تاثیر یاددهی مهارت های اداره و کنترل رفتار به مادران مضطرب دارای کودکان پیش دبستانی مبتلا به گوشه گیری- بازداری
چکیده
این پژوهش به منظور بررسی تاثیر یاددهی مهارت های اداره و کنترل رفتار بر کاهش اضطراب مادران دارای کودکان مبتلا به گوشه گیری- بازداری انجام شده است. جامعه آماری در این تحقیق کلیه کودکان پیش دبستانی مبتلا به گوشه گیری- بازداری شهرستان اصفهان و والدین آنها در سال تحصیلی 83 ـ 1382 بوده است . شیوه نمونه گیری به صورت تصادفی خوشه ای انجام گرفت . برای اجرای تحقیق ، از بین مهد کودک های شهر اصفهان 2 مهد کودک به صورت تصادفی انتخاب شدند و با استفاده از پرسشنامه رفتاری کودکان پیش دبستانی ، کودکان مبتلا به گوشه گیری- بازداری مشخص شدند . سپس آزمون اضطراب کتل برای مادران این کودکان اجرا شد . 32 نفر مادران مضطرب به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و گواه قرار گرفتند . متغیر مستقل ، آزمون مادران بر روی گروه آزمایش اعمال شد . پس از اتمام آموزش مجدداً از دو گروه آزمایش و گواه آزمون اضطراب کتل انجام گرفت .
داده های حاصل از این پژوهش با روش تحلیل کواریانس و ضریب همبستگی پیرسون و به وسیله نرم افزار SPSS مورد تحلیل قرار گرفتند . نتایج نشان داد بین گروه تحت آموزش و گروه گواه بعد از ملاحظه آموزشی تفاوت معنی داری (01/0وجود دارد . همچنین نتایج تحقیق نشان داد بین اضطراب مادران و سن آنها تفاوت معنی داری (01/0 وجود ندارد .
کلید واژه: مهارت های اداره و کنترل رفتار، اضطراب. کودکان پیش دبستانی، اختلال رفتار
مقدمه
بدون شک سالهای اول زندگی آدمی مهمترین و موثرترین سالهای زندگی اوست . سالهایی که در آن شخصیت شکل می گیرد . بسیاری از خصایص و فضایل نیکو یا صفات و رذایل ناپسند در همین زمان در وجود انسان نقش می بندد . در چنین سالهای حساسی مادران بعنوان اولین مربی کودک در تربیت و چگونگی رفتارهای او مهمترین نقش را دارا هستند . حل مسائل اجتماعی ، قبول پیامدهای بدرفتاری ، بیان عواطف ، واکنش های مناسب نسبت به شکست معمولاً قسمتی از خزانه رفتاری یک کودک مبتلا به گوشه گیری- بازداری نیستند . به علت نقایصی که در رفتارهای سازشی ـ اجتماعی این کودکان وجود دارد . مکرراً مشکلاتی را در کلاس و دیگر محیط هایی که آنها باید شرکت کنند تجربه می کنند . این کودکان ممکن است در آشنا شدن با دیگران ، شروع و خاتمه مکالمات ، شرکت در بازیهای مناسب سن ، معذرت خواهی کردن ، مشکل داشته باشند . امکان دارد آنها در موقعیتهای مختلف قادر نباشند احساسات قوی خود مانند قاطعیت و ابراز وجود را نشان دهند . نظریه های مختلفی درباره علت گوشه گیری- بازداری وجود دارد . از دیدگاه روانکاوی فرآیندهای نیمه هشیار ، غریزه ها ، تجربیات آسیب زای اولیه علت گوشه گیری- بازداری است . طبق نظریه رفتارگرایی ، گوشه گیری و کمرویی ، رفتارهای ناسازگارانه ای هستند که فراگرفته شده یا به علت عدم موفقیت در فراگرفتن رفتارهای سازگارانه به وجود آمده اند. از دیدگاه زیست شناختی رفتارهای غیر عادی بوسیله مواد شیمیایی خاصی ، ناهنجاریهای مغزی ، جراحات یا بی نظمی کروموزومی ایجاد می شوند . در دیگاه جامعه شناختی ـ بوم شناسی ، رفتارهای غیر عادی بوسیله یکسری تعاملات و تبادلات با دیگر افراد به وجود می آید .
مادران نسبت به گوشه گیری و کمرویی کودکانشان نگران و مضطرب می شوند و سعی می کنند که اینگونه رفتارها را اصلاح کنند . بسیاری از مادران فرزندانشان را به دلیل گوشه گیری و کمرویی و ناسازگاریهایشان سرزنش و تنبیه می کنند به این ترتیب آنها اغلب وضع را از آنچه که هست بدتر می کنند .
مطالعات متعدد نشان می دهد که تعداد زیادی از کودکان مبتلا به گوشه گیری و بازداری کودکانی هستند که با آنها به صورت تحقیرآمیز رفتار شده است . آشفتگی دایمی ، عصبانیت آنی و تشویش آمیز ناشی از داشتن فرزند گوشه گیر و کمرو مادران را به خشونت وادار می کند . برخی مادران ، رفتارهای گوشه گیرانه فرزندشان را تحمل نمی کنند بنابراین مسئولیت استرس و ناکامی از تربیت یک کودک گوشه گیر و کمرو می تواند رابطه مادر و کودک را که گاهی از پیش ناپایدار است ، ناپایدارتر کند . (وندرزندن ، ترجمه گنجی ، 1377) . اگر مادران بتوانند به علل نگرانیهای خود در مورد مشکلات کودکانشان پی ببرند ، خیلی راحت تر می توانند مشکلات بوجود آمده را حل نمایند . بدون آنکه موجب رنجش خود و فرزندشان شوند .
روشهای درمانی مختلفی برای درمان کودکان مبتلا به گوشه گیری- بازداری وجود دارند. بازی درمانی، رفتار درمانی ، خانواده درمانی ، درمان رفتاری ـ شناختی . بهترین روش درمانی، آموزش تدبیر براساس رفتار درمانی به مادران در برخورد با کودکان مبتلا به گوشه گیری- بازداری است. تاکید اصلی روی رفتار به صورتی که در زمان و مکان حاضر قابل مشاهده است ، می باشد . و هدف رفتار درمانی آن است که رفتار مذبور را در جهت تطابق و سازگاری تغییر دهد (مهریار ، 1369) . با استفاده از تکنیکهای رفتاری مانند پاداشها ، امتیازها ، تحسین و توجه ، سیستم های تقویت ژتونی ، قرار داد مشروط و دیگر سیستم های انگیزشی به کودکان کمک می کنند تا درگیر رفتارهای طبیعی و سازشی شوند . همچنین برای کاهش رفتارهای نامطلوب کودکان ، می توان از تکنیکهای رفتاری مانند کاهش پاداشها و امتیازها ، بی توجهی به رفتار کودک و در ناحیه محروم قرار دادن کودک استفاده شود .
آیبرگ 1 و همکارانش (1998) در تحقیقی تاثیر آموزش مادران دارای کودکان مبتلا به مشکلات رفتاری را در کاهش مشکلات رفتاری آنها بررسی کردند . در این تحقیق به والدین چگونگی ایجاد یک ارتباط گرم و صمیمی را با کودک ، روشهای تحسین کودک و نادیده گرفتن رفتارهای نامطلوب کودک به والدین آموزش داده شد . همچنین والدین چگونگی شکل گیری رفتار کودک و تغییر رفتار را آموزش دیدند . نتایج تحقیق نشان داد که مشکلات رفتاری کودکان به طور معنا داری کاهش یافته است . در تحقیق پنکوس 2 و چوئت 3 (2002) تاثیر آموزش مادران دارای کودکان مبتلا به اختلال اضطراب جدایی بررسی شد . بعد از آموزش مادران گزارش دادند که اختلال اضطراب جدایی کودکان کاهش یافته و رابطه آنها با کودکشان نزدیک تر و صمیمی تر شده است . آناستوپولوس 4 و همکاران (1992) تحقیقی درباره آموزش مادران در برخورد با فرزندانی که اختلال بیش فعالی همراه با نقص توجه داشتند ، انجام دادند . در این تحقیق 19 مادر که فرزندان آنها دارای بیش فعالی همراه با نقص توجه بودند از آموزش های ویژه استفاده کردند . این آموزش در 9 جلسه برنامه ریزی شده بود و محور آموزش برتخفیف تنیدگی های مادران بر اساس گزارشهایی که مادران از بهبود وضعیت فرزندانشان داشته اند بوده است . نتایج بدست آمده در مقایسه با گروه گواه تفاوت معناداری را نشان می دهد .
مندلونیز3 و همکاران (2001) در تحقیقی تاثیر درمانهای رفتاری ـ شخصیتی در مورد اضطراب ، افسردگی و روشهای مقابله در کودکان سنین مدرسه ای (سنین 12 ـ 7) بررسی کردند . در این تحقیق مادران و فرزندشان به طور تصادفی در یکی از سه گروه درمانی قرار گرفتند . گروه درمان مادران و کودک ، گروه درمان مادران ، گروه درمان کودک. نتایج نشان داد که همه گروههای درمانی موثر بوده است ، اما کودکانی که گروه درمانی مادران و کودک و گروه مادران بودند از روشهای مقابله ای بهتری استفاده می کردند . تحقیقات فودهند4 (1980) در رابطه با کودکان اختلات رفتاری نشان داد که اختلالات رفتاری در کودکان با الگوهای کلامی مادران رابطه دارد و زمانیکه مادران از کلمات مثبت و پاداشهای شفاهی استفاده می کردند ، مشکلات رفتاری کودکان به میزان زیادی کاهش می یافت . (نقل از نلسون و ایزرائل 5 ، ترجمه منشی طوسی ، 1378) و به دنبال آن اضطراب مادران کمتر می شد (راپی6 و همکاران، 2005).
در تحقیقی فرگوسن7 و همکاران (1999) رابط بین سن مادر و پی آمدهای روان شناختی آن را در سالهای اولیه نوجوانی مورد بررسی قرار دادند . نتایج تحقیق نشان داد که بچه های مادران کم سن و سال 5/1 تا 5/8 بار بیشتر از فرزندان مادران حدود 30 سال در خطر آسیب های اجتماعی قرار می گیرند .
با توجه به اهمیت سلامت روانی مادران و تاثیر آن در برخورد آنها با فرزندشان، این پژوهش در جهت نشان دادن تاثیر مهارت های اداره و کنترل رفتار بر کاهش اضطراب مادران دارای کودکان پیش دبستانی دچار گوشه گیری- بازداری به قرار زیر مورد بحث قرار می گیرد.
آموزش مهارت های اداره و کنترل رفتاری به مهارت هایی اشاره دارد که در آن مادران آموزش می بینند تا به گونه ای دیگر با کودک تعامل کنند. آموزش بر این نظر کلی استوار است که رفتار مشکل دار به طور غیرعمد ایجاد میشود و از طریق تعاملات غیرانطباقی مادران در خانه استمرار می یابد. در واقع تحقیقات نشان داده اند که مادران دارای کودکان دچار گوشه گیری- بازداری درگیر اعمال متعدد ناخواسته ای میشوند که اختلالات اضطرابی را در آنها افزایش میدهد و ظهور رفتار جامعه پسند را مانع میگردد (پاترسون5، 1982) این اعمال، تقویت غیرعمدی و مستقیم رفتار مشکل زا، استفاده مکرر از دستورات و عدم تقویت رفتارهای اجتماع پسند را دربرمی گیرد. آموزش مهارت های اداره و کنترل رفتار مادران الگوهای تعاملات بین مادران و کودک را تغییر میدهد به طوری که به جای رفتارهای اضطرابی و پرخاشگرانه، رفتارهای اجتماع پسند و مناسب در درون خانواده به طور مستقیم افزایش می یابد.
اگر چه روشهای مختلفی برای آموزش مهارت های اداره و کنترل رفتار والدین وجود دارد، اما میتوان ویژگیهای مشترکی را برای آنها شناسایی کرد. نخست اینکه، درمان اساساً با مادران انجام میشود که از روشهای متعددی در خانه استفاده می کنند. معمولاً مداخله مستقیمی توسط درمانگر برای کودک وجود ندارد. دوم، مادران آموزش می بینند تا رفتارها را به طرق جدید شناسایی، تعریف و مشاهده کنند. برای ارائه پیامدهای تقویت یا تنبیه و ارزیابی اثربخشی برنامه، مشخص کردن دقیق مشکل ضروری است. سوم اینکه، جلسات آموزش و مداخله، اصول یاد گیری اجتماعی و شیوه هایی که از این اصول پیروی می کنند را شامل میشود. از جمله تقویت (مثلاً، استفاده از تحسین اجتماعی و ژتون ها یا امتیازات در قبال رفتار اجتماع پسند) ، تنبیه خفیف (مثلاً ، استفاده از محروم کردن از تقویت، کاستن از امتیازات)، مذاکره و قرارداد وابستگی، چهارم، جلسات برای والدین فرصتی را فراهم میکند تا ببینند که فنون چگونه اجرا می شوند، استفاده از فنون را تمرین و برنامه های اصلاح رفتار را مرور کنند.
هدف آنی برنامه، رشد مهارتهای خاص در مادران است. این هدف معمولاً با تربیت مادران به بهره گیری از مهارت های اداره و کنترل خود در رفتارهای نسبتاً ساده که میتوان آنها را به آسانی مشاهده کرد و در شبکه تعاملات تحریک کننده (مثل، تنبیه، تعارض خواسته ها، تعاملات قهری) قرار نمی گیرند. آموزش مهارت های اداره و کنترل رفتار به این فرض استوار است که به همان اندازه که مادران کفایت بیشتری کسب می کنند، میتوان برنامه را برای کودکانی که دارای رفتارهای مشکل زا هستند و در حوزه های دیگر (مثلاً، رفتار در مهدکودک) مشکل دارند، استفاده کرد (کراتوچویل6، موریس2، ترجمه محمدرضا نائینیان و همکاران، 1378، ص 307)
اثربخشی آموزش مهارتهای اداره و کنترل رفتار از نظر سن و شدت بد کارکردی (کازدین3، 1985) حائز اهمیت است. طی چند مطالعه کنترل شده معلوم گردید که بیش از 200 خانواده که دارای کودکان اساساً پرخاشگر در سنین 3 تا 12 سال بودند و جهت درمان سرپایی ارجاع شده بودند، در ضمن آموزش والدین شان، بهبودهای بارزی در رفتار کودکان از یک طرف و کاهش اضطراب در مادران از طرف دیگر گزارش شده است. آموزش مدیریت رفتار مادران در تحقیقاتی که توسط پاترسون، چمبرلین4 و رید5 1993، والتر6، گیلمور7، 2003) انجام شده است نشان داده اند که به نسبت انواع روان درمانی مبتنی بر خانواده برتری دارند. آموزش مهارت های اداره و کنترل رفتار مادران، رفتارهای فشارآور و اضطراب زا آنان را به سطح رفتار بهنجار همسالانشان که دارای کارکرد مناسبی هستند رسانده است. (گریست7 و فورهند 2000). بهبودها اغلب تا یکسال پس از آموزش آشکار هستند و تاثیر کاهش اضطراب مادرانی که آموزش های مهارت های اداره و کنترل رفتار را دیده اند باعث میشود درمان کودکان نافرمان آنان تا 5/4 سال بعد مشهود باشد (بام2 و فورهند 2001).
ویژگیهای متعدد آموزش و والدینی که در جلسات آموزش شرکت می کنند بر پیامد آموزش و درمان تاثیر می گذارند. در سال های مختصر و محدود از نظر زمانی (مثلاً، کمتر از 10 ساعت) احتمالاً در جمعیت های بالینی اثر کمتری دارد. اثرات قابل ملاحظه و مداوم در برنامه های آموزش مهارت های مدیریت مادران از 10 تا 50 ساعت، قابل مشاهده است (کازدین، 1985).
نگرش به اهمیت سلامت روان مادران و تاثیر آن در برخورد آنها با فرزندان مبتلا به گوشه گیری- بازداری و یافته های پژوهش های مختلف که نشان می دهد نقش اموزش به مادران دارای کودک دچار گوشه گیری- بازداری موثر است. برای این پژوهش فرضیه ی زیر تدوین شده است:
یاددهی مهارت های اداره و کنترل رفتار بر کاهش اضطراب مادران دارای فرزند دچار گوشه گیری- بازداری موثر است. از این رو ممکن است "بین میزان اضطراب گروه آزمایش و گروه کنترل پس از اجرای آموزش تفاوت معنی داری" مشاهده شود ، علاوه بر آن به عنوان یک فرضیه فرعی احتمال دارد بین سن و اضطراب مادران ارتباط معنی داری وجود داشته باشد . بدین ترتیب در اینجا دو فرضیه پژوهشی قابل تامل به نظر می رسد.
فرضیه اول: بین میزان اضطراب گروه مادران تحت آموزش (آزمایش) و گروه مادران گواه بعد از آموزش تفاوت معنی داری وجود دارد.
فرضیه دوم: بین میزان اضطراب مادران دارای کودکان دچار گوشه گیری- بازداری با سن آنها (قبل از آموزش) رابطه معنی داری وجود دارد.
روش پژوهش
روش پژوهش تجربی 8 واقعی است و نوع طرح ، پیش آزمون پس آزمون با گروه کنترل برابر است در این تحقیق نمونه ها از طریق جایگزینی تصادفی 9 در گروههای گواه و آزمایش قرار گرفته اند و متغیر مستقل در مورد گروه آزمایش اعمال شد و تاثیر آن در متغیر وابسته مشاهده گردید .
پس آزمون
متغیر مستقل
پیش آزمون
انتخاب تصادفی
T2
T1
R
گروه کنترل
T2
X
T1
R
گروه آزمایش
جامعه آماری و شیوه نمونه گیری
جامعه آماری مورد نظر در این پژوهش شامل کودکان پیش دبستانی (سنین 4 تا 6 سال) دچار رفتارهای گوشه گیری- بازداری و مادران آنها در شهرستان اصفهان سال
83 ـ 82 بودند. به منظور نمونه گیری در این تحقیق از بین مهد کودک های شهرستان اصفهان دو مهد کودک بطور تصادفی خوشه ای انتخاب شدند .
برای انتخاب گروه نمونه در ابتدا بر اساس گزارشهای مهدکودک و برای اطمینان بیشتر ، از پرسشنامه رفتاری کودکان پیش دبستانی ، کودکان دچار رفتارهای گوشه گیری- بازداری مشخص شدند . سپس میزان اضطراب مادران این کودکان توسط آزمون اضطراب کتل اندازه گیری می شد . 32 نفر از افراد به صورت تصادفی در دو گروه آزمایشی 16 نفر و گواه 16 نفر قرار گرفتند .
ابزار پژوهش
ابزار تحقیق مورد استفاده در این پژوهش شامل آزمون اضطراب کتل ، پرسشنامه رفتاری کودکان پیش دبستانی (PBCI) و پرسشنامه ویژگی های جمعیت شناختی بودند .
1 ـ آزمون اضطراب کتل : در این پژوهش از آزمون اضطراب کتل برای تعیین میزان اضطراب استفاده شده است . این آزمون را میتوان در هر دو جنس و در اکثر فرهنگ ها بکار بست. مقیاس نه تنها مختص یک تشخیص است بلکه برای ترسیم نمودار تحول بیمار بکار می رود، چه میتوان آن را پس از یک هفته یا بیشتر مجدداً بکار بست بدون اینکه آزمودنی بخش مهمی از پاسخ های گذشته خود را به یاد آورد (کراز، ترجمه منصور و دادستان، 1381) و آزمون کتل 40 سوال دارد. 20 سوال اول، اضطراب پنهان و 20 سوال دوم (از 21 تا 40) اضطراب آشکار یا مرضی و کل سوالات اضطراب کلی را نشان میدهد. مقیاس اضطراب کتل در سال 1368 توسط منصور و دادستان در آزمودنی های ایرانی هنجاریابی شده است. در این هنجاریابی 24894 آزمودنی مورد ارزیابی قرار گرفته اند. اعتبار این آزمون، که از طریق اجرای مجدد آن و به دفعات متعدد انجام گرفته، همیشه بالاتر از 70/0 بوده است. در مورد روایی آن میتوان داده های جدول زیر را در نظر گرفت.
جدول اعتباریابی (روایی) مقیاس اضطراب کتل
جدول نتایج گروه های عادی، عصبی و گروه هایی که به هیستری اضطراب گرفتار بودند.
گروه
تعداد آزمودنی
میانگین
انحراف معیار
عادی
795
75/26
6/11
عصبی
154
54/38
40/12
هیستری اضطراب
59
75/44
80/12
(اقتباس از گنجی، حمزه، 1380، ص 160)
مقایسه نتایج، تفاوت آشکار و کاملاً معنی داری را بین گروه عادی و گروه هایی که به تشخیص روان پزشکان مشکل داشتند، نشان میدهد. بنابراین، این آزمون با اطمینان بسیار بالایی میتواند افراد مضطرب را از افراد عادی تمیز دهد (گنجی، حمزه، 1380، ص 160، نقل از فرهاد جمهری، 81-1380).
2 ـ پرسشنامه رفتاری کودکان پیش دبستانی (PBCI) : این پرسشنامه مقیاسی جهت گزینش مشکلات رفتاری کودکان پیش دبستانی است که بر اساس تعدادی مطالعات پیشین تهیه و توسط مک گوایر و ریچمن10 (1986) در کشور انگلستان تهیه شده و اعتبار و پایانی آن گزارش گردیده است. این پرسشنامه دارای 22 سوال است با حداکثر نمره 44 و نقطه برش 12 برای جدا کردن کودکان دارای مشکل و بدون مشکل . به این ترتیب کودکانی که نمره کل آنها 12 یا بیشتر باشد، در خطر مشکل رفتاری هستند و لازم است بررسی های بیشتری در مورد آنان انجام شود. نقطه برش، با توجه به مطالعه انگلیسی انتخاب شده است. مطالعه کلانتری (1368 یا 1989) نشان داده است که این نقطه برش برای کودکان ایرانی مفید است. فهرست رفتارهای کودکان قبل از دبستان توسط کلانتری (1368 یا 1989) به فارسی برگردانده شد و اعتبار و پایایی فرم فارسی آن به موازات مطالعه انگلیسی نشان داده شده است (کلانتری، عابدی، 1377، ص 66-65)
3 ـ پرسشنامه ویژگی های جمعیت شناختی کودک : این پرسشنامه مربوط به ویژگی های فردی و خانوادگی کودک مانند سن کودک ، سن والدین ، سطح تحصیلات والدین می باشد .
شیوه اجرا
پس از انتخاب آزمودنی ها طی ملاقاتی حضوری از مادران (آزمودنی های) گروه آزمایشی دعوت شد که در جلسات آموزش مهارت های اداره و کنترل رفتار شرکت کنند. درست قبل از برگزاری اولین جلسه آموزش، پیش آزمون در مورد هر یک از دو گروه آزمایشی و گواه اجرا شد. سپس برای گروه آزمایش برنامه آموزش مهارت های اداره و کنترل رفتار طبق مدل کراتوچویل (1994) در قالب 16 جلسه در هر هفته دو جلسه و هر جلسه 45 دقیقه برگزار شد. پس آزمون بر روی هر دو گروه آزمایش و گواه انجام شد. خاطر نشان میشود، از طریق تماس تلفنی ضمن دعوت مجدد از آزمودنی های گروه آزمایش برای
شرکت در جلسه پس آزمون از آنها خواسته شد 3 شب قبل از برگزاری جلسه پس آزمون هر شب تاثیر نکات فراگرفته شده در جلسات آموزشی را بر افکار، احساسات و رفتار روزهای آموزش خود را یادداشت نمایند تا در جلسه پس آزمون درست قبل از اجرای آن بحث شود و نهایتاً مرحله پس آزمون روی گروه آزمایش انجام شد.
روش برگزاری جلسات آموزش مهارت های اداره و کنترل رفتار: ابتدا گفتنی است که آموزش مهارت های اداره و کنترل رفتار به منظور افزایش تدبیر مادران دارای کودکان مبتلا به رفتارهای گوشه گیری- بازداری جهت برخورد صحیح و مناسب با مسائل و مشکلات رفتاری فرزندانشان می باشد، مهارت های اداره و کنترل رفتار اساساً در قالب فنون رفتار درمانی انجام می پذیرد. برخی از این فنون برای افزایش رفتار مناسب و جامعه پسند کاربرد دارد که براساس استفاده از تقویت مثبت صورت میگیرد. تقویت کننده های مثبت معمولاً شامل تحسین کردن، مورد توجه قرار گرفتن از طرف دیگران، امتیاز دادن، و پاداش های محسوس نظیر جایزه هاست. برخی دیگر از فنون موردنظر برای فرونشانی و از بین بردن مشکلات رفتاری مورد استفاده قرار می گیرند که از آنها به عنوان فنون تنبیهی یاد میشود. شیوه های تنبیه در زمینه آموزش و درمان نوعاً شامل محروم کردن از تقویت کننده ها میباشد. بنابراین در جلسات آموزش مهارت های اداره و کنترل رفتار، رفتارهای خطرآفرین به عنوان نشانه های هدف مورد توجه قرار گرفته و رفتارهای اجتماع پسند به طور مستقیم آموزش داده شد. فرآیندهای کلیدی مورد توجه در جلسات آموزش یاد گیری رفتارهای جدید از طریق آموزش مستقیم، سرمشق دهی، تقویت، تمرین و ایفای نقش، آموزش در موقعیت ها (مثلاً در خانه، در اجتماع) جایی که رفتارهای مشکل زا اتفاق می افتد.
جدول 1- جلسات آموزش مهارت های اداره و کنترل رفتار به آزمودنی های گروه آزمایش (مادران)، طبق مدل کراتوچویل (1994)
جلسه
موضوع
شرح مختصر
1
مقدمه و مرور
در این جلسه، برنامه و آنچه را که از آن انتظار می رفت مرور شد و کانون توجه مداخله قرار گرفت.
2
تعریف و مشاهده
در این جلسه به مادران گروه آزمایشی آموزش داده شد که رفتار را شناسایی، تعریف و مشاهده کنند. مادران مشکلات خاصی را تعریف کردند که قابل مشاهده بودند و برنامه ویژه ای را برای آغاز مشاهدات تهیه کردند.
3
تقویت مثبت
در این جلسه مفهوم تقویت مثبت، عوامل موثر در آن و تمرین کاربردها در مورد کودک در قالب برنامه های خاصی آموزش داده شد که برای رفتارهای مشاهده شده در طول هفته جایزه و امتیاز تعلق می گرفت.
4
مرور برنامه و داده ها
مشاهدات هفته گذشته و نیز اجرای برنامه تقویت مرور شد. جزئیات مربوط به اجرای تحسین، امتیازات و تقویت کننده های حمایتی برحسب نیاز بحث و ایفای نقش شد تا مادران بدانند که چگونه باید عملکرد خود را بهبود بخشند بنابر ضرورت، در برنامه تغییراتی داده شد.
5
محروم کردن از تقویت
به مادران در زمینه محروم کردن و عوامل مرتبط با بکارگیری موثر آن آموزش داده شد. برای جلسه آینده برنامه استفاده از محروم کردن برای رفتارهای خاص طراحی شد.
6
مشکل دهی
به مادران آموزش داده شد که از طریق تقویت تقریب های متوالی رفتارهایی را به وجود آورد و با استفاده از تشویق ها و حذف تدریجی تشویق، رفتارهای نهایی را ایجاد کنند.
7
مرور و حل مساله
در این جلسه مفاهیم قبلی مرور شد. از مادران خواسته شد که این مفاهیم را در موقعیت های فرضی به کار گیرند. ضعف های مربوط به فهم مفاهیم یا اجرای آنها موردتوجه بود.
8
توجه و نادیده گرفتن
دراین جلسه به مادران درباره توجه ونادیده گرفتن رفتارهای نامطلوبی که باید نادیده می گرفتند و رفتارمثبت ومتضاد که باید به آن توجه می کردند،مطالبی آموختنداین شیوه ها ضمن جلسه تمرین شدند.
9
مداخله مهدکودک
در این جلسه، طرح هایی برای اجرای یک برنامه تقویت مبتنی بر خانه به منظور ایجاد رفتارهای مرتبط با مهدکودک تدوین شد. قبل از این جلسه، مذاکراتی با مادران و مربیان به عمل آمد و رفتارهای خاصی که باید در کلاس و منزل مورد توجه می بودند تعیین شدند. این رفتارها در نظام تقویت گنجانده شدند.
10
مجازات
در ارتباط با استفاده موثر از مجازات به مادران آموزش داده شد
11
ملاقات خانواده
در این ملاقات کودکان و مادران به جلسه فراخوانده شدند. برنامه ها همراه با مشکلات مربوط به آنها بحث شدند. به منظور اصلاح برداشت های غلط یا تغییر سطوحی که به طور موثر اجرا نشده بودند، بازنگریهایی به عمل آمد.
12
مرور مهارتها
در اینجا، برنامه ها، همراه با کلیه مفاهیم مربوط به اصول اجرایی مرور شدند. از مادران خواسته شد برای انواع مسائل روزمره فرضی در منزل و مهدکودک، برنامه هایی را تهیه کند. راجع به انتخاب برنامه و به کارگیری آن پس خوراند ارائه شد.
13
مذاکراه و قرارداد
با مادران و کودکان متفقاً ملاقات و درباره برنامه های رفتاری با آنها مذاکره شد تا توافق های آنها به شکل قرارداد تنظیم شود.
14
رفتار با رخداد کم
به مادران آموزش داده شد که با رفتارهایی که از رخداد پائینی برخوردار بودند مثل ایجاد حریق، دزدی و شرارت مقابله کنند. برنامه های تنبیهی خاصی برحسب ضرورت اعمال شد.
15
مرور، حل مساله
موضوعات مربوط به جلسات دیگر به طور نظری و عملی مرور شدند.
16
تمرین
با ایفای نقش توسط مربی به تاکید خاصی بر به کارگیری اصول فردی ایفای نقش شد. مادران، طراحی برنامه های جدید را تمرین کردند، در برنامه های ناقص تجدیدنظر کردند، و به موقعیت های پیچیده ای که به مرور اصول و اعمال بحث شده در جلسات قبل می پرداخت، پاسخ دادند.
روش تحلیل داده ها :
تحلیل آماری در دو سطح توصیفی و استنباطی ارائه شده است . در سطح آمار توصیفی از میانگین و انحراف معیار استفاده شده است . در سطح استنباطی از تحلیل کواریانس و ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است .
یافته های تحقیق:
فرضیه اول: بین میزان اضطراب گروه مادران تحت آموزش (آزمایش) و گروه گواه بعد از آموزش تفاوت معنی داری وجود دارد.
جدول (2) مقایسه شاخص های آماری نمرات پس آزمون اضطراب
آمار
گروهها
میانگین
انحراف معیار
کنترل
39
87/7
آزمایش
35
66/5
جدول (3) آزمون همگن بودن واریانس ها
میزان F
1dF
2dF
سطح معنی داری sig
006/0
1
30
940/0
براساس اطلاعات جدول فوق همگن بودن واریانس ها تائید می گردد.
جدول (4) تحلیل کواریانس نمرات پس آزمون اضطراب
آمار
متغیر
F
سطح معنی داری sig
میزان Eta
توان آزمون Power
تحصیلات مادران
06/0
808/0
002/0
-56/0
سن مادران
450/0
508/0
016/0
056/0
پیش آزمون
42/87
000/0
764/0
1
گروه
(گواه و آزمایش)
28/25
000/0
484/0
998/0
بر اساس اطلاعات جدول (4) ، F مشاهده شده در مورد مقایسه میانگین نمرات اضطراب در گروه گواه و آزمایش در سطح 1/0 = P معنادار بوده بنابراین بین میانگین نمرات پس آزمون گروه گواه و آزمایش تفاوت معنادار وجود دارد . ضریب Eta نشان می دهد 48 درصد از واریانس تفاوت های فردی مربوط به گروههای آزمایش و گواه ناشی از تاثیر آموزش بوده است .
جدول (5) مقایسه میانگین نمرات اضطراب پس از کنترل متغیرهای تعدیل کننده
آمار
گروهها
میانگین
انحراف معیار
گواه
03/40
808/0
آزمایش
88/33
808/0
بر اساس اطلاعات جدول (5) میانگین پس آزمون اضطراب در گروه آزمایش 88/33 و در گروه گواه 03/40 است .
جدول (6) مقایسه میانگین نمرات پس از آزمون اضطراب پنهان و آشکار قبل از متغیرهای تعدیل کننده
آمار
گروهها
میانگین
انحراف معیار
گروه
اضطراب پنهان
12/20
91/3
اضطراب آشکار
5/19
29/5
آزمایش
اضطراب پنهان
65/17
63/3
اضطراب آشکار
37/17
12/4
جدول (7) آزمون همگن بودن واریانس ها مربوط به اضطراب پنهان و اضطراب آشکار
F
dF1
dF2
سطح معنی داری sig
اضطراب پنهان
961/0
1
30
335/0
اضطراب آشکار
125/0
1
30
726/0
براساس جدول فوق فرض همگنی واریانس ها تائید میشود.
جدول (8) تحلیل کواریانس نمرات پس آزمون اضطراب پنهان و اضطراب آشکار
آماره
متغیرها
F
سطح معنی داری sig
میزان Eta
توان آزمون Power
تحصیلات مادران
اضطراب پنهان
45/2
129/0
015/0
096/0
اضطراب آشکار
53/1
266/0
016/0
099/0
سن مادران
اضطراب پنهان
230/1
276/0
054/0
189/0
اضطراب آشکار
22/2
386/0
015/0
092/0
پیش آزمون
اضطراب پنهان
66/77
000/0
742/0
1
اضطراب آشکار
62/6
016/0
197/0
699/0
گروه ها
اضطراب پنهان
83/21
000/0
456/0
933/0
اضطراب آشکار
64/14
001/0
409/0
986/0
براساس اطلاعات جدول (8) F مشاهده شده در مورد میانگین اضطراب پنهان و اضطراب آشکار گروه های گواه و آزمایش در سطح معنی دار بوده است. همچنین براساس ضریب Eta (میزان) 46 درصد از تفاوت های فردی در اضطراب پنهان و 41 درصد از تفاوتهای فردی در اضطراب آشکار ناشی از تاثیر آموزش بوده است.
جدول (9) مقایسه میانگین نمرات اضطراب پنهان و اضطراب آشکار پس از کنترل متغیرهای تعدیل کننده
میانگین
انحراف معیار
گواه
پنهان
62/20
506/0
آشکار
14/20
538/0
آزمایش
پنهان
12/17
506/0
آشکار
73/16
538/0
براساس اطلاعات جدول (9) تفاوت بین میانگین نمرات پس آزمون اضطراب پنهان در گروه گواه 62/20 و در گروه آزمایش 12/17 است و میانگین اضطراب آشکار دو گروه گواه 14/20 و در گروه آزمایش 73/16 میباشد.
فرضیه دوم: بین میزان اضطراب مادران دارای کودکان دچار رفتارهای گوشه گیری- بازداری با سن آنها (قبل از آموزش) رابطه معنی داری وجود دارد.
جدول (10) نتایج ضریب همبستگی بین میزان اضطراب مادران و سن آنها
اضطراب
سن
سطح معنی داری
پنهان
262/0 ـ
132/0
آشکار
272/0 ـ
147/0
کل
324/0 ـ
072/0
بر اساس اطلاعات جدول 10 ضریب همبستگی بین اضطراب مادران و سن آنها 324/0 ـ می باشد که نشان دهنده این است که بین اضطراب مادران و سن آنها رابطه معناداری وجود ندارد . همچنین ضریب همبستگی اضطراب پنهان و آشکار و سن آنها 262/0 ـ و 272/0 ـ که عدم رابطه معناداری بین اضطراب و سن را نشان می دهد .
بحث و نتیجه گیری :
با توجه به یافته های تحقیق می توان نتیجه گرفت :
نتایج جدول (5) نشان می دهد که بین میانگین نمرات پس آزمون اضطراب گروه گواه 13/40 = و میانگین نمرات پس آزمون اضطراب گروه آزمایش 88/33 = تفاوت وجود دارد و این تفاوت بین میانگین نمرات پس آزمون گروه گواه و آزمایش در سطح 01/0 P معنی دار است .
خاطرنشان می گردد نتایج این تحقیق با نتایج تحقیقات آناستوپولوس و همکاران (1992) همخوانی دارد . همچنین این تحقیق با تحقیقات آیبرگ و همکارانش (1998) ، پنکوس و جوئت (2002) مندلونیز و همکاران (2002) و راپی و هم کاران (2005) همسو می باشد . تجزیه و تحلیل یافته های فرضیه فرعی تحقیق نشان می دهد که میزان اضطراب مادران با سن آنها رابطه معناداری وجود ندارد (2340 ـ = r ، 72/0 = P) . که البته یافته های این تحقیق با نتایج تحقیق فرگوسن و همکاران (1999) همخوانی نشان نمی دهد .
بر اساس یافته های جدول 5 می توان نتیجه گیری کرد که آموزش مهارت های اداره و کنترل رفتار علیه اضطراب و استرس مادران بطور مثبتی موثر است . به عبارت روشن تر آموزش در کاهش اضطراب و استرس مادران کودکان دارای رفتارهای گوشه گیری- بازداری نقش معنی داری دارد . خاطرنشان میشود که نتیجه این فرضیه با نتایج تحقیقات فورهند و گریست، (2000) و راپی و همکاران مطابقت نشان میدهد. همچنین یافته های حاصل از فرضیه فرعی تحقیق حاضر نشان می دهد که افزایش سن مادران نقش تعیین کننده ای در میزان اضطراب آنها ندارد زیرا به نظر می رسد آزمودنی های (مادران) این تحقیق که در گروه سنی 39 ـ 30 قرار دارند ، اضطرابی از خود نشان نداده اند .
نتایج این تحقیق را اینگونه می توان توجیه کرد که یک عامل اساسی نگرانی و اضطراب مادران فرزندان دارای رفتارهای گوشه گیری- کمرویی ، ناآگاهی آنان از نیازهای کودکانشان و عدم برخورداری از مهارت های خودگردانی در رویارویی با مشکلات رفتاری فرزندان و مهارت های کنترل و مدیریت رفتار کودک است . اساساً کودکان به توجه و محبت نیاز دارند . گاهی اوقات رفتار نامناسب کودک به منظور توجه مادران انجام می گیرد .
متاسفانه بسیاری از مادران زمانی که کودک شان رفتار مناسبی انجام می دهد به او بی توجه هستند و زمانی که کودک بدرفتاری می کند به او توجه می کنند ، کودکان کم کم می آموزند که برای جلب توجه مادران رفتارهای نامناسب انجام دهند و باعث ناراحتی مادران شوند . نکته دیگر که دریافته های تحقیق حاضر نیاز به توجیه دارد عدم ارتباط بین میزان اضطراب مادران و سن آنهاست که می توان گفت آزمودنی های (مادران) این تحقیق چون در گروه سنی 30 ـ 30 قرار دارند احتمالاً از تجربه بیشتری در فرزندپروری برخوردارند و در نتیجه اضطراب و نگرانی از خود نشان نمی دهند بنابراین به نظر می رسد هر چه سن مادران کمتر باشد در برخورد با مشکلات رفتاری فرزندشان اضطراب بیشتری دارند که در این صورت آموزش مادران و آگاه شدن آنان از مهارت های مدیریت رفتار کودک ضروری می باشد . به طور کلی نتایج از پژوهش حاضر در مجموع نشان می دهند که برنامه آموزش مهارت های اداره و کنترل رفتار به مادران در زمینه کاهش اضطراب آنان موثرتر از فقدان آموزش بوده است. این نکته با نظرات پاترسون، چمبرلین و رید (1993)، والتر، گیلمور، (2003)، گریست و فورهند (2000) و بام و فورهند (2001) و راپی و هم کاران (2005) هماهنگ است. نتایج نشان می دهند که مولفه های آموزش ویژه نظیر ارائه دانش عمیق و مهارت آموزی به مادران درباره اصول مداخله و کنترل رفتار به پایه یاد گیری اجتماعی و استفاده از رفتار درمانی به طریق تقویت مثبت و محروم کردن از تقویت برحسب موقعیت بروز رفتار مشکل زا میتواند به عنوان الگوی مناسبی در کشور اسلامی ایران، مورد توجه و استفاده پرورشکاران قرار گیرد. بر این اساس به نظر می رسد، نتایج پژوهشی حاضر در کل میتواند به الگوی نسبتاً مناسب و موثری برای آموزش مادران در ایران دست یابد. همین طور میتوان پیشنهاد کرد که این طرح تحقیق را میتوان به راحتی به مربیان و به طور کلی به دست اندرکاران تعلیم و تربیت روان شناسان و مشاوران کودکستانها و مدارس ابتدایی آموزش داد تا پس از کسب مهارتهای لازم آن را برای والدین اجرا کنند. در خور توجه اینکه کارایی این تحقیق برای والدین دانش آموزان راهنمایی و دبیرستان ممکن است با محدودیت همراه باشد.
در خاتمه آموزش مادران روی آرود مهمی از دیدگاه بهداشت روانی است و یکی از مناسب ترین روشهای پیشگیری از بروز اضطراب و نگرانی در مادران کودکان دچار رفتارهای گوشه گیری- بازداری و حتی شدت یافتن اختلالات رفتاری- هیجانی در فرزندان آنان میباشد و طبیعی است که سرمایه گذاری در آموزش تدبیر و کنترل رفتار به مادران از ابعاد مختلف مقرون به صرفه است، زیرا بهائی که دولت برای درمان و مقابله با مشکلات رفتاری کودکان و نوجوانان از یک سو و درمان اختلالات اضطرابی بزرگسالان (والدین) می پردازد بسیار سنگین تر است. در حالی که آموزش مادران و به طور کلی والدین برپایه اصول علمی در پیشگیری از این گونه مشکلات بسیار چشمگیر خواهد بود.
منابع :
– جمهری، فرهاد، (81-1380)، بررسی رابطه بین سخت رویی و گرایش به افسردگی و اضطراب در بین زنان و مردان دانشجوی دانشگاه تهران، پایان نامه دکترا، چاپ نشده.
– کراتوچویل، موریس، روان شناسی بالینی کودک (روشهای درمانگری). ترجمه محمدرضا نائینیان و همکاران، 1378، ص 307، انتشارات رشد، چاپ اول.
– کلانتری، مهرداد، عابدی، محمدرضا (1377)، بررسی تاثیر آموزش رفتاری مادر بر کاهش اختلالات رفتار بیرونی در کودکان پیش دبستان، مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان- جلد نهم- شماره های 1 و 2.
– گنجی، حمزه، (1380)، ارزشیابی شخصیت، انتشارات ساوالان، چاپ اول.
ـ نلسون ، د . و ایزرائیل، آ (1982) . اختلالات رفتاری کودکان ترجمه محمدتقی منشی طوسی . 1378 . مشهد : آستان قدس رضوی، چاپ اول.
ـ وندرزندن ، ج . (1995) روانشناسی رشد ترجمه گنجی ، ح . 1377 ، انتشارات بعثت، چاپ اول
– مهریار ، امیر هوشنگ (1369) اختلالات رفتاری کودکان، انتشارات رشد، چاپ اول.
– Anastopoalos, A, thur. D, sheltn. (1993)" Parent training for attention – deficit hyperactivity disorder" Jornal of abnormal child psychology, vol 21, pp 581 – 596.
– Baum , C, G. & forehand , R (2001). Longtrem follow-up assessment of parent training by use of multiple outcome measure. Behavior therapy 12-643-652.
– Eyberg, S.M, Foote, R. Dchuhmanm. E. (1998). Parent – child interaction approaches to the treatment of child behavior disorders. Child Anxiety Network. Hum.. http: // www. Enrmed. Rochester. Edu.
– Fergusson, D. and woodword. 1999. Maternalage and education and psychosocial outcomes in early education.. http: // www. PubMed.
– Geriest . D. L. forehand , R (2000). Effects of parent enhancement therapy on the treatment outcome and generalization of a parent training program. Behaviour Research and Therapy. 429-436.
– kazdin , A, E. (1985). Treatment of antisocial behavior in children and adolescents . Home wood , IL: Dorsey press.
– Patterson , G. R. (1993). Coercive famaily process . Eugene. OR: castalia.
– Pincus. D. B. choate. M.L. Parent child interaction approaches to the treatment of separation anxiety in young preschooler parent children Anxiety. Behaviour Research and Therap. 306-321.
– Rappee, R. M. ; Kennedy, S.; Ingram, M.; Edwards, S. & Sweeny, L., (2005). Prevention and early intervention of anxiety disorders in inhibited preschool children. Journal of consuling and Clinical Psychology. 73(3). 488-497.
– walter , H, I. Of Gilmore , S.K. (2003). Placebo versus social learning effects in parent traning procedures designed to alter the behavior of agyressire boys. Behavior therapy. 6.336-366. NewYork.
Abstract:
The purpose of this study was to investigate the effect of reaching management skills on reducing anxiety of mothers children with behavior disorders.
For this purpose two kindergartens were randomly selected from kindergartens in Isfahan. Preschool behavior checklist (PBCL) was adminstered to them so children with behavior disorder were identified. Then Cattle Anxiety Scale was adminstered to their mothers. 32 anxiety mothers were randomly divided two groups: control group and experimenatal group. Independent variable. Teaching mothers. Accomplished on experimental group. Data of this study snalyzed with Covariance and pearson correlation.
The results showed that there is significant difference between experimental group and control group after teaching (P %1). The results also showed that there is not significantly positive correlation between anxiety of mothers and their age (P %1).
Keywords: management skills, anxiety, preschool, children, behavior disorders.
فهرست مطالب
چکیده 1
مقدمه 2
روش پژوهش 8
جامعه آماری و شیوه نمونه گیری 8
ابزار پژوهش 9
جدول اعتباریابی (روایی) مقیاس اضطراب کتل 9
شیوه اجرا 10
روش تحلیل داده ها : 13
منابع : 20
1 – Eyberg
2 – Pincus
3 – Choat 3- Anastopoalos 3- Mendlonis 4- Foodhand
5 – Nelson & Israel 6- Rapee 7- Fergosen
5 – Patterson , G, R
1- Kratochwill, T,R 2- Morris, R,J 3- Kazdin,A,E 4- chember lain ,P
5- Ride, j 6- Walter , H,L 7- Gilmore , S.K
7 – Griest, D.L. 2- Baum , C, G.
8 – True experimental design
9 – Random assigntment
10 – Mc guire & Richman
—————
————————————————————
—————
————————————————————
22