تجارب مرمت شهری در ایران (شیراز و تهران)
استاد مربوطه:
دکتر عباس زاده
دانشجویان:
حسین شریف نژاد انصار اکبری
پاییز 93
ویژگی های طرح های باززنده سازی شیراز قدیم
این طرح در زمان های مختلف در قالب سه مرحله گردآوری شده و به اجرا درآمده است. ویژگی های موجود هر یک به شکلی خاص ، تعیین کننده روش و فرمول های طرح تفصیلی برای شیراز قدیم بوده اند. در بررسی این رشته فکری به موضوعات پنج گانه زیر برمی خوریم:
1 – مجموعه شرایط کالبدی شهر
2 – تصمیمات دستگاه های اجرایی محلی
3 – نظریات و اصول ساخته و پرداخته متخصصان تدوین طرح تفصیلی شیراز قدیم
4 – امکانات سرمایه گذاری روی عرصه و اعیان در داخل و مجاورت شهر قدیم و
5 – نحوه مشارکت شهروندان در اجرای طرح تفصیلی و اداره فضای کالبدی شهر در آینده.
شیراز- منظر عمومی شهر ، موقعیت مدرسه خان نسبت به خیابان لطفعلی خان و بازار شهر، عکس هوایی از سمت جنوب شرق شهر برداشت شده است.
پس از مرحله بازشناسی و تدوین خطوط اولیه ، تدوین طرح جامع شیراز به دانشگاه تهران واگذار شد.در طرح نقطه مورد توجه ما مربوط به بخش قدیم و ارزشمند میشود.در تدوین طرح برای این بافت پس از شناخت و تحلیل کیفیت ها و کمیت ها خطوط اصلی احیای بافت قدیم بدین شرح اعلام شد.
1. تجهیز محلات مسکونی واقع در بخش های مختلف شیراز قدیم از راه ایجاد مراکز محله.
2. تجهیز بازار قدیمی شهر از راه اختصاص دادن بخشی از فضاهای مجاور بدنه های اصلی آن به خدمات مربوط.
3. جلوگیری از تخریب خانه ها مگر با صلاحدید مدیران شهری.
4. جلوگیری از احداث هر خیابانی که اندیشه اولیه یا برنامه اجرایی آن وجود داشت ولی هنوز جامه عمل نپوشیده بود.
5. دعوت مقامات دولتی به بازشناسی دقیق ، ارزیابی و حفاظت خانه ها و کارگاه های متعددی که در لابه لای شهر قدیم پراکنده بودند و در برداشت اولیه مهم بنظر می رسیدند.
آنچه در اصل مورد تاکید قرار گرفته بود تاکید بر آن بود که خاطرنشان گردد که شیراز قدیم ، نیاز به بازشناسی دقیق و مجدد عناصر متشکله اش دارد، تا بتواند در زمینه اجراء _و در حد یک طرح تفصیلی _ اتخاذ تصمیم کند.
مرحله سوم یا نهایی کار تدوین طرح در تکمیل
شناخت ها و در تعیین مکان های موضوع تغییر شکل ، حفاظت و یا مرمت بافت شهری ، اقدامات گسترده ای آغاز کرد . در زمینه ویژگی های این مرحله نکات زیر قابل تو جه اند :
اول – زمان تعیین شده برای تدوین طرح کوتاه بود ( در حدود ده ماه ).
دوم – امکانات مادی برای انجام کار بازشناسی لازم در رابطه با نیازهای اظهار شده و بررسی هائی که در حال ، لازم و واجب بنظر میرسید ، بسیار محدود بود .
سوم – جلوگیری از کلیه مداخلات ، تخریب ها و دگرگونی هائی که در لحظه شروع مرحله سوم در شهر رایج بودند ، همان قدر تعیین کننده بنظر میرسیدند که تسریع در امر تدوین و اجرای طرح تفصیلی برای باززنده سازی شیراز قدیم.
_ شمه ای از اقدامات قبلی…
در این قسمت سلسله اقداماتی را که در دهه های اخیر در شیراز صورت گرفته اند و یا در دست عمل اند را معرفی خواهیم کرد.
اول _ خیابان های کریم خان زند ، لطفعلی خان زند ، احمدی .. که یکی بعد از دیگری احداث شده بودند ، دو پی آورد مهم با خود داشتند . اول اینکه نظام کهن راه یابی و ارتباطی (اجتماعی – شهری – تجاری ) را دچار نارسائی کردند بی آنکه سیستم بهتری را ارائه کنند که ، سوای عبور دادن متناسب اتومبیل ها و خدمت رسانی های مشروط و محدود ، هدف قابل قبولی داشته باشند . دوم اینکه شهروندان را که کمتر امکان و فرصت اندیشیدن بصورت جامع در مورد خیابان کشی را داشتند،هم به احداث خیابان های بیگانه با بافت عادت دادند و هم ، بر مبنای مرغوبیت هایی که نسیب همگان هم نمیشد ، آنان را به تقاضای احداث خیابان های جدید متمایل ساختند.در ضمن از ادامه احداث خیابان از موقعیت کنونی شیخ روزبهان به میدان آستانه، به دو دلیل مهم جلوگیری شد:اول شناساندن مخرب بودن ، زائد بودن و بطور کلی لازم نبودن این عمل به مقامات و دوم ساکنان توجیه های فنی متخصصان را در زمینه بازتابهای منفی اجتماعی- شهری خیابانکشی های ناسنجیده می پذیرفتند.
شیراز-منظر عمومی شهر، چگونگی جایگزینی مسجد نو در بافت قدیمی شهر
دوم _ تخریب فضای مجاور حرم شاهچراغ(ع) قبل از در دست گرفتن کار تنظیم طرح تفصیلی در مرحله نهایی ، آغاز شده بود و با برنامه ای منظم جلو میرفت : طرح تفصیلی شیراز قدیم ، بناچار تصمیم گیری های موضعی خود را در زمینه احداث مراکز خدماتی در محلات مسکونی ، با این طرح بزرگ نوسازی تطبیق می داد.
موقعیت بازار نو که در امتداد بازار وکیل قرار گرفته و شکل خارجی فضاهای خدماتی شهری، در سمت شرقی بازار واحدهای معماری-شهری قدیمی برای خدمات تجاری و در مقابل آن واحدهای معماری-شهری برای خدمات آموزشی،اداری و تجاری که در دهه های اخیر بنا شده دیده می شود.عکس هوایی از جنوب غرب شیراز قدیم، موقعیت ارگ کریم خانی
سوم _ اداره فرهنگ و هنر شیراز، غیر از کارهای حفاظتی و مرمتی برخی بناها به بازشناسی و ارزش یابی خانه های مسکونی اقدام کرده بود و امر حفاظت از عناصر ارزشمند را با علاقه مندی بیشتری نسبت بسایر شهرهای بزرگ کشور ، دنبال میکرد و عرضه کننده بهترین همکاری ها برای حفاظت ، حراست و باززنده سازی بافت قدیمی شهر محسوب می شد.مراسم مربوط به جشن هنر شیراز ، بعد ویژه ای دارا می شد و علاوه بر توجه به نقاط برگزاری جشن ها ، به فضاهای مجاور و بخشی از بافت شهری نیز نظارت داشتند.در این زمینه طرح ایجاد فضای سبز مجهز در محل قدیمی و اصلی باغ مجاور ارگ کریمخانی ، دبیرستان شاهرضا و بدنه غربی بازار به دلیل تطابق با نظریه های طرح تفصیلی قابل یادآوری است.
رده بندی واحدهای معماری_شهری از نظر مرمت شهری ارزیابی بافت قدیمی شیراز از نظر ساختمان های قابل نگهداری و قابل تخریب ویژگی های کلی زیر را متظاهر میکند :
اول – فضاهایی بسیار متفاوت را در یک ارزیابی دقیق فنی درون خود محفوظ داشته
است. این فضاها در بعضی نقاط بصورتی مستقیم و گاه به دشواری قابل رویت اند.
دوم : شالوده پراهمیت و تعیین کننده بازار ، نسبتا منفصل از بافت مسکونی بوده و
خود نیز دارای مسائل دشواری در زمینه مرمت است. تفاوت های بارزی را می
توان در خطوط اصلی بازار مشاهده کرد که حاکی از برگزاری نامناسب و نامساعد
کاربری ها در این فضای پرارزش اقتصادی است .
سوم _ با توجه به امکانات مادی و بخصوص با در نظر داشتن مکانیزم کار مرمتی
از زمان شروع به بعد باید اولویت بندی ها رعایت شود.
چهارم _ به ثبت رساندن یا خریداری فوری برخی بناهای مسکونی قدیمی
یا بعبارت دیگر قرار دادن آنها زیر چتر حفاظتی دولتی.
پنجم _ حفاظت بافت قدیمی شهری با ارزش در فواصل بین بناهای تاریخی
همچنین رشته اقدامات دیگری نیز در شهر قدیم شیراز صورت گرفته بود که کم و بیش مشروط کننده تصمیم گیری های طرح بشمار می آمد.مانند شکل گیری فضاهای بازرگانی – خدماتی جدید شهر ، رکود فضاینده بازار بعنوان فضای تولیدی ، احداث بناهای استثنائی از نظر پلانولومتریک و از نظر کاربردی ، که در رده مسائل معمولی و شرایط رایج اولیه زندگی شهرهای قدیمی فاقد طرح تفصیلی قرار می گیرند.
اولویت ها در اجرای مرمت شهری بافت قدیمی شیراز
فعالیت های پیش بینی شده در بافت قدیمی شیراز ، در جهت احیا و تقویت ، بیش از هر چیز به مساله تاسیسات و تجهیزات شهری توجه دارند.چه در سطح بازار و چه در سطح مراکز محله.دو فضای اصلی مرمت بافت قدیم شیراز اول محلات قدیمی و دوم بازار است.برای محلات احداث مرکز محله نقطه حرکتی اصلی است. در زمینه مرمت بازار مهمترین اقدام احداث خیابان شمالی جنوبی ( در امتداد خیابان پهلوی سابق ) و همزمان با آن اجرای طرح پیشنهادی در بخش های جنوبی و شمالی بازار است ، که در آنها بیش از هرچیز دسترسی ها و احداث باراندازها، کارگاه های تولیدی و هسته های تجاری جدید مورد نظرند.
موقعیت مسجد حامع شیراز نسبت به بافت شهری مجاور،در سمت راست بخش کوچکی از فضایی که بمنظور احداث مجموعه خدماتی تخریب شده دیده میشود.
احداث خیابان های جدید و تاسیسات ترافیکی در بافت قدیم شیراز در این زمینه عملیات عمرانی زیر صورت گرفته است:
الف – احداث خیابان غربی بازار ( در ادامه خیابان پهلوی ) و شاخه های فرعی آن.
ب – بنای راههای زیرزمینی و پارکینگ و تاسیسات مربوطه در خیابان زند ، حد فاصل بر شرقی سرای روغنی تا بر غربی خیابان پهلوی.
پ – تعریض و تصحیح خیابان شهناز در رابطه با طرح فنی مربوطه.
ت – احداث راه زیرزمینی پیشبینی شده در طرح بازسازی حرم مطهر.
ث _ احداث راه زیرزمینی در تقاطع خیابان لطفعلی خان زند با رشته های شمالی جنوبی بازار حد فاصل مدرسه خان تا سه راه پهلوی-لطفعلی خان زند.
ج – خریداری زمین های پیشبینی شده در قسمت شرقی بازار در بخش شمالی خیابان زند.
میدان آستانه و مجموعه مذهبی – فرهنگی مجاور آن – عکس هوایی از سمت غرب شیراز گرفته شده است.
طرح جامع تهران و مرمت شهری
در گزارش طراحی شهری طرح جامع تهران، (صفحه 51)، احیاء مراکز تاریخی (تهران قدیم، شهر ری و تجریش)، چنین عنوان شده است:
“هدف طرح جامع از احیاء مرکز تاریخی تهران، حفاظت از هویت یگانه شهر تهران، در عین شکوفا کردن زمینه های اقتصادی و کالبدی در آن به عنوان مرکز یک شهر مدرن بین المللی است. در واقع، تهران قدیم در عین حفظ چهره قدیمی خود در بناهای ارزشمند عمومی و خصوصی، به باز تولید و بهسازی بافت قدیم خود پرداخته، از طریق ایجاد هماهنگی و زیبایی، بافت قدیم خود را به عرصه ای جذاب جهت فعالیت اقتصادی و اداری مدرن، گردشگری و تفرج، گردش پیاده و خرید، تبدیل خواهد نمود. “
راهبردهای طرح جامع در راستای این هدف عبارتند از:
توجه به ساختمان های غنی و باارزش قدیمی و ایجاد هماهنگی بین نماهای خیابان ها از طریق رعایت ضوابط ویژه مرمت و ساخت و ساز در بافت های قدیمی.
ایجاد حریم بین بافت های تاریخی کوتاه مرتبه و حوزه های بلندمرتبه شهر.
استفاده از انتقال حق ساخت (TDR) جهت تحقق طرح های حفاظتی بافت های تاریخی.
رعایت رد گذرها و احجام کوتاه مرتبه طبق الگوی قدیم به هنگام بهسازی و نوسازی در بافت های ارزشمند حفاظتی (روش implant یا دوباره سازی و همسان سازی)
پرهیز از تغییر دادن شکل و عرض گذرها، مگر برای ایجاد راهوندهای موثر خدماتی و عمومی، یا پیاده راه ها.
تغییر کاربری ها طبق توصیه طرح ها برای پاسخگویی به نیازهای منطقه.
بناهای ارزشمند که باید در تهران مرمت شوند!
در طرح جامع مصوب تهران سال 1385، صحبت از 2300 بنای منتظر مرمت در تهران رفته است. این بناهای قدیمی روی نقشه های طرح تفصیلی انعکاس یافته اند.
اما طبق گزارشات طرح تفصیلی اخیر، تعداد 412 بنای تاریخی ثبت شده وجود دارد که با توجه به وسعت تهران و بافتهای قدیمی آن، تعداد زیادی نیست. در اصل حدود 5000 بنای قابل حفاظت و مرمت چند سال قبل توسط سازمان میراث شناسائی شد (طی 14 جلد گزارش و نقشه) که متاسفانه به علل مختلف نزدیک به 3000 تای آن بناها تا به امروز تخریب شدهاند و ساختمانهای مدرن جای آنها را گرفته است. از 2000 بنای باقیمانده منتظر ثبت نیز معلوم نیست چه تعدادی در آینده مرمت و حفاظت گردند، زیرا اغلب آنها مالک خصوصی دارند واز آنجا که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قادر به خرید ومرمت آنها نیست، چنین مطرح میشود که ثبت شدنشان نیز مشکلی را حل نخواهد کرد.
در سال 1389 حتی با تعجب شاهد بودیم که چند بنای ثبت شده از لیست سازمان میراث برای تهران خارج شدند. بهرحال مشاوران تهیه کننده طرحهای تفصیلی جدید روی نقشههای مناطق قدیمی شهر تهران خانههای دارای ارزش مرمتی را به دقت با هاشور علامت زدهاند، که این تعداد نیز به تشخیص مشاوران بوده وبناهای بسیار بیشتری از دو لیست فوقالذکر را در بر میگیرد. اما این کار نیز تضمینی برای مرمت و حفظ این بناها نیست.
بررسی یک مورد طرح مرمت شهری:
معرفی محدوده:
ممحله سیروس تهران در وسعت حدود 42 هکتار در منطقه 12 تهران قرار دارد
طرح مرمت و بهسازی محله سیروس تهران ، تهیه شده توسط مهندسان مشاور باوند در اواخر سال های 70، یکی از اولین طرح های بهسازی و مرمت شهری بود که در تهران به تقاضای نمایندگان ساکنین محل از وزارت مسکن و شهرسازی، به کارفرمایی سازمان عمران و بهسازی این وزارتخانه تهیه شد.
1- برنامه راهبردی که به طرح ساختاری و اجزاء آن شکل می داد:
فعالیت های زیرساختی
ماندگاری (کالبدی)
ساماندهی اجتماعی- فرهنگی، …
خدمات رفاهی محله –
2- این طرح “تاسیس دفتر محلی” را با حضور افراد زیر پیشنهاد می کرد
– شورای محلی (شورایاری محل یا نمایندگان آن)
– صاحبان مشاغل
– اهالی قدیمی علاقمند
– جوانان محل
– زنان ساکن در محل
– مدیران و آموزگاران شاغل در محل
– مسئولان خانه بهداشت (و احیانا بهورزان محلی)
3- ”هدایت روند مشارکت ها” به پیشنهاد مشاور باوند می بایستی از طریق زیر صورت می گرفت:
– تهیه طرح های نمونه برای تحریک توسعه
– تامین خدمات
– تشویق به تجمیع (در حد معقول) و نه به صورت علوآمیز
– پاسخگویی به متقاضیان ساخت و ساز
– تشویق مالکین(تخفیف در عوارض) از سوی نماینده شهرداری حاضر در دفتر محلی
4- وظایف نماینده شهرداری در محل به طور خلاصه پیگیری مسائل زیر بود:
اجرای کف سازی گذرها
احداث فضاهای سبز و باز
احداث فضاهای فرهنگی
بهبود بهداشت و جمع آوری زباله در محل
پیگیری مسائل تاسیسات شهری (گاز، فاضلاب، آب و برق)، با شهرداری مرکز و سازمان های مسئول دولتی ارتقاء امنیت محل
5-وظایف سازمان میراث در طرح اجرایی محله سیروس چنین تعریف شده است:
مرمت بناهای ارزشمند محله (ثبت شده یا نشده)
جلب اعتبارات سازمان به محله سیروس
ایجاد جاذبه های فرهنگی و گردشگری
مشارکت حفاظتی (احیای دروازه دولاب، حصار اول، بازار نایب السلطنه، چاله میدان و …)
همکاری با سازمان عمران و بهسازی در ارائه الگوی معماری شناسایی و معرفی مصالح بومی و باارزش –
6- وظایف نماینده سازمان عمران و بهسازی (کارفرما) در مقابل دفتر محلی چنین تعریف شده بود:
تهیه طرح های لازم موردنیاز محله برای مرمت و بهساز
تهیه کتابچه راهنما به زبان ساده برای بهسازی
تهیه طرح پیشتاز (و اجرای آن)
طرح چهارراه های اصلی گذرهای اصلی محله سیروس
طرح بازار نایب السلطنه
طرح های تیپ معماری برای پیشنهاد به مردم متقاضی ساخت و ساز
7- وظیفه نماینده شورا (یا شورایاری) محلی سیروس عبارت بود از (این شورا البته منتخب مردم محل بود)
تشکیل تعاونی مسکن ساکنان محله
سعی به تجمیع از طریق جلب توافق همسایگان به ادغام
جذب اعتبارات به تعاونی
تشویق ساکنان به مشارکت و سرمایه گذاری
تامین اعتبارات مالی می بایستی از طریق:
جلب اعتبارات طرح های مجموعه سازی
تخصیص منابع برای اجرای طرح های ویژه
تدارک وام های کم بهره (بانک مسکن)
و سایر ابزار ممکن برای توانمندسازی محله انجام می شد.