری بنابراین قبل از اینکه سخت شود در هر ظرفی قرار بگیرد به شکل همان ظرف در می آید . برای شکل هندسی بتن به فرم دلخواه درآید باید قالبی مطابق آنچه که مهندس محاسبه از لحاظ ابعاد و شکل هندسی برای قطعات طراحی کرده است ساخته شود . به همین دلیل قالب بندی یکی از مهمترین گامها در احداث سازه های بتنی است و مجری این سازه ها باید کاملاً در جریان امور مربوط به قالب بندی از وسایل ژرفته تا مشخصات و روادیدهای ابعاد وروشهای مختلف اجزائی قرار داشته باشد .
بر این اساس کلیه آئین نامه هائی که برای قالب بندی مقرراتی را پیشنهاد نموده اند دوهدف را دنبال می نمایند .
1- ایستایی قالب
2- دوام قالب
1- ایستایی قالب : با توجه به اینکه بتن تازه قبل از سخت شدن جسمی است سیال لذا قالبی که بتن را در خود جا می دهد باید بتواند تا قبل از سهت شدن وزن بتن ، وزن میلکرد های موجود در آن و همچنین وزن کارگان بتن ریزی و وزن ابزار کار آنها ( بیل ، فرغون ویبراتور و … ) زا تحمل نماید . علاوه بر آن قالب بندی نباید در اثر بارهای فوق الذکر تغییر شکل بدهد زیرا با توجه به سیال بودن بتن تغییر شکل قالب موجب تغییر شکل هندسی عضو بتنی می گردد که در توان باربری آن قطعه موثر است . علاوه بر نیروهای فوق قالب بندی در هنگام بتن ریزی تحت تاثیر نیورهای ضربه ای از سقوط یک توده بتنی از درون فرغون ، دمپر و یا پمپ بتن واقع می شود که با استفاده از رابطه زیر قابل محاسبه است :

W : وزن توده بتن برحسب Kg
h : ارتفاع سقوط توده بتن بر حسب cm
T : زمان تخلیه بتن
F : نیروی متمرکز وارد بر قالب بر حسب kg ( معمولاً بار بر سطح کمی از قالب وارد می شود )
در بتن ریزی ستونها با توجه به اینکه ارتفاع ستون نسبت به دو بعد دیگرش زیادتر می باشد و از طرفی بتن ریزی به سرعت انجام می گیرد نیروی ضربه ای با شدت بیشتری به بدنه قالب اعمال می شود .
در سازه های بزرگ همراه نقشه های محاسباتی برای قالب بندی نیز نقشه های اجرایی جداگانه داده میشود که در آن کلیه جزنیات قالب بندی تعیین می گردد ولی در کارگاههای کوچک که امکان تهیه نقشه های قالب بندی به طور جداگانه وجود ندارد می باید طبق دستورات مهندس کارگاه و سرکارگر مجرب آرماتور بند و نجار و همچنین با رعایت آئین نامه اقدام به قالب بندی گردد .
2- دوام قالب : با توجه به اینکه در حدود 80% قالب بندیها برای بتن بوسیله چوب تخته تیر یا چهار تراش انجام می گیرد و موجودی چوب در دنیا به رو کاهش بوده و قیمت آن در حال افزایش است لذا هزینه قالب بندی یک ساختمان بتنی در حدود 15 تا 25 درصدکل هزینه بتن ریزی را تشکیل می دهد بنابراین برای صرفه جوئی وکمتر مصرف نمودنچوب و همچنین پایین آمدن قیمت تمام شده ساختمان از لحاظ اقتصادی سعی بر این است که از قالب بندی به گونه ای استفاده شود که بتوان از تخته های آورده شده به کارگاه به دفعات مختلف استفاده نمود . برای مثال اژر در هنگام خریدچوب تخته هایی به ضخامت 5/1 تا 2 سانتیمتر خریداری نماییم درست است که در هنگام خرید پول کمتری پرداخت کرده ایم . ولی این تخته ها برای قالب بندی بعدی ممکن است غیرقابل استفاده باشند در صورتیکه اگر تخته هایی به ضخامت 3 تا 4 سانتیمتر خریداری گردد با وجود آنکه با پول ثابت از لحاظ سطح تخته کمتری خریداری کرده ایم یا به عبارت دیگر هزینه اولیه بیشتری پرداخت نموده ایم ولی در عرض اگر خوب از این تخته ها استفاده شود ممکن است 4 یا 5 بار و یا حتی بیشتر مورد استفاده قرار گیرند و همچنین بعلت ضخامت آن برای ایستایی احتیاج به داربست کمتری دارد .
انواع قالب بندی از نظر مصالح
الف ) چوب :
چوب رایج ترین و پر مصرفترین مصالح برای قالب بندی بتن در ایران می باشد که در تمام کارهای قالب بندی شامل درست کردن قاب قالب تا جدار آن و پایه های اطمینان مورد استفاده قرار می گیرد . برای قالب بندی چوبی از تخته ( الوار ) و تیر چوبی و همچنین تخته چند لا که اصطلاحاً به آن تخته سه لا می گویند استفاده می گردد . الوار مورد استفاده در قالب بندی اغلب به طول 3 تا 4 متر و به عرض 25 تا 35 سانتیمتر و ضخامت 3 تا 4 سانتیمتر است و تیر چوبی مورد استفاده در قالب بندی اغلب به طول 4 متر و قطر 10 سانتیمتر و چنانچه به صورت چهار تراش باشد با مقطع مربع به ابعاد 10 سانتیمتر می باشد . ابعاد تخته های چند لایی مورد استفاده در قالب بندی با توجه به کارخانه سازنده متفاوت بوده و در حدود 3*5/1 متر می باشند . اصولاٌ تخته به علت آنکه از مصالح بسیار نرم بوده و دارای قابلیت شکل دادن و برش خوردن است برای قالب بندی بسیار مورد توجه قرار می گیرد . از طرفی میخ به راحتی در آن فرو می رود و دارای چنان استحکامی است که بتن را در خود جا داده و بدون تغییر شکل آنرا تا زمان سخت شدن حفظ می نماید ودر زمان مجاورت با سیمان در فعل و انفعالات شیمیایی سخت شدن آن شرکت نکرده و روی آن اثر نمی گذارد .

شگل

انواع قالب های چوبی عبارتند از :
قالب خام : که بدون رنده کردن سطح آن مورد استفاده قرار می گیرد بهتر است سطح این قاب حتی المقدور صاف باشد .
قالب رنده شده : برای سطوحی که صافی و زیبایی آنها مد نظر است مورد استفاده قرار می گیرد .
قالب ممتاز : که پس از رنده شدن درزهای آن بتونه شده و سپس سمباده می شوند.
توجه به درزها جهت جلوژیری از بیرون زدن شیره بتن ضروری است . در این رابطه باید درزها به یکی از وسایل زیر آب بندی شوند .
1- استفاده از نوار اسفنجی
2- میخ کردن نوار فلزی یا مقوایی در روی درز قالب .
3- پوشاندن سطح داخلی قالب با آهن سفید یا ورقه ههای فایبرگلاس ، پوشاندن سطح قالب با آهن سفید باعث می شود که سطح بتن به دلیل ماندن ذرات ریز آب بین بتن و قالب مک دار شود . این امر هر چند به مقاومت بتن لطمه نمی زند ولی برای سازه هایی از قبیل سیلوی گندم که این فرو رفتگیهای کوچک بهترین محل برای لانه کردن آفات گیاهی هستند می تواند بسیار مضر باشد . هنگام استفاده از قالب های چوبی باید فضاهای لازم برای فعالیتهای مختلفی در نظر گرفته شوند .
1- محل آماده کردن قالب ها و انجام نجاری ، برش ، میخ زنی و غیره .
2- محل انبار کردن قالب ها
3- تعمیرگاه قالب های مستعمل برای تعمیر و بازسازی قالبها .
4- محل قالبهایی که از میز انتفاع افتاده و غیر قابل مصرف می باشند و باید دور ریخته شوند .
سه محل اول باید حتماً سرپوشیده بوده و از نزولات جوی در امان باشند . علامت گذاری قالبها برای شناخت قالب و تعداد دفعاتی مورد استفاده قرار گرفته اند ضروری است .

ب ) قالب فولادی
برای قالب بندی استفاده از فلز به گستردگی و وسعت چوب نیست زیرا فلز مانند چوب قابلیت شکل پذیری ندارد لذا از قالبهای فلزی بیشتر برای سری سازی قطعات بتنی و همچنین در مواردی که حجم کار زیاد و تنوع سطوح و ابعاد کم باشد استفاده می گردد . مانند قالب بندی ستون یا داربست سقفهای تیرچه و بلوک و یا داربست سقفهای بتنی که از لوله های فلزی که اصطلاحاٌ به آن جک می گویند استفاده می شود . از قالب بندی فلزی همچنین در ساخت دیوارهای بتنی ، سدهای بتنی ، پوشش بتنی کانالها و تونلها نیز استفاده می شود .
وجود فضاهای زیر در کارگاه در صورتی که قالب در کارگاه ساخته شود ضروری است .
1- محل ساخت شامل عملیات برش ، خمکاری ، جوشکاری
2- محل انبار کردن قالبهای مورد استفاده
3- محل تمیر کردن و زنگ زدایی قالب ها
4- محل انجام تعمیرات اساسی ژ
به طور کلی می توان گفت قالب بندی فلزی از لحاظ اقتصادی از قالب بندی چوبی گرانتر تمام می شود و با توجه به دوام بیشتر قطعات فلزی و استفاده مکرر از آن و کم کردن نیروی انسانی و سرعت بخشیدن به کار نهایتاً ارزانتر تمام شده و مقرون به صرفه می باشد .

ج ) قالب آجری
رایج ترین و اقتصادی ترین قالب برای پی سازی ، در ساختمانها و دیوارهای حائل مجاور خاگ ، آجر می باشد . برای جلوژیری از واژگون شدن دیوارهای آجری قالب بندی ، در هنگام بتن ریزی و در اثر ضربات بتن می توانیم آنرا به عرض 10 تا 20 سانتیمتر آجر چینی نموده و آنگاه پشت آنرا باخاک پر کنیم . برای آنکه قالب آجری به بتن نچسبد باید یک لایه نایلون بین بتن و دیوار آجری قرار دهیم . گذاشتن این ورقه نایلون علاوه بر آنکه مانع چسبیدن آجر به بتن می شود مانع مکیدن آب بتن بوسیله آجر نیز می گردد. زیرا مکیده شدن آب بتن وسیله آجر موجب فسار بتن کنار قالب خواهد شد . در صورت عدم استفاده از نایلون باید قبل از بتن ریزی آجرها آب پاشی شوند ولی باید توجه داشت از تجمع آب در کف قالب جلوگیری نمود .
بهای تمام شده این قالب ها کم و تغییر شکل آنها ناچیز است . هنگام پی کنی باید توجه داشت که ضخامت دیوار آجری به ضخامت بتن پی و یا دیوار حائل افزوده شود . از محاسن قالب آجری این است که تا حدودی بتن را در مقابل عوامل محیطی حفاظت می نماید . البته جهت محافظت از بتن درمحیطهای بسیار خورنده و یا سولفاته شدید می توان درون قالب آجری را قیر اندود کرد . ضمناً با توجه به اینکه قالب آجری باز نمی شود عیوب احتمالی بتن دیده نخواهد شد و به همین دلیل باید به بتن ریزی و جا دادن بتن توجه ویژه ای مبذول شود .

د) قالب خاکی
در پی سازیهای نقطه ای که کل ضخامت پی پایین تر از کف زمین قرار می گیرد وضمناً خاک محل ریزشی نبوده و امکان خام برداری با زاویه قائمه وجود دارد می توان پس از محوربندی ابعاد دقیق پی های نقطه ای و شناژهای مربوطه محل پی ها را خاک برداری کنیم و پس از آرماتوربندی بدون احتیاج به قالب بندی مخصوص اقدام به بتن ریز نماییم . عیب کلی این کار این است که خاک مجاور آب بتن را مکیده و حدود 5 سانتیمتر از بتن سطوح جانبی پی را فاسد می کند که البته اینکشل با گذاشتن یک ورقه نایلون بین خاک و بتن رفع خواهد شد . مشکل دیگر قالبهای خاکی این است که سطوح جانبی بتن ریخته شده کاملاٌ صاف و منظم نیست هر چند این امر از لحاظ فنی مشکل آفرین نمی باشد .
با وجود آنکه آئین نامه ها قالب بندی را برای پی ها منع کرده اند ولی توصیه می شود برای پی هایی کوچک ساختمانی از قالب خاکی استفاده نمی شود زیرا هر قدر خاک اطراف پی محکم باشد باز هم در اثر عبور و مرور کارگران از زمان گود برداری تا قبل از بتن ریزی قدری ریزش خواهد نمود خصوصاً این ریزش در هنگام آرماتوربندی و بتن ریزی بیشتر خواهد شد . در اثر این ریزش هر قدر هم جزئی باشد آرماتورهای درون پی خصوصاٌ شبکه پایین پی که بیشترین نیروی کششی را تحمل خواهدنمود به خاک آلوده می گردد که این خود مانع چسبندگی بین بتن و فولاد شده ( استفاده از قالب خاکی در ایجاد شمهای بتنی بلامانع است) .

ه ) قالب آلومینیومی
آلومینیوم به دلیل سبکی و سهولت حمل روز به روز کاربرد بیشتری در ساخت قالب بدست می آورد . بدلیل اینکه آلومینیوم خالص فلزی نرم است لذا برای ساخت قالب معمولاٌ از آلیاژهای آن استفاده می شود .

و) قالب فایبرگلاس
با قالبهای فایبرگلاس می توان به شکلهای زیبایی برای نمای بتنی دست یافت . هزینه اولیه نسبتاٌ زیادی برای درست کردن قالب فلزی لازمجهت ساخت قالبهای فایبرگلاس باید متقبل شد ولی هزینه خود مصالح فایبرگلاس که شکل قالب را به خود می گیرد نسبتاٌ کم بوده و در صورت ساخت تعداد زیادی صفحه فایبرگلاس هزینه سرشکن می گردد . معمولآٌ قالب های فایبرگلاس که وزن بیشتری داشته باشند دارای کیفیت بهتری هستند .

اجزای مختلف قالب بندی
اصولاٌ یک سیستم قالب بندی از سه قسمت اصلی کاملاٌ مجزا تشکیل می گردد این سه قسمت عبارتند از رویه داربست و قطعات تثبیت کننده .
1- رویه : قسمت اصلی قالب بندی بوده و سطحی را که مستقیماٌ با بتن در تماس است را تشکیل می دهد . برای این قسمت می توان از چوب و یا فلز استفاده کرد . در بتن هایی که به صورت نمایان ( اکسپز ) اجرا می شود و روی آن نماسازی نمی گردد بهتر است از چوب ممتاز قالبهای فایبرگلاس و یا آلومینیومی استفاده کرد . از قالب های فلزی در صورتیکه بلافاصله پس از باز کردن قالب محل درز اتصال آنها پرداخت شود می توان در بتن های اکسپز استفاده کرد . برای تهیه قسمت رویه به تناسب وسعت محل مصرف و با توجه به اینکه عرض الوارهای مورد استفاده درحدود 20 تا 30 سانتیمتر بوده می توان از کنار هم گذاشتن تعدادی از الوارها استفاده نمود .
برای قالب بندی سطوح وسیع مانند کف دالها ، سطوح جانبی دیوارها می توان برای قسمت رویه از تخته های چندلا استفاده نمود . مزیت تخته های چند لا این است که سطوح بزرگتری را بدون ئاحتیاج به درزبندی می توان قالب بندی نمود . تخته قالب بندی رویه باید خشک بوده و فاقد شیره ژیاهی باشد زیرا شیره گیاهی ممکن استدر فعل و انفعالات شیمیایی سیمان اثر نامطلوب بگذارد . عیب دیگر چوب خشک نشده آن است که در مقابل رطوبت تغییر شکل می دهد که این تغییر شکل علاوه بر اینکه نمای بتن را بد منظره می کند ممکن است در قطعه بتنی ممان های ناخواسته ایجاد نماید .
تخته های مورد استفاده در قالب بندی باید به اندازه کافی نرم باشند یعنی به راحتی بریده شده و میخ در انها فرو رود و در صورت لزوم به راحتی ندیده شوند تا کارگران قالب بندی به راحتی با آن کار کنند .
همچنین آن تخته ها باید به اندازه کافی سخت باشند تا بتوانند نیروهای وارد در هنگام بتن ریزی را تحمل نمایند و باید این قابلیت راتا زمانی که بتن سخت می شود از دست ندهد . در قالب بندی تیرها و سقف ها نباید از چوب سفید استفاده شود زیرا اینگونه چوبها استحکام کافی برای تحمل بارهای وارده را ندارند لذا توصیه می شود که در قالب بندی از چوب نراد خارجی که به چوب روسی نیز مشهور است استفاده شود . در موقع پهلوی هم قرار دادن تخته ها ( الوار ) باید بگونه ای درزبندی شوند که شیره بتن از بین آنها تراوش نکند . برای این کار بهتر است اگر پهنای الوار کاملاً یکنواخت نباشد آنها را از سمت ضخامت رنده نموده تا سطوح صاف و قابل درزبندی بوجود آید . حتی در بتن ریزی های حساس که هدر رفتن شیره بتن ( دوغاب سیمان ) از اهمیت بیشتری برخوردار است این درزها را بوسیله مواد بدون اثر بتونه می کنند و یا آنها را با نوار پلاستیکی مسدود می نمایند .
تخته ها بوسیله میخ و پشت بند به همدیگر متصل می شوند . باید توجه داشت بلندی میخ مناسب باشد منظور اینکه نه آنقدر بلند باشد که از پشت بند و تخته رویه گذشته و داخل بتن شود و نه آنقدر کوتاه باشد تا اتصال مورد نظر را تامین نکند .
2- داربست : داربستهای قطعاتی از قالب هستند . که رویه را در جای خود ثابت نگه می دارند و بار ناشی از وزن بتن و ملحقات آنراکه در ابتدا به رویه وارد شده و مستقیماٌ به داربست منتقل می گردد به زمین یا محل تکیه ژاه قالب که ممکن است سقف طبقه پایین باشد منتقل نماید . بنابراین داربستها باید دارای چنان استحکامی باشند که بتوانند زیر بارهای وارده مقاومت نمایند . مهمترین مصالح تشکیل دهنده داربست ها را تیرهای چوبی یا فلزی تشکیل می دهند . اگر برای داربست از تیرهای چوبی استفاده می شود باید از چوب مقاوم و راست و به ابعاد حداقل 10 سانتیمتر استفاده شود .
حتی المقدور برای داربست باید از تیرهای یک تکه و بدون وصله استفاده شود ولی اگر ناگزیر باشیم از تیرهای دو تکه استفاده نماییم باید محل تیرهای وصله دار طوری انتخاب شوند که نقطه ضعفی در کل سازه قالب بندی ایجاد ننمایند ومحل آن باید حتماً با نظر مهندس کارژاه انتخاب شود و در هر حال استفاده از تیرهای دوتکه در یک ردیف نباید از یک در میان بیشتر باشد . برای وصله کردن تیر دو طریق پیشنهاد می شود .
الف ) استفاده از یک قطعه لوله فلزی به طول حداقل 60 سانتیمتر که از هر تکه تیر چوبی 30 سانتیمتر در آن قرار گیرد . قطر این لوله فلزی باید حدود 1 سانتیمتر از قطر تیر چوبی بیشتر باشد تا فرو رفتن تیر به درون آن به راحتی میسر گردد . هر قطعه تیر باید بوسیله دو عدد پیچ و مهره در داخل لوله ثابت نگه داشته شود .
( جمعاٌ 4 پیج و مهره ) جهت پیچ و مهره ها باید کاملاٌ عمود بر همدیگر باشد . فاصله پیچ و مهره ها از همدیگر باید به اندازه ای باشد که سوراخهای ایجاد شده در تیر برای عبور پیچ ضعیفی در آن ایجاد ننماید . سوراخهای داخل چوب حتماً باید بوسیله دریل و مته انجام گیرد تا از استحکام تیر کم نشود .
ب ) وصله کردن تیرها با استفاده از چهار قطعه چوب پشت بند : در این صورت هر پشت بند باید حداقل بوسیله دو عدد میخ 5/7 سانتیمتری به قطعه ای از تیر وصل شود . مقاومت چوب پشت بندها باید حداقل برابر مقاومت تیرهای چوبی باشد . برخی آیین نامه ها تیرهای وصله دار را در یک مجموع حداکثر تا 3/1 پایه ها مجاز می دانند . فاصله پایه های داریست از همدیگر در حدود 80 سانتیمتر باشد .
برای داربست علاوه بر تیرهای چوبی از لوله های فلزی نیز استفاده می شود که در ایران به نام جک مشهورند . این جکها عبارتند از دو قطعه لوله فلزی که قطر یکی از دیگری قدری کمتر می باشد به همین علت به راحتی درون هم قرار می گیرند . روی بدنه این لوله ها به فاصله 20 تا 25 سانتیمتر سوراخهایی ایجاد شده است که با عبور دادن قطعه ای در آن ارتفاع جک تقریباٌ به اندازه دلخواه در می آید .
برای رگلاژ دقیق جک قسمتی از لوله حدیده شده که توسط مهره ای ارتفاع جک به اندازه دلخواه تنظیم می شود . از این جکها بیشتر در سقفهای تیرچه و بلوک استفاده می شود .
3- قطعات تثبیت کننده : قطعات تثبیت کننده قطعه چوبهایی هستند که برای ثابت نگه داشتن موقعیت رویه و داربست مورد استفاده قرار می گیرند و هر کدام دارای اسم کارژاهی مخصوص به خود بوده و در محل مخصوص مورئ استفاده واقع می شود .
گوه : قطعه چوبی با سطح شیب دار است که عرض آنحدود 10 سانتیمتر و طول آن 15 تا 20 سانتیمتر است . ضخامت لبه تاریک آن حداقل 1 سانیتمتر است و حداکثر شیب آن باید از 1 به 4 تجاوز نکند . از گوه برای رگلاژ سقف با داربست چوبی استفاده می نمایند . بدین طریق که دو عدد گوه را از هر طرف سطح شیب دار روی هم قرار می دهند و آنرا زیر پایه چوبی داربست می گذارند با توجه به اینکه این دو عدد گوه نسبت به هم روی سطحی شیب دار حرکت می کنند در نتیجه هر قدر این گوه ها بداخل بروند تیرچوبی روی آن در سطح بالاتری قرار می گیرند . با این گوه ها حدود 6-5 سانتیمتر می توان سقف را بلند و یا پایین برد . پس از تثبیت موقعیت تیر داربست و سقف روی آن ، گوه را با یک عدد میخ 5/7 سانتیمتری در جای خود محکم کرده و بوسیله گچ دور آنرا می پوشانند تا خطر هر نوع جابجایی به حداقل برسد .
گوه باید از چوب سخت و محکم و ضربه پذیر تهیه شود تا بتواند بار سقف و همچنین ضربات چکشی را که برای جلو و عقب بردن آن در زیر تیر به آنوارد می شود را تحمل نماید .
ب ) کلاهک : در ساختمانهای بتنی و سقفهای تیرچه بلوک برای کف بندی تیرهای اصلی و همچنین تیرهای فرعی سقف ابتدا یک جک یا تیر چوبی به ارتفاع کف تا زیر سقف انتخاب نموده و در بالای آن قطعه چوب چهار تراش که طول آن حداقل مساوی کف تیر اصلی باشد قرار می دهند و کل آنرا به ستونی که می باید بار تیر اصلی یا فرعی را تحمل نماید با سیم نجاری می بندند به این چوب چهار تراش کلاهک می گویند . کف قالب نیر سقف روی کلاهگ قرار می گیرد . ابعاد چوب مصرفی برای کلاهک باید به اندازه ای باشد که به راحتی بتواند وزن بارهای وارده را تحمل نماید و حداقل ابعاد آن نباید از 8*6 سانتیمتر کمتر باشد برای آنکه چوب چهار تراش کلاهک در بالای ستون بخوبی مستقر شود دو قطعه چوب از انتهای کلاهک با زاویه 45 درجه به جان ستون با میخ وصل می نماید .

ج ) پشت بند : به طور کلی هر قطعه چوب که برای به هم پیوستن چند تخته مورد استفاده قرار می گیرد در اصطلاح کارگاهی به آن پشت بند می گویند فاصله پشت بندها از همدیگر باتوجه به بزرگی سطح رویه و ضخامت تخته ها و وسعت رویه می تواند فاصله پشت بند ها را در سازه های کوچک معمولی با چشم تعیین نماید و آنها را در جای مناسب نصب کند ولی آئین نامه های معتبر دنیا برای سازه های بزرگ با توجه به نیرهای وارده از طرف بتن به رویه ضخامت تخته رویه ابعاد پشت بند ابعاد رویه ، جنس چوب رویه و پشت بند فرمولهایی را ارائه کرده اند که باید از آنها استفاده شود . در هر حال فاصله پشت بندها از همدیگر نباید از 80 سانتیمتر بیشتر و ابعاد سطح مقطع آنها از 6*8 سانتیمتر کمتر باشد .
در موقع ساختن قالبهای ستون باید توجه نمود که اولاٌ پشت بندها درحدود 10 سانتیمتر از هر طرف بزرگتر از پهنای قالب باشند در ثانی پشت بند اضلاعی از ستون که در مقابل یکدیگر قرار می گیرند باید درست هم ارتفاع باشند تا امکان اتصال سطوح مختلف قالب به یکدیگر با سیم نجاری فراهم باشد .

د ) زیرسری : کلیه قالب بندی سقف ( رویه ) روی داربست فلزی با چوبی قرار می گیرد در سقف اول این تیرهای چوبی یا جکهای فلزی روی زمین و حتی خاک دستی قرار خواهند گرفت در هنگام قالب بندی ممکن است چنین به نظر می رسد که زمین زیر داربست به اندازه کافی محکم است و می توان بارهای وارده را تحمل نماید ولی پس از آرماتوربندی و بتن ریزی ممکن است تیرهای داربست در خاک فرو رفته و در نتیجه سقف در آن محل از حالت تراز خارج شده و اصطلاحاٌ شکم می دهد . که این تغییر شکل علاوه بر اینجاد ممانهای پیش بینی نشده منظره بدی خواهد داشت و کار ما را در پوششهای بعدی مانند سفید کاری دچار مشکل میکند برای جلوگیری از این کار باید زیر پایه های چوبی یا جکهای فلزی تخته ای به طور 3 تا 4 متر و عرض 20 تا 25 سانتیمتر یا ضخامت مناسب قرار دهیم تا بار وارده تقسیم شده و تیرهای داربست نشست نکند به این تخته ها زیر سری می گویند . همچنین برای استقرار تخته های کف تیرهای بتنی در روی کلاهک از تخته زیرسری استفاده می نمایند . به طور کلی اگر برای استقرار تخته های رویه و یا تیرهای داربست آنرا روی تخته دیگری قرار دهیم به آن زیر سری می گویند .
ه ) چهار تراش : در کفراژ بندی به کلیه چوبهایی که برای تثبیت قالب بندی مورد استفاده قرار می گیرد و دارای سطح مقطع مربع مستطیل می باشد چهار تراش گفته می شود . ابعاد چهار تراش با توجه به محل مصرف متفاوت بوده و باید به گونه ای باشد که بارهای وارده را به خوبی تحمل نماید .
و ) سکو : برای بتن ریزی قسمتهایی بلند که در دسترس نیستند و استفاده از نردبان مقدور نمی باشد بلکه مجاز نیست باید سکو ساخته شود مانند بتن ریزی ستونها . ارتفاع ستونها معمولاٌ 3 متر است و برای دستری به بالای آن باید یک سکوی مطمئن در پای ستون ساخته شود و ارتفاع آن به اندازه ای باشد که کاژر بتن ریز بتواند روی آن ایستاده و به راحتی به بالای قالب بندی ستون دسترسی داشته باشد این سکو باید آنچنان محکم ساخته شود که کارگر بتن ریز روی ان احساس امنیت نماید و همچنین این سکو باید قابل جابجایی کردن باشد تا بتوان از آن برای بتن ریززی ستونها متعدد استفاده نمود .
ز ) میان بند : قطعاتی هستند که جداره های قالب هایی را که از دوجداره تشکیل می شوند به همدیگر متصل می نمایند مانندقالب دیوارها یا شناژها و یا پی ها نواری . به وسیله این میان بندها فاصله دو جدار قالب در تمام طول سازه یکسان باقی مانده و از شکم دادن قالبها در هنگام بتن ریزی جلوگیری می شود . در قالبهای دو جداره که ارتفاع آن زیاد نیست و حداکثر از 50 تا 60 سانتیمتر تجاوز نمی کند میان بندها در بالا نصب می شوند بدین طریق که چوب چهار تراش به بالای دو جداره قالب شناژ بوسیله میخ متصل می شود . ولی در قالب دیوارهای بتنی که ارتفاع آن حدود 3 متر یا بیشتر می باشد میان بندها باید در تمام طول و عرض قالب با فاصله های 60 تا 70 سانتیمتر نصب شوند فاصله میان بندها از یکدیگر با توجه به وزن مخصوص بتن – جنس چوب قالب از لحاظ باربری و ارتفاعی که بتن با سقوط آزاد در قالب ریخته می شود و ضربه ای که در اثر این سقوط به بدنه قالب وارد می شود تعیین می گردد . ولی کارگران قالب بند ورزیده با چشم می توانند محل نصب میان بندها را تعیین نمایند .
میان بندها ممکن است چوبی یا فلزی باشند . میان بندهای چوبی موقتی بوده و در بتن باقی نمی مانند ولی میان بندهای فلزی می توانند در بتن باقی مانده و یا پس از بتن ریزی و قالب برداری از بتن خارج شوند برای نصب میان بندها در وسط قالب در یک راستا سوراخ ایجاد نموده و قطعه ای میلگرد که از یک طرف به گونیائی کوچک و از طرف دیگر به پیچ و مهره ختم می شود در آن قرار دهیم و بوسیله مهره میلگرد را در جای خود ثابت نموده و دو جداره قالب را رگلاژ نمائیم . برای آنکه مهره به بدنه قالب چوبی آسیب نرساند باید از یک واشر فلزی استفاده نماییم .
اگر بخواهیم میان بندها را پس از بتن ریزی از قالب خارج کنیم باید قبل از نصب آنرا در یک غلاف پلاستیکی باریگ با حداکثر قطر 2 سانتیمتر قرار دهیم .

زمان قالب
همانطور که قبلاٌ گفته شد با توجه به کمبود چوب در دنیا و هزینه گزاف قالب بندی همیشه پیمانکاران و مجریان ساختمان سعی بر این دارند که تا آنجا که ممکن است از بتن قالب بندی شده هر چه زودتر قالب برداری نموده و قطعات قالب را در محلهای دیگر مورد استفاده قرار دهند . این کار علاوه بر آنکه به روند پیشرفت ساختمان سرعت بیشتری می دهد از لحاظ اقتصادی نیز مقرون به صرفه می باشد بدین لحاظ مجریان ساختمان همیشه مایل به حداقل زمان برای قالب برداری هستند .
اصولاً نمی توان به طور کلی زمان دقیق معینی را برای قالب برداری تعیین نمود زیرا با مصرف سیمانهای مختلف و همچنین در درجه حرارت های مختلف محیط و میزان رطوبت هوا زمان سخت شدن بتن متفاوت است . مثلاً در زمستان که هود در حدود 5 درجه بالای صفر است زمان قالب برداری از یک تیر حدود 3 هفته پس از بتن ریزی است در صورتیکه در حرارتهای 30 تا 35 درجه اینمدت به 10 روز کاهش می یابد . همچنین زمان قالب برداری از عضوهای مختلف بتنی نیز متفاوت است . مثلاً زمان قالب برداری از دور سقف در حدود چند ساعت بعد از بتن ریزی و به محض آنکه بتن حالت سیال بودن خود را از دست داده و بتواند شکل هندسی خود را حفظ نماید بلاشکل است .
بطور کلی اگر بخواهیم زمانی را برای قالب برداری تعیین نماییم باید بگوییم هر وقت قطعه ای از سازه بتنی بتواند شکل هندسی و وزن خود و وزن عبور و مرور احتمالی کارگران را با ضریب اطمینان قابل قبولی تحمل نماید می توان از آن قطعه قالب برداری نمود .
آئین نامه های مختلف برای قالب برداری از قطعات بتنی زمان های تقریباً مشابهی را تعیین نموده اند که به طور نمونه جدول زیر مطابق آئین نامه CP110 ارائه می گردد.

قالب
درجه حرارت سطوح بتن

C ْ16
C ْ7
قالبهای عمودی برای ستونها ، دیوارها و تیرهای بزرگ
9 ساعت
12 ساعت
سطوح دالها ( حائلها در جای خود باقی است )
4 روز
7 روز
سطوح تیرها ( حائلها در جای باقی است )
8 روز
14 روز
حائل دالها
11 روز
14 روز
حائل تیرها
15 روز
21 روز

توصیه می شود پایه های اطمینان و تخته های روی آنها تا چند روز پس از قالب برداری در محل خود باقی بمانند .

روش قالب برداری
بطور کلی ، قالب بندی باید به گونه ای طراحی و اجرا گردد که امکان قالب برداری جز به جز فراهم بوده و به بتن آسیب نرسد و به سهولت و آسانی انجام پذیر باشد . برای مثال در طراحی قالب فلزی برای ستون چنین رسم است که قالب را دو تکه مانند اشکال زیر می سازند تا قالب برداری آسان باشد .
در قالب برداری از تیرهای اصلی و شاه تیرها باید توجه نمود که هر پایه از داربست به منزله ستونی در زیر تیر عمل می نماید در نتیجه تیر قالب بندی شده به صورت یک تیر مرکب و ممتد کار می کند و نیرو تحمل می نماید . با برداشتن هر پایه از داربست به سرعت جهت وارد شدن ممانها به تیر و مقدار آن تغییر خواهد کرد در این صورت اگر یکباره و به طور ناگهانی کلیه پایه های داربست از زیر تیر اصلی برداشته شود ضربه شدیدی به آن وارد خواهد شد لذا در موقع قالب برداری باید پایه ها به آرامی و یک در میان از زیر تیر برداشته شود . به طور کلی در موقغ قالب برداری باید توجه نمود که هر عضو پس از اتمام عملیات ساختمانی چگونه و در چع جهت تحت بارهای وارده قرار می گیرد و در موقع قالب برداری باید سعی شود که قالب برداری به گونه ای انجام گردد که همان بار در همان جهت و به تدریج به عضو مورد نظر وارد شود . مثلاً اگر بخواهیم از یک تیر مرکب سراسری قالب برداری کنیم با توجه به آنکه اینگونه تیرها حداکثر ممان در نزدیک تکیه گاه ها به آن وارد می شود بهتر است قالب برداری از وسط دهانه شروع شده و به تدریج به سمت تکیه گاه جلو برود و یا قالب برداری از یک تیر کنسول بهتر است قالب برداری از لبه خارجی کنسول شروع شده و به تدریج به سمت تکیه گاه جلو برویم . ضمناٌ باید تعدادی از پایه ها با انتخاب مهندس کارگاه و مهندس محاسب برای مدت 14 روزپس از قالب برداری در زیر تیرهای اصلی باقی بماند .
در موقع قالب برداری به هیچ وجه نباید با ضربه زدن به پایه ها اقدام به باز کردن قالبها نمود بلکه باید میخها یکی یکی و به آرامی کشیده شده تا پایه ها سست شود و قابل برداشتن باشد . در موقع قالب برداری از سقف و تیرهای اصلی ( شاه تیرها ) حتماً باید مهندس کارگاه یا یک نفر با تجربه درمحل حضور داشته و متوجه صداهای ایجاد شده در اثر قالب برداری در سازه باشد و اگر کوچکترین خطری احساس نماید قالب برداری را متوقف نموده و مراتب را به مهندس محاسب و یا رئیس کارگاه برساند .
در حین قالب برداری باید قطعات قالب به محض باز شدن به محل انبار قالبها برده و در جای مخصوص چیده شوند و از رها مردن قالب به طور پراکنده در سطح کارگاه خودداری گردد . زیرا ممکن است موجب سقوط کارگران و یا فرو رفتن میخ در پای آنها شود . اگر در موقع قالب برداری متوجه شویم که بعضی از قطعات قالب به بتن چسبیده است برای جدا سازی آنها هیچ وقت نباید از دیلم و یا وسایل مشابه نوک تیز استفاده کنیم بلکه باید تا سخت شدن کامل بتن منتظر بمانیم و سپس توسط گوه چوبی به آرامی اقدام به جدا کردن قالب از بتن نماییم .

کنترل قالب بندی قبل از بتن ریزی
باید نسبت به قالبهای در تماس با بتن نما توجه کافی مبذول داشت درز بین تخته های رویه باید کاملاٌ آب بندی شوند تا شیره بتن از درزها بیرون نزند . قالب بندی باید بگونه ای محکم باشد که از حرکت قالب در جای خود و نیز حرکت اجزای قالب نسبت به یکدیگر جلوگیری بعمل آید باید در صورت لزوم برای برداشتن قطعاتی که برای حفظ فاصله تخته های دو وجه مقابل هم قالب بکار می روند . ( تخته اندازه ها ) تدابیر لازم اتخاذ گردد تا این قطعات در درون بتن نمانند ، تراز و شاغولی بودن قالب ها قبل از بتن ریزی کنترل گردد و بگونه ای باشندکه در در حین بتن ریزی بهم نخورند . تمام قطعاتی که به قالب بسته می شوند باید کاملاً محکم شوند تا لرزاندن بتن باعث شل شدن آنها نشود . پایه های اطمینان باید به نحوی قرار گیرند که پایداری مجموعه قالبها کاملاً تامین گردد . از اتکای پایه های بر زمینهای منجمد و سست باید جداً احتراز گردد .
مقررات مربوط به ایمنی قالبها از لحاظ کارگرانی که در محل هستند باید کاملاٌ رعایت شوند . جدار قالب باید به موادی آغشته شود که بتن پس از گرفتن به آن نچسبد و هم قالب برداری براحتی انجام شود و هم سطح بتن پس از قالب برداری خراب نشود . نوع این مواد بر حسب هوای محیط و سطح مورد نیاز برای بتن پس از قالب برداری متفاوت است .
جلوگیری تز چسبیدن قالب بتن به راههای زیر صورت می پذیرد .
1- استعمال مایعی که جدار قالب را روغنی کند .
2- استعمال رزین یا روغن جلائی که پس از خشک شدن ، جدار قالب را لغزنده و بسیار صاف نماید .
3- استمعال موارد تاخیر کننده بر ری جدار برای جلوگیری از هیداتاسیون لایه نازکی از بتن مجاور قالب .
4- استفاده از پوششهایی سخت و کاملاً صاف از قبیل قالبهای فایبرگلاس و یا پلاستیکی .

روشهای فوق همچنین از جذب آب بتن توسط قالب چوبی نیز جلوگیری می نماید . برای اینکه قالبها بهتر دوام کنند باید به محض قالب برداری ، کار تمیز کردن قالب و آغشته سازی آن انجام پذیرد . در صورتیکه آغشته کردن سطح قالب به مواد لازم ، در محل نصب و بسته شدن قالب صورت پذیرد ، باید مطمئن شد که این مواد روی میلگردها و سایر نقاطی که پیوستگی بتن به آنها ضروری است نمانده باشد .
گرو خاک ، خاک اره ، میخهای افتاده و سایر فضولاتی که ممکن است در قالب ریخته باشند باید قبل از شروع بتن ریزی برداشته شوند . باید به این نکته توجه داشت که نظارت بر وضع قالب بندی در هنگام بتن ریزی باید دقیقاً و به طور مستمر بعمل آمده و به مجرد مشاهده اشکال در قالب دستور قطعه بتن ریزی صادر گردد .

انحراف از نقشه ( رواداری یا تولرانس )
از انجا که رعایت اندازه های ذکر شده درنقشه در حد میلیمتر ، تقریباً غیر ممکن است لذا بعضی از آئین نامه ها حدودی را برای انحراف از نقشه در ابعاد قطعات قالب بندی شده مجاز دانسته اند مثلاً در ابعاد قالب بندی شده شالوده ها 12 میلیمتر کمتر و یا 50 میلیمتر بیشتر از ابعاد مندرج در نقشه ها را مجاز دانسته اند ولی کلیه آرماتورها خصوصاً آرماتورهای انتظار باید دقیقاً در راستای تعیین شده بسته شوند و یا اینکه مقدار انحراف ستونها و دیوارها نباید در کل طول دیوار ( از ابتدا تا انتها ) از 25 میلیمتر تجاورکند و اگر طول هر دهانه در حدود 6 متر باشد این انحراف برای هر دهانه حداکثر 12 میلیمتر مجاز است . سایر موارد در این خصوص در کتابهای مختلف و آئین نامه های موجود آمده است که برای اطلاعات بیشتر می توانید مراجعه نمائید .

ذکر برخی نکات آئین نامه ای در خصوص قالب بندی
کلیات
– مجموعه قالب و داربست که شامل رویه قالب ، بدنه قالب ، پشت بندها ، حائل ها ، چپ و راستها، پایه های قائم و کمرشکن های افقی است باید بتن را در شکل مورد نظر و در محدوده روا داری های مقرره نگهداشته ، نمای دلخواه را به سطح بتن بدهد و وزن بتن را تا هنگام سخت شدن و کسب مقاومت کافی تحمل نماید .
– قالبها بایدپس از هر بار مصرف تمیز شده و در محلی دور از تاثیر سوء عوامل جوی و صدمات مکانیکی نگهداری شوند .
– چنانچه کیفیت سطح تمام شده بتن حائز اهمیت باشد نیاز از قطعات قالب که در مراحل قبلی صدمه دیده اند برای اینگونه سطوح استفاده شود .
– برای سازه های خاص و پیچیده و یا سایر مواردی که تهیه نقشه های قالب و داربست ضرورت داشته باشد این نقشه ها توسط مشاور تهیه و به پیمانکار ابلاغ خواهد شد . در غیر اینصورت پیمانکار باید خود نسبت به تهیه طرح و نقشه قالبها اقدام نماید .
– چنانچه کیفیت سطح تمام شده بتن حائز اهمیت باشد نباید از قطعات قالب که در مراحل قبلی صدمه دیده اند برای اینگونه سطوح استفاده شود
– برای سازه های خاص و پیچیده و یا سایر مواردی که تهیه نقشه های قالب و داربست ضرورت داشته باشد این نقشه ها توسط مشاور تهیه و به پیمانکار ابلاغ خواهد شد . در غیر اینصورت پیمانکار باید خود نسبت به تهیه طرح ونقشه قالبها اقدام نماید .
– انتخاب مصالح مناسب برای قالب باید با توجه به ملاحظات اقتصادی ، ایمنی و سطح تمام شده مورد انتظار صورت پذیرد .

چوب
– چوب مورد مصرف در قالب باید صاف ، بدون پیچ و تاب ، سالم و بدون گره و از نوع صمغ دار باشد .
– چنانچه ضخامت تخته در بدنه قالب روی نقشه ها مشخص نشده باشد حداقل ضخامت برای قلب سطوح زیرین 3 سانتیمتر و برای قالب سطوح قائم 5/2 سانتیمتر خواهد بود .
– برای پایه های داربست بایدحتی الامکان چوب راست و بدون ترک بکار رود .
– قطر متوسط چوب گرد مصرفی در پایه ها نباید از 10 سانتیمتر کمتر باشد حداقل بعد در مورد چارتراش 8 سانیتمتر است .
– پایه های چوبی تا ارتفاع 4 متر باید یکپارچه باشد و از چهار متر به بالا می توان از دو اصله چوب با اتصال مناسب استفاده کرد در این حالت حداکثر تعداد پایه های وصله دار یک سوم کل تعداد پایه ها خواهد بود .
– پایه های چوبی تا ارتفاع چهار متر حداقل در یک ردیف باید توسط قیرهایی بصورت چپ و راست به یکدیگر کلاف شوند . از ارتفاع چهار متر به بالا به ازای هردو متر اضافه یک ردیف کلاف اضافه منظور خواهد شد .
– برای انتقال بار بخش های فوقانی به زمین تخته هایی به ضخامت کافی به نام زیر سری ، زیر پایه ها گذاشته می شود . سطح زیر سری باید چنان باشد که فشار وارده بر زمین در هیچ حالت از یک کیلوگرم بر سانتیمتر مربع تجاوز ننماید .

مشخصات اجرائی قالب
– چنانچه شیب قطعات شیبدار از 2 قائم به 3 افقی ( 3 : 2 ) تجاوز کند بهتر است که برای سطح فوقانی قطعه نیز قالب در نظر گرفته شود و در هر صورت برای شیب بیش از 1:1 ( 45 درجه ) تعبیه قالب سطح فوقانی اجباریست .
– قالب ها باید چنان جذب و جفت کنار یکدیگر قرار گیرمد که مانع از هدر رفتن شیره بتن شوند .
– قالبها باید عاری از آلودگی ، ملات ، مواد خارجی و غیره بوده و قبل از هر بار مصرف باید با مواد رهاساز قالب پوشانده شوند .

پایه های اطمینان
– به منظور جلوگیری از بروز تغییر شکل های تابع زمان در قطعات بتن آرمه تازه قالب بندی شده، پس از رداشت قالب سطوح زیرین قطعات مزبور ، پایه هایی در زیر آنها باقی گذاشته می شود که پایه های اطمینان نام دارند .
– پیش بینی پایه های اطمینان برای تیرهای به دهانه بزرگتر از پنج متر ، تیرهای طره به طول بیش از 5/2 متر ، دالهای به دهانه بزرگتر از سه متر و دالهای طره ای به طول بیش از 5/1 متر اجباری است .
– تعداد پایه های اطمینان پیش بینی شده باید به اندازه ای باشد که فاصله هر دو پایه اطمینان مجاور در هیچ مورد از 2 متر تجاور ننماید .
– برای تیرهای تا دهانه هفت متر برداشتن کل قالب و داربست و زدن پایه های اطمیان میسر است ولی برای دهانه های بزرگتر از هفت متر ، تنظیم قالب و داربست باید چنان انجام گیرد که برداشتن قالب بدون جابجا کردن پایه های اطمیان صورت پذیرد .

لوله ها و مجاری مدفون در بتن
– دفن کردن لوله ها و مجاری آب ، فاضلاب ، بخار و گاز و نیر عبور دادن لوله ها و مجاری مزبور از داخل بتن تیرها و ستونها باید دقیقاً از مسیرهای تعیین شده و مطابق نقشه و مشخصات اجرائی صورت پذیرد و پیمانکارمجاز به تغییر مسیرهای مذکور جز با کسب نظر موافق دستگاه نظارت ف نخواهد بود .
– لوله ها و مجاری آلومینیومی نباید در قطعات بتنی دفن شوند مگر اینکه به نحو موثری روکش شده باشد تا از ترکیب شیمیایی بتن و آلومینیوم و یا از فعل و انفعالات الکتروشیمیایی بین فولاد و آلومینیوم جلوگیری بعمل آید .
– چنانچه نقشه های اجرایی لوله ها و مجاری مدفون در بتن به تصویب مهندس طرح نرسیده باشد لوله ها و مجاور مدفون در دال ، یا تیر باید چنان کار گذاشته شوند که شرایط زیر تامین شده باشند .
الف ) ابعاد خارجی لوله ها و مجاری نباید بزرگتر از 3/1 کل ضخامت دیوار ، دال یا تیری که در آن مدفون می شود باشند .
ب ) فاصله مراکز آنها نباید کمتر از سه برابر قطر یا عرض شان باشد .