بررسی آلودگی‎های زیست محیطی صنایع ذوب آهن و پتروشیمی



بسمه تعالی
موضوع تحقیق:
بررسی آلودگی‎های زیست محیطی صنایع ذوب آهن و پتروشیمی

پروژه

تحقیق کننده:

استاد راهنما:

تقدیر و تشکر
شکر شایان نثار ایزد منان که توفیق را رفیق راهم ساخت تا این تحقیق را به پایان برسانم.

با سپاس ازسه وجود مقدس:
آنان که ناتوان شدند تا ما به توانایی برسیم…
موهایشان سپید شد تا ما روسفید شویم…
و عاشقانه سوختند تا گرمابخش وجود ما و روشنگر راهمان باشند…
پدرانمان
مادرانمان
استادانمان

چکیده
بشر برای دستیابی به پیشرفت های علمی و تکنولوژیکی به طور ناخواسته بسیاری از نظام های حیاتی که زندگیش به آن وابسته است را دستخوش تغییر و آسیب های جدی کرده است. توسعه سریع و شگفت انگیز فناوری به طور قابل توجهی توانایی تولید کالاها را افزایش داده و استاندارد زندگی را بهبود بخشیده است. اگرچه، این موضوع یک پدیده ثانویه یعنی آلودگی محیط زیست را نیز به وجود آورده است. ضمن اینکه تاثیر متضادی نیز بر تخریب کیفیت زندگی داشته است. در طول تاریخ، پیشرفت کیفیت زندگی که ناشی از فناوری های جدید بوده است همواره زیر سایه تاثیرات منفی آن بر محیط زیست قرار گرفته است. اما اخیرا تردیدهایی در این مورد به وجود آورده است که آیا لزوما توسعه فناوری بهبود کیفیت زندگی بشر را تضمین خواهد کرد. مشاهده شده است که افزایش بهره وری، نه تنها باعث شتاب گرفتن استهلاک مواد اولیه شده، بلکه از طریق تخلیه ضایعات باعث تخریب محیط زیست نیز می شود. از یک سو محیط زیست یک منبع تامین انرژی و مواد اولیه است، که به انواع کالاها و خدمات تبدیل می شوند تا برای برآوردن نیازهای انسانی مورد استفاده قرار گیرند؛ از سوی دیگر، محلی است برای ضایعات و آلودگی هایی که توسط تولیدکنندگان و مصرف کنندگان ایجاد شده اند. یکی از جنبه های نگران کننده این مساله این است که بشر در مورد اثرات بلندمدت حضور این مواد شیمیایی در طبیعت چیز زیادی نمی داند. در حال حاضر می دانیم که در بلندمدت این مواد شیمیایی می توانند باعث سرطان، آسیب های عصبی، عقب ماندگی یا نقص عضو و جهش ژنتیکی شوند. وقتی که این مواد وارد محیط زیست می شوند، به شکلی بسیار پیچیده در طبیعت پراکنده و منتشر می شوند و ممکن است به مواد دیگری تبدیل شوند که اثرات متفاوتی دارند. در این تحقیق ما به بررسی تاثیرات منفی دو صنعت مختلف ذوب آهن و پتروشیمی بر محیط زیست را بررسی می‎کنیم. برای اطمینان از برخورداری از یک آینده پایدار و توازن اکوسیستم به عنوان یک کل برای خودِ ما و برای نسل های آتی، نیازمند این هستیم که اقدامات مناسب را به منظور حفظ و مدیریت محیط زیست انجام دهیم.
کلمات کلیدی: آلودگی، محیط زیست، صنعت ذوب آهن، صنعت پتروشیمی

مقدمه و کلیات تحقیق
امروزه مباحث تخصصی و کاربردی در حوزه صنعت از وسعت شایان توجهی برخوردار است و با توجه به وجود رویه های مختلف در عملکرد عوامل مرتبط با امور محیط زیست انسانی، برقراری ارتباط و استفاده از تجربیات مثبت گروه های داوطلب ایجاد وحدت رویه بین واحدهای استفاده کننده از خدمات زیست محیطی و بالاخره شناخت فراگیر و سهل الوصول شرکتهای مشاور طراح و سازنده تجهیزات و تاسیسات مربوطه دارای اولویت مهمی می باشد. خوشبختانه دسترسی به شبکه های جهانی اطلاعات، دستیابی به بخشی از موارد فوق را تسهیل نموده ولیکن با نگاهی واقع بینانه فقر اطلاعاتی غیر قابل انکاری در حوزه محیط زیست صنعتی کشور مشهود است که انجام اقدامات موثر سریع را توجیه پذیر و الزامی می نماید.
تحول در راهبردهای حفاظت محیط زیست، حاکی از تحول رو به تکامل رویکردهای زیست محیطی می باشد که در رابطه با بسط مفهوم توسعه قرار می گیرند. در چند دهه اخیر، تحول های مختلف صنعتی عبارت بوده اند از نادیده گرفتن مشکل، رقیق کردن(Dilution)، کنترل آلودگی در انتهای خط(End-of-pipe)، بازیافت، استفاده مجدد و پیشگیری از آلودگی (Pollution Prevention) که هر یک از این رویکردها در دوره زمانی خاصی مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به روند رو به رشد صنایع و فراگیر شدن آلودگی ناشی از آنها، اخیراً توجه به رویکردهای بیولوژیک رشد فزاینده ای یافته است. روش های مختلف تصفیه بیولوژیک پساب شهری و صنعتی، طی نیمه دوم قرن بیستم توسعه یافت و شاید لجن فعال به عنوان متداولترین آنها مطرح گردید. اما واقعیت این است که روش های هوازی تصفیه پساب دارای یک محدودیت اساسی می باشند زیرا هزینه های جاری تصفیه خانه های پساب با استفاده از روش های متعارف بسیار بالاست. براین اساس توسعه روش تصفیه بی هوازی برای تصفیه پساب های شهری و صنعتی در سال های اخیر رویکرد سرمایه گذاری در سیستم های تصفیه متحول ساخته است. تصفیه بی هوازی که همیشه به علت وجود محدودیت در تولید بوی نامطبوع به فراموشی سپرده می شد، امروزه به دلیل ظرفیت قابل قبول در تصفیه پساب های با بالا، با هدف استفاده مهندسین، سرپرستان و تکنسین های تصفیه خانه های پساب به عنوان قدم اول در این زمینه مطرح می گردد و بدون شک در قرن جدید سایر روشهای تصفیه فاضلاب را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد (نصیری، 1387).
سرزمین ایران بدلیل موقعیت جغرافیایی زیستی و وجود سرزمین های حاصلخیز، یکی از قدیمی ترین و قدرتمندترین تمدن های بشری بوده است (خلیلی عراقی و رضایی، 1390).
"صنعت به کلیه فعالیت هایی اطلاق می گردد که در جهت تغییر فیزیکی یا شیمیایی مواد از طریق فرآیندهای صنعتی به منظور تبدیل و یا آماده سازی این مواد به محصولات و خدمات قابل مصرف، صورت می پذیرد" ایرانیان باستان در شمار قدیمی ترین صنعت کاران و صاحبان فن قرار می گیرند. در این دوران بعلت شیوه زندگی و نوع اقتصاد و روابط اجتماعی، تولیدات صنعتی عمدتاً تامین کننده مایحتاج داخلی اقوام بوده است: در قرون شانزدهم و هفدهم بتدریج با توسعه جوامع و تحول وضعیت اقتصادی، اجتماعی، فعالیتهای تولیدی و صنعتی نیز گسترش یافت و کارگاه های صنعتی با تعداد کارگر زیاد که اغلب وابسته به حکومت و دربار بودند پدیدار گشتند (دهقان مدیسه و همکاران، 1389؛ فنایی و شیخ جباری، 1384). در همین دوره تحول شگرفی در صنعت جهان پدیدار گشت و رشد اقتصادی، صنعتی آنها به سرعت فزونی یافت. این زمان فرصت مناسبی جهت پیشرفت صنعتی ایران بود که متاسفانه بدلایل متعدد از جمله ضعف حکومتها، شیوه زندگی سنتی، قوم گرایی و ساختار اقتصادی چنین نشده و صنعت ایران تا یالها به همان صورت ابتدایی و غیر ماشینی و در حد تامین نیازهای داخلی، باقی ماند. در دهه 1260 هجری با جلب توجه سرمایه گذاری خارجی صنعت بصورت نوین و ماشینی بتدریج به ایران وارد شد (مهدوی و عزیزمحمدلو، 1397). در ابتدای دهه 1300 با ظهور سلسله پهلوی و بدنبال تقویت و اقتدار حکومت مرکزی و افزایش درآمدهای دولت از طریق فروش نفت سرمایه گذاری دولتی در صنایع بشدت افزایش یافت. بطوریکه در طی مدت هفت سال از 1311 تا 1317 حدود 63 کارخانه جدید با بیش از 30 هزار کارگر در کشور راه اندازی شد و روند صنعتی شدن ایران از این دوران به صورت جدی تر ادامه یافت (وشمه و همکاران 1396). از مهمترین ویژگیهای صنعت در این دوران می توان به توسعه صنایع مونتاژ، عدم توجه به تربیت نیروی متخصص داخلی و اتکاء به کارشناسان خارجی و تکیه بر درآمدهای نفتی اشاره کرد. پس از انقلاب اسلامی در سال 1357 اولین اولویت بخش صنعت رفع وابستگی و استقلال اقتصادی اعلام گردید. در این راستا برنامه ریزی هایی در برنامه اول توسعه صورت پذیرد که بعلت جنگ تحمیلی و محاصره اقتصادی با مشکلات زیادی روبرو شد ولیکن این اهداف در برنامه دوم توسعه تحقق یافت و اکنون نیز تمرکز اصلی برنامه سوم در بکارگیری کامل از ظرفیت های ایجاد شده در برنامه های اول و دوم توسعه می باشد. در نخستین برنامه پنجساله توسعه، 8000 میلیارد ریال شامل 15 میلیارد دلار سرمایه گذاری ارزی از سوی بخش خصوصی و دولتی در بخش صنعت انجام شد که حدود 50 درصد آن در زیر مجموعه صنایع کوچک و متوسط و مابقی در صنایع پتروشیمی و فلزات بود. سرمایه گذاری انجام شده و سایر برنامه های حمایتی و اصلاحی موجب شد که سهم بخش صنعت در تولید ناخالص مالی در سال 1374 به 17 درصد برسد. رشد سرمایه گذاری بخش صنعت در برنامه دوم سالانه 2/5 درصد پیش بینی گردید و عملکرد سالهای 1374 و 1375 نشان دهنده رشد 5 درصدی می باشد که خوشبختانه این امر تحقق یافته است (شریف زادگان و نورایی، 1394).
بتدریج با افزایش روند توسعه صنعتی و بدلیل محدود شدن ظرفیت پذیرش آلاینده ها توسط محیط زیست، مفهوم این نماد تغییر کرد بطوریکه امروزه، آلوده نمودن محیط زیست علاوه بر منع قانونی، عمل خوشایند و مطلوبی نبوده و توسط عموم و افکار عمومی نیز مورد اعتراض قرار می گیرد (انتظاری و همکاران، 1386). صنایع نیز بناچار متناسب با این کاهش توان خودپالایی محیط زیست و اعتراضات مردمی تغییر نمودند. چنانکه در چند دهه پیش، در طراحی و اجرای تکنولوژیها و طرحهای صنعتی، جایگاهی برای کنترل های زیست محیطی در نظر گرفته نمی شد (ملماسی و همکاران، 1389). در حالیکه امروز نه تنها صنایع براساس قوانین و مقررات ملزم به رعایت استانداردهای زیست محیطی هستند (و این امر بتدریج باعث شده تا پیش بینیهای زیست محیطی در طراحی تکنولوژی و اجرای طرحهای صنعتی در نظر گرفته شود)، بلکه بر اثر وجود اهرم هایی از قبیل تخفیفهای مالیاتی و استانداردهای بین المللی زیست محیطی، صاحبان صنایع نیز بطور داوطلبانه اقدام به کنترل آلودگی ها و انجام اصلاحات زیست محیطی می نمایند (احمدی پری و هویدی، 1399).

اثرات زیست محیطی صنایع
با آمدن انقلاب صنعتی، انسان ها توانستند تا قرن بیست و یکم پیشرفت کنند. فناوری به سرعت توسعه یافت، علم پیشرفته تر شد و عصر تولید به چشم آمد. با همه اینها یک اثر دیگر هم می آید: آلودگی صنعتی. پیش از این، صنایع کارخانه های کوچکی بودند که دود را به عنوان آلاینده اولیه تولید می کردند. با این حال، از آنجایی که تعداد کارخانه ها محدود بود و فقط ساعات مشخصی در روز کار می کردند، سطح آلودگی رشد قابل توجهی نداشت. اما زمانی که این کارخانه ها به صنایع و واحدهای تولیدی تمام عیار تبدیل شدند، موضوع آلودگی صنعتی اهمیت بیشتری پیدا کرد.
توسعه اقتصادی به عنوان یک رکن اساسی در مجموعه سیاست های هر کشور، از یک سو با صنعت، تکنولوژی و از سویی دیگر با آلودگی های زیست محیطی ارتباطی نزدیک دارد (Campana et al., 2013). تجربه کشورهای توسعه یافته نشان می دهد که پیگیری هدف های توسعه اقتصادی باتاکید بر بخش صنعت و بهره برداری غیر اصولی از محیط زیست، توسعه پایدار را با مخاطرات جدی مواجه می سازد (نوری و عباس پور، 1388). آلودگی هوا از جمله مشکلات زیست محیطی است که با صنعتی شدن و افزایش مصرف انرژی شدت یافته است (Çebi et al., 2015). با توجه به نقش اساسی صنعت در روند کشورهای در حال توسعه، رابطه میان فعالیت های صنعتی و میزان آلودگی ناشی از بخش صنعت، دارای اهمیت فراوانی است (Chen et al., 2015). صنایع انرژی بر از نظر درجه اهمیت همواره در اقتصاد ملی، برنامه ریزی ها و سیاست های کلان و توسعه ای نقش بسزایی داشته و از کارآیی مطلوب برخوردار است (آرمن و تقی زاده، 1392). این صنایع با توجه به پتانسیل ها و ظرفیت های بالقوه می توانند گسترش و رونق سایر فعالیت های "همنیاز"و "پیش نیاز"و همچنین در جهت صادرات غیرنفتی از حیث "وزن" و "ارزش" نقش واجد اهمیت و اولویت داری داشته باشد (سپهری راد و همکاران، 1391). در راستای این منافع اقتصادی، آسیب های زیست محیطی ناشی از کارخانجات صنایع انرژی بر از قبیل فولاد (مدنی و همکاران، 1395؛ Haupt et al., 2017)، آلومینیوم (Paraskevas et al., 2015)، پتروشیمی (Ghobadi et al., 2015) و سیمان (احمدی پری و همکاران، 1391) اجتناب ناپذیر است؛ این آسیب ها شامل تغییر نامناسب کاربری زمین، تولید آلودگی ها، تخریب منابع طبیعی و .. در منطقه می باشد (شهیکی تاش و همکاران، 1394؛ Thollander et al., 2010).
پیشگیری و کنترل این آسیب از راه ارزیابی محیط زیستی، مدیریت درست، تصویب لوایح و قوانین لازم، به کاربردن وسایل مورد نیاز و نظارت و پایش درست و به موقع ممکن می شود (Wathern, 2013). ارزیابی اثرات محیط زیستی ابزاری برای اطمینان یافتن از اجرای مناسب و درست یک پروژه است و می توان آن را روشی برای تعیین، پیش بینی و تفسیر اثرات یک پروژه پیشنهادی بر جامعه و محیط زیست دانست (طباطبایی و همکاران، 1392). این روش یکی از پراستفاده ترین ابزارها در تصمیم گیری های زیست محیطی به شمار می رود. یکی از مسایل موجود در برنامه ریزی، تصمیم گیری و ارزیابی محیط زیست، وجود داده های دارای عدم قطعیت است (Gomes, 2014). در شرایط تصمیم گیری در دنیای واقعی استفاده از منطق قطعی به دلیل وجود ابهاماتی ذاتی که در معیارها وجود دارد ممکن است تصمیم گیر را با محدودیت های اساسی روبه رو کند (احمدی زاده و همکاران، 1393). به طور کلی این مساله که اغلب تصمیم های محیط زیستی در محیطی آکنده از اهداف و محدودیت های پیچیده و مبهم رخ می دهند، پذیرفته شده است (Ghobadi et al., 2015). بنابراین مساله مورد تصمیم در محیط زیست را نمی توان با استفاده از ارزش های قطعی، به درستی و با دقت تعریف کرد. جهت روبه رو شدن با مسایل تصمیم کیفی و دارای اطلاعات مبهم در محیط زیست، استفاده از تئوری منطق فازی به عنوان ابزار مدل سازی سیستم های محیط زیست مطرح می شود (Taherion & Heydarzadeh, 2008). وضعیت توسعه صنعتی در تمام کشورها در مرحله یکسانی نمی باشد. کشورهای توسعه یافته با دستیابی به رشد اقتصادی مطلوب و دانش فنی مورد نیاز، اهمیت بیشتری به مسایل زیست محیطی می دهند در حالی که در کشورهای در حال توسعه بدلایل مختلف، هنوز آلودگیهای زیست محیطی ناشی از صنعت، کم و بیش وجود دارد. آنچه در این میان تمام جهان بسوی بهبود کیفیت زیست محیطی می باشد. مسایل و مشکلات عمده زیست محیطی را در صنعت می توان بدو صورت مصرف مواد اولیه و ایجاد آلودگی بیان نمود (Habert et al., 2020).
آلودگی صنعتی، آلودگی ناشی از صنعت است. همراه با انقلاب صنعتی، کارخانه ها و فناوری های بیشتری توسعه یافتند که باعث آلودگی هوا، زمین و آب زیادی در سیاره ما شد. این نوع آلودگی یکی از بدترین آلودگی هاست زیرا دودی که این صنعت در هوا منتشر می کند به ازن، مشکلات سلامتی هم برای حیوانات و هم برای انسان و گرم شدن کره زمین کمک زیادی می کند. آلودگی صنعتی، آلودگی ناشی از صنعت است. همراه با انقلاب صنعتی، کارخانه ها و فناوری های بیشتری توسعه یافتند که باعث آلودگی هوا، زمین و آب زیادی در سیاره ما شد. این نوع آلودگی یکی از بدترین آلودگی هاست زیرا دودی که این صنعت در هوا منتشر می کند به ازن، مشکلات سلامتی هم برای حیوانات و هم برای انسان و گرم شدن کره زمین کمک زیادی می کند. کشورهایی که با رشد ناگهانی و سریع چنین صنایعی روبرو هستند، آن را یک مشکل جدی می دانند که باید فورا تحت کنترل قرار گیرد. آلودگی های صنعتی چهره های بسیاری را به خود می گیرد. چندین منبع آب آشامیدنی را آلوده می کند، سموم ناخواسته را در هوا آزاد می کند و کیفیت خاک را در سراسر جهان کاهش می دهد. بلایای زیست محیطی بزرگ به دلیل حوادث ناگوار صنعتی ایجاد شده است که هنوز تحت کنترل قرار نگرفته است (سازمان حفاظت محیطزیست، دفتر ارزیابی اثرات زیست محیطی، 1399). در زیر چند مورد از دلایل آلودگی صنعتی که منجر به تخریب محیط زیست شده است آورده شده است. صنایع با رهاسازی زباله های سمی خود در آب، زمین و هوا، محیط زیست را آلوده می کنند. صنایع بیشتر محصولات خود را در کارخانه ها تولید می کنند. کارخانه ها دود سمی را در هوا منتشر می کنند که محیط زیست ما را آلوده می کند. این دود حاوی مواد شیمیایی غیرطبیعی و سمی برای محیط زیست و همچنین گازهایی است که برای جو مضر هستند. با این کار، حیوانات، گیاهان و انسان ها ممکن است دود کارخانه ها را استنشاق کنند که می تواند منجر به عوارض سلامتی یا مرگ بدتر شود. به غیر از آن، گازهای دیگر باعث تخریب لایه اوزون می شوند که به گرم شدن کره زمین کمک می کند. از سوی دیگر، صنایع نیز از آب برای ساخت خود استفاده می کنند. آب اضافی مورد استفاده کارخانه ها دوباره به اقیانوس ها یا رودخانه های باز ریخته یا رها می شود. مواد شیمیایی سمی که همراه با آب اضافی کارخانه ریخته می شود می تواند به حیوانات آبزی برسد و به آنها آسیب برساند. به غیر از آن، آب نیز دوباره برای استفاده تجاری پردازش می شود، که می تواند گیاهان، حیوانات و انسان ها را هنگام مصرف آن ها تحت تاثیر قرار دهد یا از آب برای آبیاری استفاده شود. با آن چرخه آب محیط زیست به شدت مختل شده و آسیب می بیند و برخی منابع را برای مصرف بی مصرف می کند. علاوه بر این، صنایع با ریختن زباله های مایع و جامد خود در خشکی، محیط زیست را آلوده می کنند. این زباله ها باعث آلودگی خاک می شود که منجر به مشکلات کشاورزی و همچنین مشکلات مزمن بهداشتی برای انسان و حیوانات می شود. در نهایت، صنایع محیط زیست را آلوده می کنند که منجر به انقراض برخی گونه های جانوری و گیاهی می شود. به دلیل تاثیرات انباشته آلودگی صنعتی، محیط زیست به طور مداوم تحت تاثیر اختلالات آن قرار می گیرد و بر سیستم طبیعی آن تاثیر می گذارد. بسیاری از خاک برای گیاهان قابل سکونت است. گرمایش جهانی آنقدر شدید می شود که حتی یخچال های طبیعی در حال ذوب شدن هستند و خرس های قطبی خانه خود را از دست می دهند، بلایای طبیعی بیشتری در حال وقوع هستند و دیگر توسط طبیعت کنترل نمی شوند و حیوانات به طور مداوم خانه های خود را از دست می دهند (Conserve-energy-future, 2023).
انقلاب صنعتی چگونه باعث آلودگی محیط زیست شد؟
از زمان انقلاب صنعتی، فعالیت های انسانی تاثیر منفی قابل توجهی بر محیط زیست گذاشته است. آلودگی و انتشار کربن به بدتر شدن محیط طبیعی و جو کمک می کند. این پیامدهای کنش صنعتی تهدیدی برای جامعه بشری و تمامی حیات های دیگر روی زمین است. درک اثرات زیست محیطی صنعت ضروری است تا بتوانیم با تصمیم گیری مناسب و رفع این مسائل پیش برویم. هنگامی که پیامدهای اعمال خود را درک شوند، می توان تغییراتی را در رفتار بشر ایجاد کرد که می تواند حفاظت از محیط زیست را ارتقا دهد (سازمان حفاظت محیطزیست، دفتر ارزیابی اثرات زیستمحیطی، 1399).
انقلاب صنعتی در قرن 18 در انگلستان آغاز شد و سپس در اروپا و سراسر جهان گسترش یافت. رویه های صنعتی جدید، کشورها را به خروج از اقتصاد کشاورزی به نفع اقتصادهای صنعتی سوق می دهد. سوخت های فسیلی برای تولید برق برای این شیوه های صنعتی سوزانده شدند و منجر به بدتر شدن کیفیت محیط زیست شد. انقلاب صنعتی نیز مسئول تغییرات کاربری زمین است. با رشد صنعت، زمین های بیشتری برای فعالیت های صنعتی توسعه یافت. این بدان معنی بود که فضای کمتری به زمین های کشاورزی اختصاص داده می شد، بنابراین شیوه های کشاورزی باید تغییر می کرد. کشاورزی خود صنعتی شد. کشاورزی صنعتی شامل شیوه هایی مانند استفاده از ماشین آلاتی است که با سوخت های فسیلی و کودها و آفت کش های مضر کار می کنند. سایر اقدامات شامل دادن آنتی بیوتیک و هورمون به دام و همچنین ارائه شرایط زندگی انسانی کمتر است. این اقدامات منجر به تخریب خاک، آلودگی هوا و آب و افزایش انتشار گازهای گلخانه ای شده است. یکی دیگر از اثرات زیست محیطی تغییر کاربری زمین، کاهش کلی مخازن کربن طبیعی است. جنگل زدایی و شهرنشینی توانایی طبیعی زمین برای جذب کربن از جو را از بین می برد و در نتیجه غلظت گازهای گلخانه ای بیشتر می شود. سطح دی اکسید کربن (CO2) نسبت به سطوح قبل از صنعتی 50 درصد افزایش یافته است. افزایش سطح CO2 به گرم شدن کره زمین و تغییرات آب و هوایی کمک کرده است. افزایش سطح دی اکسید کربن به طور مستقیم با افزایش جهانی در شیوه های صنعتی از زمان انقلاب صنعتی در ارتباط است. امروزه، صنعتی شدن هنوز در کشورهای در حال توسعه در حال وقوع است. کشورهای در حال توسعه اغلب توانایی مالی برای حمایت از انرژی پاک را ندارند و بنابراین برای تامین انرژی صنعت خود به شیوه های سنتی مانند سوزاندن زغال سنگ، نفت یا نفت متوسل می شوند. علاوه بر کشورهای در حال توسعه، بسیاری از کشورهای توسعه یافته همچنان به صنایع آلاینده برای تقویت اقتصاد خود متکی هستند و این امر به افزایش غلظت گازهای گلخانه ای و گرم شدن کره زمین کمک می کند. آلودگی صنعتی اثرات زیست محیطی شدیدی دارد. پیامدهای شیوه های صنعتی از آلودگی در سطح محلی تا تغییرات آب و هوای جهانی متغیر است. این اثرات نتایج مخربی برای محیط زیست ما و تمام حیات روی زمین دارد. در زیر اثرات مختلف زیست محیطی ناشی از صنعت آورده شده است. صنعت باعث آلودگی آب، هوا و خاک می شود. نیازی به گفتن نیست که آب، هوا و خاک برای پایداری زندگی انسان روی زمین ضروری هستند. آلودگی سلامت انسان و اکوسیستم های طبیعی زمین را تهدید می کند. آلودگی آب هم در آب شیرین و هم در اقیانوس ها اتفاق می افتد. آب در فعالیت های صنعتی استفاده می شود و زمانی که با فلزات، مواد شیمیایی یا زباله های رادیواکتیو تماس پیدا می کند، آلوده می شود. سپس آب به رودخانه ها و اقیانوس ها تخلیه می شود و در نتیجه اکوسیستم ها و منابع آب شیرین آلوده می شوند. آب آشامیدنی کثیف سلامت انسان را تهدید می کند. محصولاتی که با آب آلوده آبیاری می شوند نیز می توانند مضر باشند. آلودگی هوا هر گونه تغییر فیزیکی، بیولوژیکی یا شیمیایی در جو است. آلاینده هایی مانند گاز، دود یا ذرات معلق کیفیت هوا را کاهش می دهند و منجر به شرایط نامطلوب زندگی برای انسان، گیاهان یا حیوانات می شوند. اقدامات مضر صنعتی مانند سوزاندن زغال سنگ یا گاز طبیعی می تواند آلاینده هایی را آزاد کند که باعث مشکلات تنفسی و قلبی در انسان می شود و اکوسیستم های سراسر جهان را تهدید می کند. آلاینده های موجود در هوا همچنین می توانند باعث باران اسیدی، تخریب محصولات کشاورزی و اسیدی شدن آب شیرین شوند. آلودگی خاک زمانی است که سطح مواد شیمیایی در زمین از حد نرمال فراتر رود و تهدیدی برای سلامت انسان یا وضعیت یک اکوسیستم باشد. آلودگی خاک بر توانایی ما برای رشد محصولات تاثیر می گذارد و می تواند به محیط های طبیعی آسیب برساند. خاک آلوده همچنین می تواند منجر به مشکلات سلامتی در انسان و حیوانات شود. اثرات زیست محیطی صنعت فشار شدیدی بر نظم طبیعی اکوسیستم ها وارد می کند. آلودگی و تغییر کاربری زمین پیامدهای اکولوژیکی دارد. علاوه بر این، صنعت تغییرات باعث بهبود ضعیف محیط زیست پس از بلایا و کاهش تنوع زیستی شده است. آلودگی و تغییر کاربری زمین تهدیدی جدی برای اکوسیستم ها به شمار می رود. گیاهان و حیوانات از زباله های آلوده اقیانوس ها و دیگر آب ها رنج می برند. آلاینده های موجود در هوا و خاک می توانند خطرات بقای کل اکوسیستم ها را ایجاد کنند. فعالیت هایی مانند جنگل زدایی می تواند زمین های جنگلی را مختل کند و حیوانات را بدون زیستگاهی برای بقا در آن رها کند. بهبود محیط زیست پس از بلایا به دلیل فشاری که اکوسیستم ها تحت تاثیر تغییرات آب و هوایی قرار دارند کندتر شده است. بلایای طبیعی مانند آتش سوزی ها و طوفان ها با تغییرات آب و هوایی رایج تر می شوند. پاکسازی بلایای صنعتی مانند نشت نفت یا تشعشعات نشت کننده دشوار است و مانع از بازیابی طبیعی محیط زیست می شود. تنوع زیستی با انقراض برخی گونه های جانوری و گیاهی در حال کاهش است. در زمان های دیگر، گیاهان و جانوران مجبور به رقابت در سطوح بیشتری می شوند، زیرا زیستگاه طبیعی آنها از نظر اندازه کاهش می یابد و سلامت تنوع زیستی یک منطقه را تحت فشار قرار می دهد (Terrapass, 2022).
در روند رو به رشدی که در ایران مشاهده می گردد، افزایش آلاینده ها امری اجتناب ناپذیر است. منبع اصلی این آلاینده ها مصرف کنندگان انرژی در بخش های مختلف اقتصاد می باشند. آمار و ارقام مصرف انرژی نشان می دهد که مقدار مصرف سرانه انرژی در ایران بیش از میزان جهانی آن می باشد. نرخ رشد مصرف انرژی در ایران بسیار بالاست لذا میزان آلایندگی نیز در این کشور بالا خواهد بود. این موضوع محیط زیست را به عنوان یک دارایی عمومی به خطر می اندازد. از این رو مطالعات در مورد محیط زیست از اهمیت بالایی برخوردار شده است.
صنعت پتروشیمی
صنعت پتروشیمی به صنایعی اطلاق میشود کـه در آنهـا هیدروکربنهای موجود در نفت خام و یا گـاز طبیعـی بـه محصولات شیمیایی تبدیل میشوند. در واقـع پتروشـیمی از دو کلمـه نفـت و شـیمی تشـکیل شـده و معنـای تحـت اللفظـــی آن مـــواد شـــیمیایی حاصـــل از نفـــت اســـت. پتروشیمی، محصولات شیمیایی هستند که از نفت به وسیله پالایش به دست می آیند. برخی از ترکیبات شیمیایی ساخته شده از نفت نیز از سایر سوخت های فسیلی مانند زغال سنگ یا گاز طبیعی یا منابع تجدیدپذیر مانند ذرت، میوه خرما یا نیشکر به دست می آیند. دو کلاس رایج پتروشیمی عبارتند از الفین‎ها (شامل اتیلن و پروپیلن) و آروماتیک ها (شامل ایزومرهای بنزن، تولوئن و زایلن). پالایشگاه های نفت با کراکینگ کاتالیزوری1 سیال فراکسیون های نفتی الفین ها و مواد آروماتیک تولید می کنند. کارخانه های شیمیایی الفین ها را با کراکینگ بخار مایعات گاز طبیعی مانند اتان و پروپان تولید می کنند. آروماتیک ها از طریق اصلاح کاتالیزوری نفتا تولید می شوند. الفین ها و آروماتیک ها بلوک های سازنده طیف وسیعی از مواد مانند حلال ها، شوینده ها و چسب ها هستند. الفین ها پایه پلیمرها و الیگومرهای مورد استفاده در پلاستیک ها، رزین ها، الیاف، الاستومرها، روان کننده ها و ژل ها هستند (Sami & Lewis, 2001). صنایع پتروشیمی با توجه به ترکیبات متنوع آن و نیز به واسطه دارا بودن فلزات سنگین، از پتانسیل ایجاد آثار سوء بر بهداشت و سلامت افراد و تخریب محیط زیست را برخوردارند (ملماسی و همکاران، 1389).
پتروشـیمی صــنعتی اسـت کــه از مــواد نفتــی، مــواد شـیمیایی گونـاگون مـورد نیـاز زنـدگی امـروز را فـراهم میآورد. در این صنعت از هیدروکربورهای نفتی پـس از اعمال یک سری فعل و انفعالات شیمیایی، فرآورده هـای نهـایی بـا ارزش افـزودهای نزدیـک بـه ده تـا پـانزده برابـر ارزش مواد اولیه آن از نفت خـام و گـاز تولیـد مـیشـود. دیگر امتیـاز ایـن صـنعت مـادر، امکانـات نامحـدود بـرای تولید هزاران فرآورده است که اکثرآن ها به عنـوان مـاده اولیه در سایر بخشهای صنایع و یـا در کشـاورزی مـورد استفاده قرار میگیرند (جعفریان مقدم و همکاران، 1390). Jafarzadeh (2008) اولـین بـار صنعت پتروشیمی در آمریکا پا به عرصه وجـود گذاشـت و آمریکاییها اصطلاح "Petrochemicals "را برای مواد خام حاصله از نفـت معمـول نمودنـد و سـپس در اروپـا و ممالک دیگر استفاده از مـواد نفتـی بـه عنـوان مـواد خـام اولیه آغاز گردید
در ایران نیز بـرای اولـین بـار در سـال 1343 شمسـی شرکت ملی صنایع پتروشیمی وابسته به شرکت ملی نفـت ایران تشکیل شد و فعالیـتهـای خـود را در ایـن زمینـه از صنعت آغاز نمود. صنایع پتروشـیمی در ایـران قـدمتی در حدود نیم قرن دارد. مستجابی (1384) اولـین سـارمان نسبتا متشکل بـرای ایـن منظـور بنگـاه شـیمیایی وابسـته بـه وزارت اقتصاد بود. عمدهتـرین فعالیـت ایـن بنگـاه ایجـاد کارخانه کود شیمیایی مرودشت فارس در سال 1338 بود تا اینکه در سال 1343 طبق قانون، کلیه فعالیتهایی که به عنوان ایجاد و توسعه صنایع پتروشیمی توسـط واحـدهای تابعه وزارت خانهها و سازمانهای مختلـف دولتـی انجـام میشـد، در شـرکت ملـی نفـت ایـران متمرکـز گردیـد و شرکت مزبور برای تامین این منظور شرکتی فرعی بـه نـام شـرکت ملـی صـنایع پتروشـیمی را تاسـیس کـرد. هـدف اصـلی ایـن شــرکت تولیــد فــرآوردههــای پتروشـیمی و شیمیایی و فرآوردههای فرعی از نفت و مشـتقات نفتـی و گاز طبیعی و سایر مواد خام اعم از آلـی و معـدنی اسـت. بدین ترتیب که با استفاده از هیدروکربورهای نفتی که بـه حد وفور در ایـران موجـود اسـت و یـا از اسـتخراج نفـت حاصل می شود و سالیان متمادی به صورت مـواد زائـد و بلا مصرف سوزانده می شد طبق اصول و موازین علمـی- صنعتی بهره برداری نموده و از اتـلاف آن هـا جلـوگیری به عمل آورد (رفیعی نژاد، 1386).
پتروشیمی ها ممکن است پیچیده و گیج کننده به نظر برسند، اما ما با محصولات مبتنی بر پتروشیمی در تعامل و استفاده مکرر در زندگی روزمره خود هستیم. از لباس های ما گرفته تا ظرف Tupperware که ساندویچ شما را برای ناهار نگه می دارد، محصولات پتروشیمی به شدت در زندگی آن طور که ما می شناسیم نقش دارند. پتروشیمی ها ترکیباتی هستند که با استفاده از گاز طبیعی یا نفت – یک نفت خام – تولید می شوند. این فرآیند می تواند انواع مختلفی از مواد شیمیایی از جمله بنزن، اتیلن، متانول، پروپیلن و بسیاری دیگر را ایجاد کند. به عنوان مثال، اتیلن پتروشیمی در تولید چسب و سایر چسب ها، کاغذ، کفش و لوازم الکترونیکی کوچک استفاده می شود. شرکت ها از پروپیلن شیمیایی برای تولید مبلمان، رنگ، پوشاک، بسته بندی مواد غذایی و حتی دارو استفاده می کنند. جوهر، عایق ساختمان، تجهیزات ورزشی، پنل های خورشیدی، کود – پتروشیمی ها را می توانید در طیف وسیعی از محصولات مختلف بیابید. شاید شناخته شده ترین و همچنین به طور بالقوه مضرترین محصولات تولید شده با استفاده از پتروشیمی پلاستیک باشد. با این حال، پلاستیک به دور از تنها محصول رایج تولید شده با استفاده از پتروشیمی است. متاسفانه تولید این پتروشیمی ها ضایعاتی تولید می کند که می تواند بر محیط زیست و سلامت انسان تاثیر بگذارد. ضایعات پتروشیمی هر محصول جانبی تولید پتروشیمی مانند زباله های سمی و گازهای گلخانه ای است. اجزای اصلی پتروشیمی ها – گازهای طبیعی و نفت – نیز در طول فرآیند استخراج، ضایعات و محصولات جانبی خود را تولید می کنند (Somma, 2021).
محصولات عمده ای که توسط واحدهای صنایع پتروشیمی ایران تولید می شوند عمدتاً عبارتند از: کودهای شیمیایی، اوره، فسفات دی آمونیم، کودهای مخلوط نیترات آمونیم، مواد اولیه پلاستیک، پی ـ وی ـ سی و دی ـ او ـ پی، مواد شیمیایی نظیر اسید سولفوریک، اسید کلریدریک، آمونیاک، گوگرد، دوده و… با این حال، این محصولات در مقایسه با ده ها هزار مشتقی که از نفت و گازهای طبیعی به کمک تکنولوژی پیشرفته پتروشیمیایی بدست می آید، بسیار اندک بوده، نشان می دهد که همت و تلاش بیشتری در این زمینه باید بکار برد تا به واقعیت نزدیکتر شد.
بخش عمده ای از تولید محصولات پتروشیمی اساسی به میزان عرضه نفت خام و مواد اولیه خام بستگی دارد. در تولید فرآورده های پتروشیمی، خوراک ها به محصولات اساسی پتروشیمی مانند اتیلن و آروماتیک ها تبدیل می شوند که از هم جدا می شوند. ایران با در اختیار داشتن بیش از ۳۳ تریلیون مترمکعب ذخایر متعارف گاز طبیعی و ۱۵۷ میلیارد بشکه ذخایر قابل برداشت نفت خام از پتانسیل و مزیت نسبی مناسبی برای توسعه صنعت پتروشیمی با هدف تکمیل زنجیره ارزش نفت و گاز برخوردار است. محصولات تولیدی این صنعت، مواد اولیه بخش های زیادی از اقتصاد ایران را فراهم می کند و از این منظر بسیار حائز اهمیت بوده و همواره مورد توجه سیاستگذاران کشور است. تنوع محصولات پتروشیمی می تواند حلقه های مفقوده صنایع بی شماری را تکمیل کند و بدون شک توسعه صنایع وابسته این صنعت نیز در تامین کالاهای مصرفی و رفع نیازهای صنایع داخلی کشورمان نقش بسزایی خواهد داشت (دنیای اقتصاد، 1400).
از طرف دیگر بطور بالقوه، صنایع پتروشیمی به عنوان یکی از بزرگترین منابع آلاینـده محـیطزیسـت محسـوب میشوند. امروزه کنترل و کاهش اثرات آلودگی ناشی از صنایع پتروشیمی جهت حفاظت از محیطزیست به عنـوان یکی از مهمترین مسائل و دغدغـه هـای ملـل جهـان قـرار گرفته است. مشکلات زیستمحیطـی عمـده ایـن صـنایع بـویژه در شـرایط عـدم رعایـت ضـوابط واسـتانداردهـای زیستمحیطی، پیامدهای مخاطره آمیز را به همـراه داشـته و طبیعتزیستی جوامع انسانی و نیز حیات وحش را دچار اختلال مینماید (جعفریان مقدم و همکاران، 1390).
اثرات زیست محیطی صنعت پتروشیمی
صنعت پتروشیمی یکی از مهم ترین منابع تولید گازهای گلخانه ای اصلی است که مسئول گرم شدن زمین هستند. سایر تاثیرات منفی صنعت پتروشیمی بر محیط زیست عبارت اند از: باران های اسیدی، از بین رفتن لایه اوزون، آلودگی هوا و… . در صنعت پتروشیمی، مواد شیمیایی به صورت بالقوه مضر هستند در واقع سموم مهلک، بوهای سمی و یا مواد قابل احتراق هستند. صنعت پتروشیمی همچنین ممکن است باعث از بین رفتن تنوع زیستی و تخریب اکوسیستم شود. بخارهای حاصل از صنعت پتروشیمی شامل مقادیر متنابهی از هیدروکربن های حلقوی و آروماتیک، فنول ها، مشتقات فلزی، مواد فعال سطحی، سولفیدها، اسید نفتیلنیک و سایر مواد شیمیایی می شود. تولیدکنندگان محصولات شیمیایی و پتروشیمی دومین مصرف کننده بزرگ در بخش های تولید جهان هستند و تقریباً پنج درصد از گازهای گلخانه ای دنیا را تولید می کنند (دنیای اقتصاد، 1400).
این میزان آلاینده شامل انتشار مستقیم دی اکسید ناشی از سوخت های فسیلی در محل کارخانه، انتشار غیرمستقیم آلاینده ها در اثر استفاده از برق در جریان تولید و انتشار گازهای غیر دی اکسید در فرآیندهای صنعتی مختلف است. در زمینه انتشار گازهای گلخانه ای تاکنون بیشترین توجه معطوف به انتشار گاز دی اکسیدکربن بوده که در اثر سوختن سوخت های فسیلی ایجاد می شود، اما بخش عمده سوخت های فسیلی برای مصارف غیرانرژی مورد استفاده قرار می گیرد. در اینجا مصارف غیر انرژی تحت عنوان مصرف خوراک های فسیلی برای تولید مواد ارگانیک مصنوعی و محصولات شیمیایی تعریف می شود. صنعت پتروشیمی کشور در سال های اخیر در زمینه تولید محصولات متعارف و پایه پتروشیمی به موفقیت های عظیمی دست یافته است. این صنعت موارد استفاده و کاربرد بی شماری در زندگی روزمره افراد دارد و به همان اندازه برای زندگی موجودات زنده و اکوسیستم زمین خطرناک است. اکثر این مواد شیمیایی زمانی که منتشر می شوند، می توانند اثرات نامطلوبی بر محیط زیست مانند هوا، آب و خاک بگذارند. برخی از مهم ترین عوامل اثرگذار بر انتشار آلایندگی در بخش پتروشیمی عبارت اند از: آلودگی های احتراقی که در اثر سوزاندن سوخت در پالایشگاه ها برای تولید برق ایجاد می شود. مواد منتشره ناشی از نشتی دستگاه ها، مواد منتشره فرار، مواد منتشره منبع نقطه ای از جمله آنها است (دنیای اقتصاد، 1400).
محققان انواع مختلفی از اثرات پتروشیمی ها را بر محیط زیست مورد مطالعه قرار داده اند. تولیدات پتروشیمی به آلودگی هوا، آلودگی آب و خاک کمک می کند. این می تواند بر سیستم های کوچک تر مانند اکوسیستم های فردی تاثیر بگذارد، اما در مقیاس جهانی نیز پیامدهایی دارد. به عنوان مثال، گازهای گلخانه ای منتشر شده از طریق تولید مواد پتروشیمی می تواند به تغییرات آب و هوایی جهانی کمک کند. تولیدات پتروشیمی همچنین به آلودگی آب کمک می کند – هم در سطح دریاچه ها، حوضچه ها و نهرها و همچنین در آب های زیرزمینی. فرآیند تولید پتروشیمی منجر به آلودگی فاضلاب به سولفیدها، آمونیاک و سایر ترکیبات می شود. برخی از گیاهان از چاه ها برای تزریق فاضلاب به زیر زمین استفاده می کنند که در طول تاریخ منجر به آلودگی سفره های زیرزمینی و آب های زیرزمینی شده است که مردم آب آشامیدنی خود را از آنجا تامین می کنند. مقررات دولتی مانند قانون آب آشامیدنی سالم و قانون آب پاک به ایجاد محدودیت هایی برای دفع فاضلاب کمک می کند تا اثرات پتروشیمی ها بر سلامت انسان و محیط اطراف کاهش یابد. این مقررات تضمین می کند که کارخانه های پتروشیمی فاضلاب را پردازش کرده و مواد شیمیایی مضر را قبل از دفع حذف می کنند. آلودگی خاک به طور کلی فقط بر مجاورت کارخانه پتروشیمی تاثیر می گذارد، اگرچه می تواند از طریق رواناب به آلودگی آب کمک کند. نشت و نشت منجر به تجمع مواد شیمیایی در خاک می شود که می تواند بر سلامت اکوسیستم تاثیر بگذارد و به اشکال دیگر آلودگی کمک کند. با این حال، گیاهان می توانند با موفقیت از باکتری ها برای شکستن و حذف نشت و آلودگی خاک و کاهش این نوع آلودگی استفاده کنند. بقایای تولید پتروشیمی همچنین می تواند در محل های دفن زباله و سایر مکان های دفع نیز جمع شود (Somma, 2021).
ایـن صـنایع بـا توجـه به ماهیت فعالیتها و فرایندهای انجام گرفته و نیزبواسـطه تولیــد پســاب، انتشــار گازهــای آلاینــده و پســماندهای خطرناک از پتانسـیل ایجـاد آثـار سـوء بـر محـیطزیسـت برخوردار میباشند (Xiao, 2004). هچنین تخلیـه پسابهای صنایع پتروشیمی با توجه بـه ماهیـت ترکیبـات آنها به منابع آبی پذیرنـده، قابلیـت تخریـب بخـش قابـل توجهی از عناصر زیستی را دارا می باشند. بـه طـوری کـه بصـورت مسـتقیم و غیـر مسـتقیم زمینـه حـذف تـدریجی گونـههــای آبـزی اعـم از جــانوری و گیــاهی را فــراهم میسازد و بدین ترتیب با کـاهش تعـداد و تنـوع گونـههـا موجب سادهتر شدن شبکه غذایی گردیده و منبـع آبـی را بخصـوص در سـواحل بـه یـک منبـع آبـی مـرده تبـدیل مینماید (Rajesh, 2006). تبعات ایـن آلـودگی بـهویـژه فلزات سنگین محدود به اجزای حیـاتی اکوسیسـتم نبـوده بلکه در مسیر بهره برداری انسان از منـابع آبـی بـه جوامـع انسانی نیز راه یافته و سلامتی انسانها را تحـت تـاثیرقـرار میدهد (اسماعیلی ساری، 1382). براسـاس اصـول توسـعه پایدار و مدیریت نوین، نادیده گرفتن محـیطزیسـت و بـه خطر انداختن اجزای حیـاتی آن بـه منزلـه نادیـده گـرفتن سلامت انسانها است کـه پیامـدها و تبعـات خـاص خـود (بهداشـتی، اجتمـاعی واقتصـادی) را بــه همـراه خواهـد داشت (Asian development bank, 1997). در ایـن رابطه، تخلیه فاضلاب صنایع متعدد پتروشیمی به آبهـای خلیج فارس، هم زندگی طبیعی جانداران ایـن دریـا را بـه مخاطره انداخته و هم سلامت انسانها را بـه تبـع تغذیـه از منابع غذایی آبی مورد تهدید قرار داده است. خلیج فارس دریای نیمـه بسـتهای بـا 40 هزارکیلومترمربـع وسـعت کـه دارای تنوع زیستمحیطی کـم نظیـراسـت و بـین 400 تـا 450 گونه ماهی در آن زندگی میکنند. خلـیج فـارس در منطقـهای گرمسـیری و خشـک واقـع شـده کـه بـه دلیـل وضعیت سایکولوژیکی و محیطی ویـژه، از دامنـه تحمـل آبزیان موجود در آن نسـبت بـه تغییـرات محیطـی کاسـته شده است و ورود آلایندههـا نیـز آسـیب بیشـتری بـه ایـن موجودات میزند (صمدیار، 1384).
یکـی از ارکـان اقـدامات حفـاظتی از منــابع طبیعی در مقابل اثرات ریانبار ناشی از پسـابهـای صـنایع پتروشیمی، تجزیه و تحلیل اثرات آلـودگیهـا بـر جوامـع زیستی بویژه عناصری که از بیشترین حساسـیت و آسـیب پــذیری نســبت بــه آلــودگیهــای صــنایع برخوردارنــد، میباشند. تجزیه و تحلیل اثرات میبایست همراه بـا انجـام نمونهبرداریهای لازم از منبع آبی تحـت اثـر بـه گونـهای انجام پذیرد که متضمن حفاظت از عناصـر زیسـتی تحـت اثـرباشـد. بنــابراین انجـام مــدیریت زیستمحیطی جهت حفاظت ایـن گونـه منـابع تحـت اثـر مسـتلزم شناسـایی وتجزیـه و تحلیـل اثـرات مـیباشـد. بـا وجود آنکه رعایت برخی ملاحظات زیستمحیطی جهت حذف و یا تقلیل مهمترین اثرات ناسازگار زیستمحیطی هزینه بر است، اما آینده روشنی را در دنبال کردن مسـائل زیستمحیطی و خصوصاً پیوستن به پروتکل کیوتو بـرای کشورها به دنبال خواهد داشـت (جعفریان مقدم و همکاران، 1390).
خلیج فارس و دریای عمان، جزو متنوعترین اکوسیستمهای جهان هستند و شرایط خاص این مناطق، از نظر تنوع ویژه رویشگاههای گرمسیری، گونه های مختلف جانداران آبزی و غیره، حساسیت ویژهای را برای این محیطهای آبی بهوجود آورده است. این مناطق به واسطه شرایط خاص آبوهوایی، واجد نادرترین و حساسترین اکوسیستمهای دریایی و جوامع گیاهی و جانوری ایران و منطقه هستند که از جمله میتوان به آبسنگهای مرجانی، جنگلهای گرمسیری مانگرو، زیستگاههایی نظیر هورها و خورها، پستانداران آبزی، لاکپشتهای آبی، ماهیان زینتی و تجاری و رویشگاههای گرمسیری اشاره کرد. احداث مجتمع های متعدد نفت، گاز و پتروشیمی درکنار این مناطق و پیامد آن مانند ایجاد پسابهای نفتی و شیمیایی، آلودگی صوتی، سوزاندن گازهای تفکیکی، جمع شدن مواد زائد شیمیایی، دفع زباله و مواردی از این دست، چالش بزرگ زیست محیطی است که باید مورد بررسی قرار گیرد. به اعتقاد برخی کارشناسان، وجود این چالشها در کنار توسعه صنایع پتروشیمی کشور (خصوصا منطقه ویژه ماهشهر) بدون انجام ارزیابیهای زیست محیطی صحیح، در آیندهای نزدیک، منجر به تبدیل خلیج فارس و خورموسی به مرداب خواهد شد ( فاطمی، 1390). از یک طرف، با آلودگیهایی مواجه هستیم که بهعینه در مناطق پیرامون صنایع پتروشیمی مشاهده میشوند و به طور کلی در ادبیات موضوع نیز صنایع نفت و گاز، به خصوص صنایع پتروشیمی در زمره صنایع آلاینده محیطزیست قرار میگیرند، ولی از طرف دیگر، مشاهده میکنیم صنایع پتروشیمی کشور، هر روز استاندارد و جایزه "صنعت سبز" تازهای گرفته و روی آن تبلیغ میکنند (راسخون، 1390).
در صنایع پتروشیمی و پالایشگاهی، بر اساس نوع مواد مصرفی و تولیدی و همچنین مرحله فرآیندها، نوع و میزان آلایندگیهای این صنایع متفاوت است. بدین معنی که در فرآیندهای مختلف، امکان آلودگی در سه مرحله "جمعآوری مواد اولیه،" "تولید و تبدیل مواد واسطه" و "جمع آوری و انبار مواد تولید شده،" محتمل میباشد. نمونه هایی از اثرات مختلف زیست محیطی تحت تاثیر صنعت پتروشیمی شامل: تخریب مرجانهای طبیعی در عسلویه و خلیج نایبند به منظور احداث واحدهای جدید، تخریب اکوسیستم خلیج فارس و تبدیلشدن خورموسی به مرداب بهدلیل رعایت نکردن اصول صحیح جایگیری مجتمعهای پتروشیمی، از بین رفتن صدفهای مرواریدساز خلیج فارس بدلیل آلوده شدن آبها به مواد شیمیایی مختلف و مضر غیرقابل تجزیه، هیدرولیز شدن تخم موجودات آبزی، بارورنشدن و ازبین رفتن آبزیان در مرحله نوزادی و از بین رفتن امنیت شغلی صیادان و در نتیجه تلاش برای صید در نقاط عمیق و دوردست (فاطمی، 1390). تنها یک بازدید کوچک از مناطقی نظیر ماهشهر و بندر امام، استشمام آمونیاک موجود در هوا، مشاهده پسابهای ورودی به دریا و شنیدن درددل بومیانی که زندگی خود را متاثر از این آلودگیها میبینند، هر فرد منصفی را به تصدیق وجود این مشکلات وامیدارد. اما در مقابل نقل نظرات کارشناسان زیست محیطی، باید پای صحبت مسئولین شرکت ملی صنایع پتروشیمی نیز نشست و دید که برای بهبود این وضعیت و کاهش آلایندگی، چه فعالیتی داشته اند. سخنان مسئولان پتروشیمی و گزارشات و طرحهای گذشته، حال و آینده شرکت ملی صنایع پتروشیمی نشان میدهد که این شرکت، اولویت زیادی برای حفظ محیط زیست در مجتمع ها قائل شده است (راسخون، 1390).
در این راستا برخی از فعالیتهای ویژه پتروشیمی برای حفظ محیط زیست به شرح زیر است (مرتضوی، 1390):
شناسایی دقیق فاضلابها و اندازهگیری کمی و کیفی آلایندهها در کلیه واحدهای پتروشیمی صورت گرفته و سیستمهای تصفیه فاضلابهای صنعتی و بهداشتی در کلیه مجتمعها احداث شده است. بنا به گزارشات پتروشیمی، در حال حاضر در تمام مجتمعهای پتروشیمی، فاضلابهای تولیدی در مجتمعها جمعآوری و بطور اصولی تصفیه گشته و مطابق استانداردهای سازمان محیط زیست به محیط تخلیه میشود و آبهای حاصله مجدداً در خط تولید مورد استفاده قرار میگیرد. در حال حاضر، در پتروشیمی اراک، پسابهای صنعتی به عنوان آب فرآیند و یا در آبیاری فضای سبز مورد استفاده قرار میگیرد. در مجتمعهای پتروشیمی رازی و بندر امام نیز برنامه مدیریت فاضلابهای صنعتی در حال انجام بوده و با جدیت دنبال میشود. حتی در برخی مناطق مانند ماهشهر، در حالی که واحدهای صنعتی هنوز به بهرهبرداری نرسیدهاند، تصفیهخانهها در مرحله بهرهبرداری و راهاندازی قرار دارند. تلاش برای جلوگیری از آلودگی هوا در زمینه رفع آلودگی هوای حاصل از فعالیت صنایع پتروشیمی، مطالعات ارزیابی کمی و کیفی آلایندهها صورت گرفته و اقدامات لازم جهت کنترل آنها در حال انجام است؛ در مجتمع رازی دو طرح بهصورت همزمان جهت حذف آلایندههای آمونیاکی در حال مطالعه میباشد و در برخی مجتمعها نظیر اراک و بندر امام، دستگاههای پیشرفته اندازهگیری آلایندههای اتمسفری و دوربینهای مداربسته خریداری شده و به صورت روزانه و online مبادرت به اندازهگیری آلایندهها و بهسوزی مشعلهای موجود میشود. رفع مواد زاید جامد، پروژههای متعددی جهت شناسایی، طبقهبندی، تفکیک، پردازش و دفع اصولی مواد زاید جامد اعم از صنعتی و شهری، در مجتمعها به انجام رسیده است. همچنین شرکت ملی صنایع پتروشیمی با حمایت از برخی شرکتها و صنعتگران، نسبت به جمعآوری و بازیافت زایدات پلاستیکی که امروزه از معضلات زیستمحیطی کشورمان هستند. اقدام نموده است. انجام پژوهشهای زیستمحیطی، شرکت ملی پتروشیمی در راستای حل معضلات زیستمحیطی مجتمعهای پتروشیمی و توسعه ارتباط صنعت با دانشگاه، به انجام پژوهشهای زیستمحیطی دست زده است. این فعالیتها بر محور اصلاح فرآیند و کاهش دورریزها، تصفیه آبوفاضلاب، کنترل آلودگی هوا و بازیافت ضایعات پلیمری استوار است. توسعه فضای سبز بنا به گفته مسئولین پتروشیمی، تلفیق صنعت با فضای سبز، یکی از اهداف اصلی مجتمعها میباشد. طبق استانداردهای زیستمحیطی، باید دهدرصد از فضای صنعتی به فضای سبز اختصاص داده شود؛ ولی در پتروشیمی درصدهای بالاتری به این مساله اختصاص داده شده است. به عنوان مثال، در پتروشیمی اصفهان در مقابل 65 هکتار فضای صنعتی، 85 هکتار فضای سبز احداث شده است. در حال حاضر، حدود 1000 هکتار فضای سبز در اطراف و داخل 9 مجتمع تولیدی فعلی، احداث شده است و از آنها نگهداری میشود. آبیاری این فضای سبز با استفاده از پسابهای صنعتی تصفیه شده صورت میپذیرد که تا حد زیادی از مصرف آب خام کاسته است. مواردی که برشمرده شد، بخشی از تلاشهای شرکت ملی پتروشیمی جهت کاهش و رفع آلودگیهای زیستمحیطی فعالیتهای این صنعت میباشد که نسبت به صنایع دیگر، چالشهای زیستمحیطی بیشتری را ایجاد میکند.
صنعت ذوب آهن
ذوب ها تاسیساتی هستند که فلزات تصفیه شده بیشتری را از سنگ معدن استخراج می کنند. مس، سرب، نیکل، نقره، روی، طلا، کبالت و کادمیوم با استفاده از این روش از نمونه ها و بقایای زمین استخراج می شوند. ذوب شامل حرارت دادن سنگ معدن با یک عامل احیا کننده مانند زغال سنگ، کک یا سایر عوامل تصفیه است. اگرچه برای صنعت تولید فلز مفید است، اما خطرات زیادی نیز دارد که در صورت کنترل نشدن می تواند بر محیط زیست تاثیر بگذارد. ذوب به عنوان عامل اصلی آلودگی آب در مجاورت آن شناخته می شود. سرباره، زباله جامد با فلز یا غلظت بالایی از مخلوط فلزی تولید می کند. کارخانه های ذوب همچنین مسئول انتشار مقادیر بالایی از آلاینده های هوا مانند دی اکسید گوگرد، هیدروژن فلوراید، اکسیدهای نیتروژن، دودهای تهاجمی و مضر، گازها، بخارات و سایر سموم هستند.
گروه فلزات اساسی شامل چهار صنعت آهن و فولاد – آلومینیوم – سرب و روی – مس و ریخته گری می باشد. آهن یکی از رایج ترین عناصر زمین است که تقریبا %5 پوسته زمین را تشکیل می دهد و به وسیله روش کاهش با کربن استخراج می گردد و فولاد معروف ترین آلیاژ آهن است و به سه روش تهیه می گردد: -1روش کلاسیک یا کوره بلند، -2روش احیا مستقیم سنگ آهن و ذوب محصولات احیاء شده -3روش ذوب قرامندهای فولادی با استفاده از کوره قوس الکتریکی بدلیل اینکه این روش با استفاده از کوره قوس الکتریکی بستگی دارد و این فرآیند بخشی از روش احیاء مستقیم را تشکیل می دهد. لذا اثرات زیست محیطی آن در قالب روش احیاء مستقیم بررسی می گردد. تهیه این مواد به روش های مذکور، آلاینده هایی را به دنبال دارد که علاوه بر مخاطرات شدید زیست محیطی، سلامت انسان ها را نیز به خطر می اندازد. صنعت فولاد به عنوان یکی از صنایع بنیادی کشور، در زمینه پژوهش ها و سرمایه گذاری های بهبود کیفیت، تولید فولادهای خاص، کاهش مصرف انرژی و کاهش آلودگی های محیط زیست گام های موثری برداشته است. مهمترین اثرات زیست محیطی ناشی از اجرای فعالیت های کارخانه فولاد در بخش ذوب و نورد شامل آلودگی هوا، آلودگی صدا، آلودگی آب، مصرف انرژی و مواد زاید می باشد. در فرآیند ذوب بیشترین آلودگی مربوط به هوای ناشی از مصرف سوخت در کوره های بازگرمایش و در واحد نورد پساب ایجادشده درنتیجه آب استفاده شده برای تمیزکاری و خنک کردن، همچنین پسماندهای تولید شده حاصل از فرایندهای آماده سازی سطح می باشد (اسلامی فرد، 1399).
ذوب آهن (Ironworks): ساختمان یا مکانی است که در آن آهن ذوب شده و محصولات آهن سنگین و فولاد ساخته می شوند. این اصطلاح در زبان انگلیسی هم به صورت مفرد هم جمع به کار می رود. ذوب آهن از زمانی که کوره بلند جایگزین روشهای قبلی شد به عنوان نسل بعدی کوره آهن خالص شناخته می شود. یک ذوب آهن یکپارچه در قرن نوزدهم معمولاً شامل یک یا چندین کوره دمنده و تعدادی کوره ذوب یا کارخانه ذوب همراه یا بدون انواع دیگری از کارگاه های ذوب آهن می شد. پس از اختراع فرایند بسمر، فرایندهای تبدیل رایج شدند و ظهور کارخانه فولاد جایگزین ذوب آهن شد. فرایندهای اجرایی در یک ذوب آهن معمولاً به عنوان استخراج فلز آهنی تشریح می شود، اما اصطلاح سایدرژی (siderurgy) نیز گاهی استفاده می شود. آهن کار یا آهن کار کارخانه ای صنعتی است که در آن آهن ذوب می شود و در آن محصولات سنگین آهن و فولاد ساخته می شود. این اصطلاح هم مفرد است و هم مفرد، یعنی مفرد آهن سازی، آهن سازی است. زمانی که کوره های بلند جایگزین روش های قبلی شدند، کارخانه های آهن شکوفایی کردند. یک کارخانه آهن تلفیقی در قرن نوزدهم معمولاً شامل یک یا چند کوره بلند و تعدادی کوره قلوه کشی یا ریخته گری با یا بدون انواع دیگر کارخانه های آهن بود. پس از اختراع فرآیند بسمر، مبدل ها به طور گسترده ای گسترش یافتند و کارخانه های فولادی نامی جایگزین کارخانه های آهن شدند. فرآیندهای انجام شده در کارخانه های آهن معمولاً به عنوان متالورژی آهنی توصیف می شود، اما اصطلاح siderurgy نیز گاهی اوقات استفاده می شود. این از کلمات یونانی sideros – آهن و ارگون یا ارگوس – کار گرفته شده است. این یک اصطلاح غیرمعمول در انگلیسی است و بهتر است به عنوان انگلیسی سازی اصطلاحی که در فرانسوی، اسپانیایی و سایر زبان های رومی استفاده می شود، در نظر گرفته شود. از نظر تاریخی، رایج است که جامعه ای در اطراف کارخانه آهن ساخته شده است که در آن مردم ساکن در آنجا برای تامین شغل و مسکن به آهن کاری وابسته بودند. با تعطیل شدن کارخانه های آهن (یا صنعتی شدن) این روستاها اغلب رو به زوال می رفتند و رشد اقتصادی منفی را تجربه می کردند (Roos, 2022).
یکی از بخش هایی که به شدت مصرف انرژی و تولید گاز دارد (Energy intensive sector) ، صنعت ذوب آهن به شمار می رود. این موضوع در اقتصاد ایران به طور ویژه ای مد نظر قرار میگیرد. در سالهای اخیر این صنعت رشد بی سابقه ای را تجربه کرده است. بنابراین انتظار می رود رشد مصرف انرژی در این صنعت فزونی یابد. متعاقبا تاثیر آن بر آلودگی زیست محیطی به سرعت افزایش خواهد یافت. آنچه از بررسی بلند مدت میزان مصرف انرژی توسط این صنعت و تاثیرات زیست محیطی آن به دست می آید بر بحرانی بودن وضعیت موجود دلالت دارد. این موضوعات در این نوشته مورد تحلیل قرار خواهد گرفت. مدل برسی موضوعات یاد شده بر اساس الگوی اقتصاد-تکنولوژی (Techno-Economy Model) خواهد بود. بخش اعظمی از این آلایندگی متوجه صنعت آهن و فولاد می شود. صنعت آهن و فولاد به نوبه ی خود مصرف انرژی بالایی دارد که این مصرف بالا عملا با تولید گاز رابطه ی مستقیمی دارد. 31 درصد این مصرف انرژی در بخش معادن و ساخت صورت می گیرد. صنعت فولاد اولین مصرف کننده انرژی در ایران بوده و حجم زیادی از آلاینده های محیط زیست را تولید می نماید. این درحالیست که این صنعت به سرعت هم رو به رشد می باشد. به دلیل وجود نیروی انسانی ارزان و همچنین وجود منابع انرژی خوب در ایران تولید آهدر این کشور منافع بسیاری دارد. به همین جهت است که انتظار می رود این صنعت روند رو به رشد خود را در آینده حفظ نماید. این صنعت پتانسیل خوبی برای ذخیره انرژی در خود دارد. افزایش بهره وری در مصرف انرژی در هنگام تولید می تواند راهی برای جلوگیری از مصرف بی رویه منابع انرژی در نظر گرفته شود (Hayman, 2005).
اثرات زیست محیطی صنعت ذوب آهن
اصولا رشد و گسترش شهر و شهرنشینی اغلب با فعالیت های صنعتی همراه است. این همراهی و همزیستی از یک سو امکان اشتغال و رشد اقتصادی را برای شهروندان به ارمغان می آورد و از سوی دیگر، آن ها را در معرض آلودگی هوا، آلودگی خاک، آلودگی صوتی و غیرهقرار می دهد. با توجه به این مطلب وجود کارخانه ذوب آهن به عنوان یکی از عوامل آلودگی های شدیدی در محیط زیست شده است. فرآیندهای ذوب باعث انتشار گازهای گلخانه ای در هوا می شود که عامل اصلی آلودگی هوا و آب هستند. باران اسیدی ممکن است در نتیجه غبار اسید سولفوریک تشکیل شده از این کارخانه های ذوب که در جو نفوذ می کند، تولید شود. به دلیل گرانش و حرکات در جو، اسید ممکن است در چند مایل دورتر پخش شود و دامنه خود را گسترش دهد. باران اسیدی منجر به افزایش اسیدیته در آب های سطحی و خاک می شود که در آن پوشش گیاهی، حیات وحش و جمعیت ماهی های متعددی در آن ساکن هستند. باران اسیدی همچنین فرسایش زمین را تسریع می کند و گیاهان و جانوران را در درازمدت به خطر می اندازد. محصولات زائد حاصل از ذوب شامل ضایعات مایع نفوذ به منابع آب است. آب مورد استفاده برای خنک کردن سنگ معدن معمولاً دفع می شود. زهکشی تصادفی اتفاق می افتد و این آب سمی را قادر می سازد تا به محیط اطراف خود نفوذ کند. علاوه بر آن، ضایعات تصفیه پساب مایع و بقایای حاصل از تصفیه جریان های فاضلاب نیز به آلودگی آب کمک می کنند. آب حاصل از فرآیند ذوب معمولاً نیاز به تمیز کردن در یک تصفیه خانه فاضلاب با خنثی سازی و رسوب یون های خاص دارد. گچ (CaSO4)، هیدروکسیدهای فلزی و سولفیدها باقیمانده های اصلی این سیستم ها هستند. این آب تصفیه خانه فاضلاب و پساب مایع حاوی مواد شیمیایی خطرناک مختلفی مانند کروم و سرب است که برای زندگی گیاهان و جانوران بسیار مضر است. محصولات زائد حاصل از ذوب شامل ضایعات مایع نفوذ به منابع آب است. آب مورد استفاده برای خنک کردن سنگ معدن معمولاً دفع می شود. زهکشی تصادفی اتفاق می افتد و این آب سمی را قادر می سازد تا به محیط اطراف خود نفوذ کند. علاوه بر آن، ضایعات تصفیه پساب مایع و بقایای حاصل از تصفیه جریان های فاضلاب نیز به آلودگی آب کمک می کنند. آب حاصل از فرآیند ذوب معمولاً نیاز به تمیز کردن در یک تصفیه خانه فاضلاب با خنثی سازی و رسوب یون های خاص دارد. گچ (CaSO4)، هیدروکسیدهای فلزی و سولفیدها باقیمانده های اصلی این سیستم ها هستند. این آب تصفیه خانه فاضلاب و پساب مایع حاوی مواد شیمیایی خطرناک مختلفی مانند کروم و سرب است که برای زندگی گیاهان و جانوران بسیار مضر است. در کارخانه های ذوب مدرن، که ارزش اقتصادی کنسانتره فلزی به طور معقولی بالاست، بیشتر فاضلاب و سرباره به فرآیند بازگردانده می شود و در نتیجه مقدار ضایعات مورد نیاز برای دفع دائمی کاهش می یابد. فن آوری های مدرن در کاهش یا حتی جلوگیری از آلودگی گسترده کارخانه ذوب بسیار مهم است. برخلاف ذوب اولیه، بیشتر دی اکسید گوگرد تولید شده امروزه در ابتدا قبل از انتشار از طریق استفاده از تجهیزات جدید مانند رسوب دهنده های الکترواستاتیک جذب می شود. این دستگاه معمولاً برای جذب ذرات گرد و غبار و بازگرداندن آنها به فرآیند استفاده می شود. علاوه بر این، بازیافت باتری های سرب و قوطی های آلومینیومی و استفاده از مواد خام جایگزین، تقاضا برای فرآوری سنگ معدن را کاهش می دهد که به کاهش آلودگی آب نیز کمک می کند (Andersoneng.com).
ذوب آهن اثرات زیادی بر محیط زیست دارد، از جمله انتشار گازهای گلخانه ای هوا (CO، SOx، NOx، PM2)، آلاینده های فاضلاب، زباله های خطرناک و زباله های جامد. عمده ترین اثرات زیست محیطی کارخانه های فولادسازی یکپارچه ناشی از کک سازی و ساخت آهن است. تقریباً تمام انتشار گازهای گلخانه ای مرتبط با تولید فولاد از انتشار دی اکسید کربن مربوط به مصرف انرژی است. تولید زغال سنگ سوخته (کوک) یکی از منابع اصلی آلودگی ناشی از تولید فولاد است. انتشارات هوا مانند گاز کوره کک، نفتالین، ترکیبات آمونیوم، نفت سبک خام، گوگرد و گرد و غبار کک از کوره های کک منتشر می شود. انتشار آب از آب مورد استفاده برای خنک کردن کک پس از اتمام پخت ناشی می شود. آب خاموش با نسیم کک و سایر ترکیبات آلوده می شود. در حالی که حجم آب آلوده می تواند عالی باشد، استفاده مجدد از آب خاموش کردن نسبتاً آسان است. اکثر آلاینده ها را می توان با فیلتراسیون حذف کرد. تفاله، ناخالصی های سنگ آهک و سنگ آهن که در بالای آهن مذاب جمع آوری می شوند، بزرگ ترین بخش فرآورده های فرعی آهن سازی را تشکیل می دهند. دی اکسید گوگرد و سولفید هیدروژن تبخیر شده و در تجهیزات کنترل انتشار هوا جذب می شوند و سرباره باقی مانده به صنعت ساختمان فروخته می شود. در حالی که این یک روش پیشگیری از آلودگی نیست، زباله های جامد به محل دفن زباله نمی رسند (Greenspec.co.uk).
به طور متوسط به ازا هر تن فولاد 10 کیلوگرم مواد معلق با دامنه 5 -35 کیلوگرم در تن بسته به ویژگی های کوره و کیفیت قراضه تولید می شود. بهترین نحوه مقابله با این آلودگی استفاده از سیستم غبارگیر می باشد که نه تنها مانع از آلودگی محیط می شود بلکه غبار میکرونیزه حاوی عناصر ارزشمند و قابل استفاده مجدد و یا فروش را جمع آوری می نماید. لازم به ذکر است یکی از مجهزترین غبارگیرهای موجود در کشور با تکنولوژی ایتالیا در مجتمع ذوب آهن نطنز مورد استفاده قرار گرفته شده است. غلظت CO2 و CO ورودی به هوا نیز به میزان کربن موجود در قراضه و نحوه احتراق آن بستگی دارد که با مصرف بیشتر آهن اسفنجی به قراضه این مقدار از آلودگی نیز به مقدار زیاد کاهش یافته و زیر حد استاندارد انتشار می باشد (توکلی و همکاران، 1379). منابع اصلی مواد زاید جامد در واحد ذوب ناشی از خرسک، سرباره وشلاکه حاصل از فرایند ذوب، غبار بگ فیلترها و ضایعات فلزی می باشد. باتوجه به آنالیز تجزیه عنصری انجام شده روی انواع این ضایعات، امکان باز مصرف آن در فرآیند تولید و یا تولید بریکت، بالاست و فیلر و سایر محصوالت بازیافتی با ارزش افزوده بالا و همچنین فروش این ضایعات به صنایع دیگر از جمله مهمترین اقدامات انجام شده مجموعه در زمینه مدیریت مواد زاید جامد می باشد. پسماند و مواد زائد جامد حاصل از فرایند نورد گرم در نتیجه آماده سازی سطح، کوتاه کردن، لبه بری جوشکاری و تراشکاری و دفع نقایص هندسی و متالوژیکی و شامل پوسته ها ناشی از کوره بازگرمایش، یپوسته روغنی و غیر روغنی نورد، لجن حاصل از تصفیه فاضلاب و ضایعات مواد نسوز کاری کوره میباشد. میزان پوسته در کوره باز گرما ییش به نوع محصول بستگی دارد. کل مواد زاید این بخش امکان بازیافت و مصرف در فرآیند تولید را دارند. ر فرایند تولید کک ، ذغالسنگ پس از پخته شدن در کوره های کک سازی و دانه بندی شدن جهت احیای سنگ آهن به کوره بلند ارسال می شود. گاز حاصل از این فرایند وارد واحد پالایش گاز شده و پس از تصفیه مقدماتی در سردکننده های گاز کک و الکتروفیلترها ، جهت حذف آمونیاک وارد واحد سولفات آمونیوم می شود . در این واحد آمونیاک و اسید سولفوریک ضمن انجام فعل و انفعالات شیمیایی به سولفات آمونیوم تبدیل شده و به فروش می رسد. گاز کک پس از آن وارد واحد جذب و تقطیر بنزول شده و بنزول خام و نفتالین گاز استحصال می شود . در هنگام جذب بنزول و نفتالین از گاز کک سایر هیدروکربن های قابل جذب در روغن جاذب نیز از گاز کک جدا شده و تحت عنوان محصول میانی ناشی از کک جداسازی می شود. میزان تولید سالیانه این محصول بالغ بر 300 تن می باشد. این محصول طی سالیان متمادی در حوضچه های تنگه جوزدان انبارش می شده است. یکی دیگر از میعانات گاز کک قطران و فوسی می باشد که قطران به عنوان محصول گران بها بفروش رفته ولی فوسی نیز که میزان تولید سالیانه آن حدود 400 تن می باشد در حوضچه های تنگه جوزدان نگهداری می شده است (اسلامی فرد، 1399).
نتیجه گیری
گرچه در زمینه کاهش آلایندههای محیط زیست در شرکت ملی صنایع فعالیتهایی صورت گرفته، لکن بر اساس نظرات کارشناسانی که اقوال آنان به طور مستند ارائه شد، این حرکتها با ضعفهایی روبرو است آنچه کارشناسان بر آن تاکید داشته و توجه بدان را ضروری دانسته اند در نکات زیر خلاصه میگردد:
سازمان حفاظت محیط زیست و شرکت ملی صنایع نسبت به حفظ محیط زیست دریایی اهمیت کمتری قائل شده و حساسیت اکوسیستم متنوع خلیج فارس و دریای عمان را چندان که لازم است، درک نکردهاند. توجه بیشتر به این مساله و تمرکز فعالیتهای هر دو بخش در زمینه حفظ و احیای محیط زیست این نواحی، به عنوان اولویت اصلی میبایست مورد توجه مسئولین قرار گیرد.
محیط زیست در حال حاضر تنها به اصلاح مشکلات برخی واحدها پرداخته و در زمینه یکی از وظایف اصلی خود که بررسی نوع تکنولوژیهای مورد استفاده بوده کمتر تلاش نموده است. از این رو پژوهش و مطالعات تکنولوژی، به منظور انتخاب تکنولوژیهای سازگار با محیط زیست میبایست جزو اولویتهای پژوهشی و مطالعاتی محیط زیست پتروشیمی قرار گیرد.
ارتباط منسجم و قاعدهمندی میان دفاتر محیط زیست مجتمع ها، دفتر NPC، قسمتهای مرتبط سازمان حفاظت محیط زیست و دانشگاهها برقرار نمیباشد و اطلاعات و آمار و ارقام صحیح نیز مبادله نمیشود. وجود یک ارتباط مستقیم، قاعدهمند و منظم میان این مراکز، استفاده مشترک از آزمایشگاههای مجهز ایجاد شده از طریق سرمایهگذاری مشترک و اتخاذ راهحل مشکلات موجود از طریق همکاری و همفکری کلیه نهادها و قسمتهای مسئول منجر به اخذ تصمیمی خواهد شد که حداکثر منافع در آن لحاظ شده باشد.
سازمان محیط زیست و شرکت ملی صنایع پتروشیمی میبایست کارشناسان زبدهای تربیت نمایند که بر هر دو زمینه "اصول حفاظت از محیط زیست" و "مهندسی و طراحی" مسلط بوده و در فعالیتهای خود هر دو جنبه کار را مد نظر قرار دهند.
آگاهسازی مدیران از طریق کلاسهای آموزشی که توسط سازمان حفاظت محیط زیست، دانشگاه و یا پتروشیمی برگزار میشود، در جهت ایجاد حساسیت در زمینه محیط زیست بسیار موثر میباشد. سازمان حفاظت محیطزیست تنها از طریق اعمال دادهها و استانداردهای خام جهانی، واحدها را موظف به رعایت این استانداردها مینماید. این دادهها عمدتاً بدون در نظر گرفتن توان خودپالایی محیط تنها برای یک مجتمع در نظر گرفته شده است. در منطقهای نظیر ماهشهر(که از مجتمعهای متعدد پتروشیمی تشکیل شده) حتی اگر این دادهها توسط هر مجتمع رعایت شود، منطقه از تجمع آلایندههای کل مجموعه نابود خواهد شد. لذا باید از طریق مراکز تحقیقاتی که توانایی مدل کردن منطقه را دارند، ارقام خام جهانی به یکسری استانداردهای منطبق با شرایط هر منطقه تبدیل شود.

منابع
احمدی پری م.، هویدی ح.، (1399). ارزیابی اثرات محیط زیست صنایع انرژی بر استان مرکزی با روش RIAM Fuzzy. فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست. دوره 22، شماره 4، صفحات 241-257.
احمدی پری، معصومه و هویدی، حسن و دیناروندی، مرتضی و مهدوی، منصوره،1391،جایگاه و اهمیت ارزیابی اثرات محیط زیست در صنایع سیمان،اولین کنفرانس و نمایشگاه بین المللی صنعت سیمان، انرژی و محیط زیست،تهران،https://civilica.com/doc/211485
احمدی زاده س. س.، داودیان، ج.، دوستی م.ر.، (1393). ارزیابی اثرات محیط زیست فولاد قائنات با روش ماتریس ریاضی و فازی،نشریه گیاه، خاک و اکوسیستم پایدار، دوره 1، شماره 1، صفحات 85-106.
اسلامی فرد، علی،1399،کنترل آلودگی کوره های ذوب آهن و روش های متداول برای محافظت از محیط زیست،دومین کنفرانس علمی پژوهشی مکانیک، برق، کامپیوتر و علوم مهندسی موناکو،https://civilica.com/doc/1133723
آرمن، س.ع.، تقی زاده، س.، (1392). بررسی عوامل موثر بر شدت انرژی در صنایع کارخانه ای ایران. پژوهشنامه اقتصاد انرژی ایران، دوره 2، شماره 8، صفحات 1-20.
اسماعیلی ساری، ع.، (1382). آلاینده ها، بهداشت و استاندارد در محیط زیست، ناشر: نقش مهر
انتظاری، ب.، جمالی ف.، حسین زاده دلیر ک، (1386). درآمدی بر اثرات فضـایی یس سـتم صـنعتی فوردیزم در توسعه شهر و مکانیابی شهرکهای صنعتی (مورد نمونه: منطقه شهری تبر زی ") . پژوهشهای جغراف ای یی، شماره 61 ،صص 73 – 88.
جعفریان مقدم ا.، ملماسی، س.، منوری س.م.، جوزی س.ع. (1390). بررسی اثرات محیط زیستی پتروشیمی منطقه اقتصادی ماهشهر با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی، فصلنامه علوم محیطی، دوره 8، شماره 3.
دنیای اقتصاد، 1400، اثر پتروشیمی بر محیط زیست، بررسی عوامل موثر بر انتشار آلودگی در بخش پتروشیمی، روزنامه صبح ایران دنیای اقتصاد، شماره روزنامه: ۵۳۹۷ ، تاریخ چاپ: ۱۴۰۰/۱۲/۳ ، شماره خبر: ۳۸۴۴۵۱۴
رفیعی نژاد، ای (1386). بی احتیاطی صنایع پتروشیمی نسبت به تخلیه جیوه به خلیج فارس، http://www.farsnews.com
سازمان حفاظت محیطزیست، دفتر ارزیابی اثرات زیستمحیطی، (۱۳۹۹). دستو را لعمل تخصصی مطا لعات ار زیابی آثار و پیامد های زیست محیطی پروژه های سد و نیروگاهها ی برقآ بی، نشر کالم ماندگار، ویراستار علمی: داریوش جرس
سپهری راد، حسین و نهتانی فر، عبدالباسط و قصری، محمدعلی،1391،استقرار صنایع انرژی بر در سواحل جنوبی استان سیستان و بلوچستان وتاثیر آن بر توسعه اقتصادی، اجتماعی و امنیتی شرق کشور،همایش ملی شهرهای مرزی و امنیت؛ چالشها و رهیافتها،زاهدان،https://civilica.com/doc/179139
شریف زادگان م. ح.، نورایی ه.، (1394). بررسی تحولات صنعت و توسعه صنعتی در ایران به منظور آسیب شناسی توسعه صنعتی ایران. پژوهش نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادیدوره 4، شماره 1، صفحات 37-60.
شهیکی تاش، م.ن.، خواجه حسنی م.، جعفری، س.، (1394). محاسبه کارایی زیست محیطی در صنایع انرژی بر ایران با استفاده از رویکرد تابع فاصله جهت دار، نشریه: نظریه های کاربردی اقتصاد، دوره:2، شماره:1، صفحات :99-120
صمدیار، س (1384). شروع مدل انتقال آلاینده ها در کارخانه های پتروشیمی خلیج فارس، پایان نامه خانم، دانشگاه آزاد اسلامی ایران.
طباطبایی، سیدعباس و رحیم زاده، امید و فرامرزی، ابراهیم و شایان، مسعود،1392،ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA) (مطالعه موردی: پروژه ساخت کارخانه صنایع پتروشیمی گرگان)،سومین کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت محیط زیست،تهران،https://civilica.com/doc/239795
فاطمی م.، (1390). کارشناس ارشد دفتر محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، منتشره در سایت شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران. https://rasekhoon.net/article/show
فنایی ا.، شیخ جباری ح.، (1384). مطالعه ارزیابی اثرات زیست محیطی صنعتی (2)اردبیل، فصلنامه علوم محیطی، 2(7).
وشمه ع.، ترابی فارسانی س.، جدیدی ن.، (1396). سیاست های اقتصادی حکومت پهلوی دوم در زمینه صنعت با تاکید بر روابط ایران و آلمان از 1340تا1357ش/1961تا1978م. پژوهش های تاریخی (مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی اصفهان)، دوره:53، شماره:3 (پیاپی 35)، صفحات :67-78.
مدنی س.، مقدمی ش.، عابدین زاده ن.، ملماسی س.، (1395). مقایسه روش های RIAM ساده و اصلاح شده (مطالعه موردی: ارزیابی اثرات محیط زیستی احداث کارخانجات فولاد تیام)، نشریه: علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره 18، شماره 1،.
مرتضوی س.ب، (1390). رئیس دفتر محیط زیست شرکت ملی صنایع پتروشیمی و مشاور زیست محیطی مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی، منتشره در سایت شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران. https://rasekhoon.net/article/show/
مستجابی، امیرحسین و شهپری، سیدعلی و کرمکش، مهدی،1384،تحلیل اثرات مخرب زیست محیطی در صنایع پتروشیمی و راه کارهای موثر در کاهش آلودگی آنها،اولین همایش ملی مهندسی ایمنی و مدیریت HSE،تهران،https://civilica.com/doc/9334
ملماسی س.، جوزی س.ع.، منوری س. م.، جعفریان مقدم ا.، (1389). بررسی اثرات زیست محیطی صنایع پتروشیمی تولید کننده PET-PTA (مطالعه موردی: منطقه ویژه اقتصادی ماهشهر). انسان و محیط زیست. دوره 8، شماره 4(15-پیاپی 26))، صفحات 73-81.
مهدوی ا.، عزیزمحمدلو ح.، 1397، بررسی تاثیر صنعتی شدن بر کیفیت محیط زیست در ایران با تاکید بر نقش تعدیل کننده سرمایه اجتماعی(رهیافت فیلتر کالمن)، نشریه: محیط شناسی، دوره:44، شماره:1، صفحات :49-68.
نصیری، ا.، 1387. ارزیابی اثرات زیست محیطی استقرار صنایع از دیدگاه مدیریت زیست محیطی شهری (مطالعه موردی خرمدشت). همایش: همایش زمین شناسی کاربردی و محیط زیست، دوره 4.
نوری ج. عباس پور م، (1388). ارزیابی زیست محیطی سیاست های راهبردی توسعه صنعتی ایران با استفاده از رویکرد تحلیل عوامل راهبردی (SWOT). نشریه: علوم و فناوری محیط زیست، صفحات 35-42.
Andersoneng.com. Mining, Smelters, Water Pollution, and Environmental Remediation . https://www.andersoneng.com/mining-smelters-water-pollution-and-environmental-remediation/
Asian development bank (1997). Environmental impact assessment for developing countries in Asia, Asian development bank publications
Campana, F., Bianchi, M., Branchini, L., De Pascale, A., Peretto, A., Baresi, M., … & Vescovo, R. (2013). ORC waste heat recovery in European energy intensive industries: Energy and GHG savings. Energy Conversion and Management, 76, 244-252.
Çebi, F., & Otay, İ. (2015). Multi-criteria and multi-stage facility location selection under interval type-2 fuzzy environment: a case study for a cement factory. international Journal of computational intelligence systems, 8(2), 330-344.
Chen, W., Hong, J., & Xu, C. (2015). Pollutants generated by cement production in China, their impacts, and the potential for environmental improvement. Journal of Cleaner Production, 103, 61-69.
Conserve-energy-future, 2023. Causes, Effects and Solutions to Industrial Pollution on Our Environment. https://www.conserve-energy-future.com/causes-effects-of-industrial-pollution.php
Ghobadi, M., Jafari, H. R., Bidhendi, G. R. N., & Yavari, A. R. (2015). Environmental impact assessment of petrochemical industry using fuzzy rapid impact assessment matrix. Journal of Petroleum & Environmental Biotechnology, 6(6), 1.
Greenspec.co.uk. Steel production & environmental impact. https://www.greenspec.co.uk/building-design/steel-products-and-environmental-impact/
Habert, G., Miller, S. A., John, V. M., Provis, J. L., Favier, A., Horvath, A., & Scrivener, K. L. (2020). Environmental impacts and decarbonization strategies in the cement and concrete industries. Nature Reviews Earth & Environment, 1(11), 559-573.
Haupt, M., Vadenbo, C., Zeltner, C., & Hellweg, S. (2017). Influence of input‐scrap quality on the environmental impact of secondary steel production. Journal of Industrial Ecology, 21(2), 391-401.
Hayman, Richard (2005). Ironmaking: History and Archaeology of the British Iron Industry. History Press.
Jafarzadeh, E. (2008). Petrochemical industries environmental portrait. National Petrochemical Company press.
Oliveira Gomes, A. D., & Cosenza, C. A. N. (2015). Smart Decision in Industrial Site Selection: What's New in the Case of a Steel Mill in Brazil?. In Enhancing Synergies in a Collaborative Environment (pp. 29-37). Springer, Cham.
Paraskevas, D., Kellens, K., Dewulf, W., & Duflou, J. R. (2015). Environmental modelling of aluminium recycling: a Life Cycle Assessment tool for sustainable metal management. Journal of Cleaner Production, 105, 357-370.
Rajesh, S. and K.L. Edwin (2006). Toxic impact assessment of a manufacturing process: illustrative application to the automotive paint process, International Journal of Environmental Studies, 453- 461.
Roos, Annie; Gaddefors, Johan (2022-04-07). "In the wake of the ironworks – entrepreneurship and the spatial connections to empowerment and emancipation". The International Journal of Entrepreneurship and Innovation: 146575032210898.
Sami, M., & Lewis, F. (2001). Chemistry of petrochemical processes.
Somma, 2021 The Harmful Effects of Petrochemicals on the Environment. https://sciencing.com/harmful-effects-petrochemicals-environment-8771898.html
Taherion, M., & Heydarzadeh, N. (2008). Fuzzy Logic and Its Application in Environmental Systems Management. In The Second Conference on Environmental Engineering. University of Tehran, Tehran.
Terrapass, 2022. What Is the Environmental Impact of Large-Scale Industry?. https://terrapass.com/blog/environmental-impact-industry
Thollander, P., & Ottosson, M. (2010). Energy management practices in Swedish energy-intensive industries. Journal of Cleaner Production, 18(12), 1125-1133.
Xiao-ping, J., H. Fang-yu and T. Xin-shun (2004). Integrated environmental performance assessment of chemical processes, Journal of computers and chemical engineer, 29: 243-247.
Wathern, P. 2013. Environmental impact assessment: theory and practice. Routledge.
1 luid catalytic cracking
—————

————————————————————

—————

————————————————————

2