اهمیت برنامه ریزی آموزش و پرورش در ایران



موضوع :
اهمیت برنامه ریزی آموزش و پرورش در ایران
استادگرامی:
دانشجو:

فهرست مطالب
مقدمه 4
مفهوم برنامه ریزی آموزشی 5
مفهوم آموزش و پرورش : 5
تعریف نیاز: 6
نیاز سنجی و جایگاه آن در تعلیم و تربیت 7
انواع برنامه ریزی در آموزش و پرورش 9
طرح ریزی آموزشی و پرورش 9
برنامه ریزی نیروی انسانی 10
برنامه ریزی آموزشی: 10
اهمیت برنامه ریزی آموزشی 11
برنامه ریزی آموزشی در سه سطح می باشد : 12
سطح کلان : 13
سطح خرد : 13
ارتباط سطوح برنامه ریزی 13
برنامه ریزی درسی 14
هدف : 15
منابع : 15

اهمیت برنامه ریزی آموزش و پرورش در ایران
مقدمه
زندگی انسان ابعاد مختلف دارد و هر بعد ناظر بر یکی از نیازهای اوست. نیازهای ماده بعد اقتصادی زندگی بشر را شکل می دهد و نیازهای اجتماعی و سیاسی را جلوگره می سازند هریک از جنبه های زندگی انسان وسعت و دامنه وسیعی دارد و او ناگریز است دست به انتخاب بزند و مطابق علایق و نیازهای خود ؛ هدف مناسب برگزیند. تعیین هدف های مطلوب ، به دقت در تشخیص نیاز بستگی دارد. فردی را در نظر بگیرید که به کسب دانش بیش تر نیاز دارد. برای تامین این نیاز ، رسیدن مدارج علمی بالاتر را هدف خود در نظر می گیرد با اینکه تعیین هدف در این کار اهمیت زیادی دارد و به تنهایی مفید به حال آن فرد تسیت و گرهی را نمی گشاید بلکه باید روشها و وسایل رسیدن به هدف را نیز انتخاب کند تا با به کار بردن دقیق و اصولی آنها ، امکان تحقیق هدف ها فراهم شوند. فردی که در مثال می خواهد به مدارج بالای علمی برسد لازم است با مطالعه به تحقیق و مطالعه بپردازد و بدینوسیله به هدف نایل شود. البته قبل از اجرا باید نسبت به هدف ها و روشهای انتخاب شده اطمینان حاصل کند. به عبارت دیگر باید در وضع مطالعه خود مجدداً بیندیشید و با افراد صاحب نظر مشورت کند تا مطمئن شود که انتخاب های او منطقی و علاقلانه است . پس از مطمئن شدن نسبت به صحت هدف ، نوبت به اجرای تصمیم گیری می رسد. با توجه به اینکه نقاط قوت و ضعف تصمیم گیری ها در عرصه عمل معلوم می شود پس از اجرای اصول و روشهای انتخاب شده باید ارزشیابی به عمل آید.
"به مجموعه فعالیت های منظمی که از تعیین هدف ، شروع و با انتخاب روشها و وسایل متناسب با هدف ادامه پدا کرده و سپس به اجرا در آمده و ارزشیابی می گردد برنامه ریزی گفته می شود. به عبارت دیگر "برنامه ریزی عبارت است : از طرح ریزی برای دست یابی به هدف معین " (مکی ، حسن ، 1384)
مفهوم برنامه ریزی آموزشی
از برنامه ریزی آموزشی تعاریف گوناگونی شده است که از برداشتهای متفاوت صاحب نظران نسبت به مقوله برنامه ریزی آموزشی ناشی می شود. برخی برنامه ریزی آموزشی را آینده نگری و نقشه کشیدن برای آینده آموزش و پرورش می دانند.
عده ای آن را پیش بینی نیاز ها و تخمین منابع برای تحقیق اهدف از پیش تعیین شده تلقی می کنند. به تعبیر گروهی دیگر برنامه ریزی آموزشی به تعیین تصمیم گیری درباره آینده آموزش و پرورش . یکی از صاحب نظران این حوزه برنامه ریزی آموزشی را روشی برای انتخاتب منابع و اهداف طبق یک استاندارد می داند.
در اصلاح نامه مرکز منابع اطلاعات آموزشی آمده است برنامه ریزی آموزشی یعنی فرایند تعیین اهداف روشها فعالیت ها منابع و برنامه های موسسات آموزشی و سرانجام فیلیپ مدیر کل اسبق یونسکو ، برنامه ریزی آموزشی را کاربرد روشها تحلیلی درمورد هر یک از اجزا نظام آموزشی به منظور ایجاد یک نظام آموزشی کار آمد می داند(بهرام ، محسن ، 1382).
مفهوم آموزش و پرورش :
آموزش و پرورش در کلی ترین معنای آن عبارت است از فرایند کمک به جریان رشد انسان از انجا که آموزش و پرورش یا تعلیم و تربیت دارای وجوه و اشکال متفاوتی است. بسیاری از صاحب نظران بر این عقیده اند که آموزش و پرورش در طول تاریخ به سه شکل وجود داشته است . که عبارتند از : رسمی ، نمیه رسمی ، غیره رسمی اما آنچه در این نوشتار منظور است آموزش و پرورش رسمی است که مراحل مانند پیش دبستانی ، دبستانی ، راهنمایی و متوسطه و عالی دارد . این نوع آموزش و پرورش که در کشور ها طی 150 سال اخیر به دنبال تحولات اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی کشور و نیز به دنبال نیاز به تربیت نیروی انسانی شکل گرفته است زیر نظر دولت اداره می شود و همه ساله سهم زیادی از منابع مالی کشور به ان اختصاص داده می شود .
در قبال منابعی که هدف اداره و توسعه ی آن می شود انتظار می رود اهداف گوناگونی مانند حفظ ارزشهای دینی ، انتقال هویت فرهنگی و تامین نیروی انسانی مورد نیاز را محقق کند و به عبارت دیگر در رشد انسان و همه به توسعه جامعه کمک کند بر این اساس وقتی انتظار می رود که آموزش و پرورش مقاصد و انتظارات مشخصی را برآورده کند باید پیشاپیش در مورد آن بی اندیشد ، راه های وصول به اهدافش را شناسایی کرد . موانعی را که احتمالا بر سر راه تحقق اهدافش را شناسایی کرد ، موانعی را که احتمالاً بر سر راه تحقق اهدافش قرار دارد یا قرار خواهد گرفت برطرف کرد ، منابع آن را اعم از منابع انسانی و مادی تامین و در مجموع انها را تابع برنامه و برنامه ریزی کرد (بهرام، حسن پور، 1382)
تعریف نیاز:
مفهوم نیاز یکی از وسعیترین و پرکارآمدترین واژه هایست که در حوزه های مختلف خدمات اجتماعی به ویژه تعلیم و تربیت متداول است . بررسی پیشنه حوزه تعلیم و تربیت نشان می دهد که برخلاف کاربرد وسیع این واژه برای توجیه ضرورت و اهمیت بسیاری از برنامه های تربیتی و مبدل شدن سنجش نیازها به عنوان یک اصل در توزیع منابع و امکانات برای طرحها و پروژهای مختلف هنوز برداشت واحدی از آن در دسترس نیست .
شاید به جرات بتوان گفت که در بسیاری از منابع و گزارش مربوط به نیاز سنجی مفهوم نیاز بدون دقت و صراحت لازم به کار می رود و به همین دلیل قابل تغییر و تفسیر می باشد و ابهام ناشی از مفهوم نیاز باعث شده است که بسیاری از اسناد و منابع برای بیان و ارائه مفهوم وسیع و فراگیر از نیاز دچار شکست شوند و با تعریف نیاز از زاویه یا دیدگاه خاص نگرش سوگیرانه و تک بعدی به این واژه وسیه داشته باشند . این ناکامی در ارائه یک برداشت منسجم و جامع از مفهوم نیاز باعث شده است که برخی از متخصصان و صاحب نظران این قلمرو از واژهای جایگزین که از شفافیت و صداقت صراحت بیش تری برخوردار هستند به جای واژه نیاز استفاده کنند.
نیاز سنجی و جایگاه آن در تعلیم و تربیت
نیاز سنجی به عنون یکی از مولفه های مهم در بسیاری از حوزه ها که با برنامه ریزی و تدارک پیشاپیش به اهداف و مقاصد معینی سروکار دارند. از دیرباز مورد توجه بوده است .و بررسی ها نشان می دهد که نیاز سنجی در مقام مقایسه پیش تر در ارتباط با "خدمات اجتماعی" از جایگاه ویژه ای برخوردار است .
زیرا در این حوزه ها نیاز همواره به عنوان یک اصل زیر بنایی که روشنگر نوع خدمات مورد نظر و جمعیتی که باید آن خدمات را دریافت نمایند مورد پذیرش است . در این حوزه ها طرز تلقی حاکم آن است که خدمات عمومی باید نسیت به نیازهای عموم مردم پاسخگو باشد به این دلیل در مقام مقایسه با اصولی نظیر اولویت های سیاسی یا توانایی پرداخت افراد ، اصل نیاز به عنوان زیربنایی ترین اصل در توزیع خدمات مبدل گشته است و در جوامع مختلف تنها بر اساس بررسی نیازها اولویت خدمات معین می گردد. تلقی نیاز به عنوان ملاک اصلی در تشخیص خدمات گوناگون و اجرای برنامه های متنوع در جهت رفاه و آسایش عمومی سبب شده است که تحقیقات و مطالعات گسترده ای در خصوص جایگاه اهمیت و روشهای مشخص کردن نیازها صورت پذیر و به ویژه در حوزه خدمات اجتماعی و بهداشت مولفه نیازسنجی از پیشنه ای غنی برخوردار گردد درک اهمیت و نقش نیازسنجی در این حوزه ها سبب شده است که حتی برخی از صاحب نظران توسعه خدمات اجتماعی از انعکاس از شناسایی و تحقیق نیازها از طریق ارائه خدمات متنوعی تلقی نمایند و نیازها را عامل اساسی تعیین کننده اهداف خدمات اجتماعی تعریف کنند.
تعلیم و تربیت نیز به عنوان حوزه ای که درصد ارائه خدمات آموزشی و پرورشی مختلف به جامعه و افراد است ، به نحوه بارزی با مقوله بررسی نیازها گره خورده است. نیازسنجی به عنوان فرایند جمع آوری و تحلیل اطلاعات که براساس آن نیازهای افراد گروه ها و جوامع مورد شناسایی واقع می شود، دارای قدمتی به اندازه خود تعلیم و تربیت و یا در واقع خود انسان است. زیرا انسان در طی قرون و اعصار همواره ناگریز از شناسایی نیازهای متنوع خویش و تصمیم گیری درباره طرق بر طرف ساختن آنها بوده است.
با این اعتبار جوامع بشری تربیت و آماده سازی نسل ، همواره نظامی را هر چند به طور سنتی تدارک می دیده اند و برنامه های تربیتی را براساس آنچه به عنوان نیاز در نظر گرفته می شد تدوین می کرده به بوته عمل می گذاشته اند و متناسب باتغییر و تحولات اجتماعی که در نتیجه آن هدف ها و نیازهای جدید مطرح می شد برنامه ها و طرح های نوینی را به دنبال می کرده اند. با این حال علی رغم اینکه نیازهای آموزشی برای قرون متمادی به طور سنتی و ذهنی مورد سنجش و ارزیابی واقع می شد، سنجش منظم و دقیق نیازهای آموزشی تا اواسط قرن بیستم صورت نمی پذیرفت . مسائلی نظیر تحولات سریع اجتماعی و لزوم آماده سازی افراد برای زندگی شخصی و حرفه ای از یک سو و تقاضای عمومی و حرفه ای برای برنامه های تربیتی نظامی یا فته و پاسخگو نسبت به مسائل موجود از سوی دیگر منجر به ظهور الگوهای برنامه ریزی مبتنی بر اطلاعات گردید. و از آنجا که طراحی و به کارگیری هر گونه نظام اطلاعاتی در تعلیم و تربیت مستلزم توجه و عنایت ویژه ای به مقوله بررسی نیازها است ، به تدریج نیازسنجی مورد توجه محققان و صاحب نظران تعلیم و تربیت قرار گرفت(کورش، فتحی ، جارگاه، 1381)
انواع برنامه ریزی در آموزش و پرورش
در آموزش و پرورش با توجه به هدف مورد انتظار و بنا به حد قلمرویی که در برنامه ریزی مورد توجه است انواع مختلفی از برنامه ریزی وجود دارد. هر یک از آنها زمینه مشخص و مفهومی دارندکه اگر از یکدیگر تمیز داده شوند تصمیمات دقیق تری اتخاذ می شود. در مجموع می توان سه نوع برنامه ریزی در نظر گرفت.
طرح ریزی آموزشی و پرورش
طرح ریزی آموزش و پرورش به تهیه برنامه ای اطلاق می شود که هدفی کاملاً مشخص و قابل اندازگیری و ارزشیابی داشته و محدوده زمانی اجرایی آنها معلوم باشد . همچنین منابع مالی و انسانی و فنی مورد استفاده در برنامه ریزی نیز به طورر مشخص تعیین شده باشد . طرح تهیه کتابهای درسی ، طرح مبارزه با بی سوادی ، طرح تربیت دبیر متوسط نظری ، طراحی تربیت مشاوران دوره راهنمایی و غیره نمونه هایی از طرح آموزش و پرورش می باشند.
برنامه ریزی نیروی انسانی

برنامه ریزی نیروی انسانی شامل برنامه ریزی برای تربیت عموم کارکنان از کارگران نیمه ماهر و ماهر گرفته تا تکنیک ، مهندسان پزشکان – معلمان – استادان و سایر متخصصان می باشد . برنامه ریزی نیروی انسانی مستقیماً با برنامه ریزی اقتصادی مربوط است : زیرا هدف آن تربیت افرادی است که باید چرخهای اقتصادی کشور را به حرکت در آورند. به طور کلی برنامه ریزی نیروی انسانی بیشتر به آن جنبه آموزش و پرورش تکیه می کند که به تربیت افرادی برای دنیای کار می پردازد و یا ابعاد دیگر آموزش و پرورش از قبیل پرورش اجتماعی ، عقلانی ، عاطفی معنوی ، هنری ، غیره مستقیماً سروکار ندارد (حسن ملکی ، 1384).
برنامه ریزی آموزشی:
برنامه ریزی آموزشی کلیه ابعادی و ارکان آموزش و پرورش را در بر می گیرد و تمام انواع آموزش و پرورش یا موسسات و سازمانهای دیگر ، همه را شامل می شود. دامنه برنامه ریزی آموزشی از انواع دیگر برنامه ریزی در آموزش و پرورش وسیع تر است. وسعت و اهمیت برنامه ریزی آموزشی با تحلیل مختصر نظام آموزشی وضوح بیشتری پیدا می کند.
آموزش و پرورش یکی از نهادهای اصلی جامعه است که تعلیم و تربیت و ساختن انسانهای مطلوب جامعه مربوط را بر عهده دارد. برای پرورش افراد مطلوب باید یک نظام آموزشی کار آمدبه وجود آید در نظام آموزشی کار آمد اجزاء و عناصر مختلف آن اعم از موارد درسی دانش آموز، معلم و سایل آموزشی فضا و تجهیزات بودجه و اعتبارات و غیره با یکدیگر رابطه متقابل دارند تا دست یابی به هدف مورد انتظار را امکان پذیر سازند. علاوه بر این هر یک از اجزا به تنهایی نیز از کیفیت و کار آمدی لازم باید برخوردار باشند. مثلاً معلم که نقش ایجاد شرایط مساعد برای یادگیری موثر ایفا می کند باید صلاحیت لازم را برای انجام چنین نقشی در نظام آموزشی دارا باشد تا به کار آمدن بودن نظام یاری رساند. یا فضای آموزشی که یادگیرندگان ما را در بر می گیرد و فعالیتهای یادهی -یادگیری در آن اتفاق می افتد باید از ویژگی ها و شرایط لازم برخوردار باشد تا به تحقق یادگیری مفید وموثر کمک کند. هر کدام از عناصر نظام آموزشی را که در نظر بگیریم چنین ویژگی را باید دارا باشد تا بتواند در ارتباط با عناصر دیگر کار کرد مثبت داشته باشد. زمانی می توان از نظام آموزشی کار آمد برخودار بود که از نیازهای واقعی جامعه اطلاعات کافی در دست داشته باشیم براساس آنها هدف های مناسبی را طراحی کنیم و برای رسیدن به آن هدف ها روشهای صحیح آموزشی را انتخاب نماییم . مجموعه ی فعالیت های فوق الذکر بر صورت نظام دار توسط علمی انجام می گیرد که برنامه ریزی آموزشی نام دارد. به عبارت دیگری برنامه ریزی آموزشی عبارت است از کاربرد روشهای تحلیلی درمورد هر یک از اجزا نظام آموزشی و هدف آن استقرار یک نظام آموزشی کار آمد است (بهرام، محسن پور،1376).
اهمیت برنامه ریزی آموزشی
برای شروع بحث اهمیت و برنامه ریزی آموزشی از کلاس شروع می کنم کلاس یک نظام است و دانش آموز ، معلم وسایل آموزشی و غیره اجزای آن را تشکیل می دهند. کلاس نظام کوچکتری از یک نظام بزرگ تر یعنی مدرسه است. مدرسه نیز جزئی از یک نظام بالاتر به شمار می رود. به همین ترتیب تا سطح استان و کشور نظام آموزشی کل کشور تشکیل می شود. نظام آموزشی نیز جزئی از نظام وسیع اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی کشور می باشد. برای کارآمدی نظام آموزشی باید بین اجرا آن از یک طرف و بین نظام آموزشی با نظام های دیگر جامعه از طرف دیگر ارتباط مفید و موثر وجود داشته باشد. انجام این مهم و ظیفه برنامه ریزی آموزشی است. در آنچه که در برنامه ریزی آموزشی اهمیت دارد وقوف به ارتباط و تعامل این زیر نظام ها با نظام کل است . از این رو به منظور مشاهده کارکرد یک نظام بزرگ و زیرنظام ها با نظام کل از این رو به منظور مشاهده کارکرد یک نظام بزرگ و زیر نظام های آن به طور اعم باید بحیرت وسعت دیدکافی برخوردار بود و به ظواهر امر اکتفا نکرد. بلکه باید در پی شناخت عواملی بود که در کیفیت کارکرد نظام یا زیرنظام ها نقش تعیین کننده ایفا می کنند. برنامه ریزی آموزشی برای انجام وظیفه یادشده باید شناخت درست از نارسائیها و کاستی ها داشته باشد و قبل از ارائه هر راه حل بصیرت لازم را نسبت به کل نظام آموزشی کسب کند. این بصیرت لازم را نسبت با کل نظام آموزشی کسب کند . این بصیرت از طریق گردآوری اطلاعات درست و به هنگام و تعمق در آن اطلاعات حاصل می شود.

برنامه ریزی آموزشی در سه سطح می باشد :
1- سطح فراسوی کلان 2- سطح کلان 3- سطح خرد
سطح فراسوی کلان : در این سطح برنامه ریزان آموزشی همگام با سیاست گذاران و مدیران کشورها هدف های کلی آموزش و پرورش را در ارتباط با نیازهای نهادها و سازمانهای دیگر جامعه تعیین می نمایند. هدف های کلی آموزش و پرورش براساس الگوی توسعه کشور تعیین می شوند. سطح فراسوی کلان حمل اتصال نظام آموزش با برنامه ریزی کلی توسعه جامعه است آنچه که باید دانش آموزان به دست آوردند و در جامعه به نیروی مفید و کارآمد تبدیل گردند در این سطح تعریف می شود و به همین دلیل نتیجه در این بازده نامیده می شود.
سطح کلان :
در این سطح هدف های کلی آموزشی و پرورش به هدف های دوره های تحصیلی تجزیه می شود مواردی از قبیل اینکه چه بخشی از هدف های کلی در دوره متوسط و چه بخشی در دوره های دیگر تحقیق یابند و یا اینکه نیروی انسانی مورد نیاز چه شرایط باید داشته باشند و چگونه تربیت شوند و از جمله تصمیماتی است که در سطح کلان برنامه ریزی اتخاذ می شوند. نتیجه در این "برونداد" نامیده می شوند.
سطح خرد :
دانش آموزان برای رسیدن به هدف های یادگیری باید دانش ها ، مهارت ها و نگرشهایی کسب کنند. این موارد که ابعاد مختلف یادگیری را تشکیل می دهند . در این سطح تعیین می شوند. همچنین در مورد فرایند یاددهی – یادگیری ، فرصت های یادگیری ، شرایط موفقیت در دوره ، چگونگی ارزشیابی و غیره در سطح خرد تصمیم گیری می شود(دکتر حسن ، ملکی، 1384).
ارتباط سطوح برنامه ریزی
سطوح برنامه ریزی به یک دیگر مرتبط هستند و این ارتباط برنامه ریزی صحیح را تضمین می کند. اگر ما به یکی از این سه سطح بیندیشیم و سطوح دیگر را رها کنیم نتایج رضایت بخشی به دست نخواهد آمد توجه به قسمتی از نظام مثلاً یک درس یا رشته مثل آن است که در یک کارخانه ماشین سازی تمام کوشش خود را متوجه طراحی و تولید گلگیر کنند و انتظار داشته باشند تا ماشین به کارآیی بیش تر عمل کند. برنامه درسی ، فرصت های دیگری متنوع از جمله درسهای گوناگون و فعالیت های انفرادی شامل می شود. همان طور که موقعیت در یک کلاس ، ملاک موفقیت در کل برنامه درسی نیست موفقیت در برنامه درسی نیز لزوماً به معنای کسب قابلیت دانش آموز در یک زمینه خاص نمی باشد . از این رو توجه به نتایج سطوح سه گانه در برنامه ریزی آموزشی ضروری است.
برنامه ریزی درسی
نوع دیگر برنامه ریزی آموزش و پرورش برنامه ریزی درسی است. برنامه ریزی درسی به یادگیری و طراحی عناصر و عوامل مختلف آن مربوط می شود. فرایند یادگیری به عوامل گوناگون ارتباط داردکه هر یک از آنها در جریان و چگونگی یادگیری موثر است.
استعداد ها و تواناییهای فراگیرنده ، محتوای برنامه درسی ، نقش معلم ، ارتباط متقابل دانش آموزان ، فضای یادگیری و وسایل آموزشی هر کدام به نوعی در یادگیری موثر هستند. این عوامل باید به صورت یک مجموعه بهم پیوسته عمل کند و هر عامل جزیی از کل محسوب شود. برای مثال محتوای برنامه درسی بنا به شناخت و برداشتها که از ویژگی های دانش آموز به دست می آید انتخاب می گردد و فعالیت های مهم با توجه به فراگیرنده و نوع محتوا انجام می گیرد. مجموعه قواعد و ضوابطی که به همه عوامل و عناصر یادگیری منطق و سازمان می دهد و به فعالیت های یادگیری نظام می بخشد برنامه درسی است . پس تعریف برنامه درسی عبارت است از "برنامه تربیتی، شامل کلیه تجربه ها ، مطالعه ها ، بحث ها، فعالیت های گروهی و فردی و سایر اعمالی است که شاگرد تحت سرپرستی و راهنمایی مدرسه انجام می دهد".
هدف :
به طور معمول در تعریف یادگیری گفته می شود در تغییر نسبتاً پایدار در رفتار یادگیرنده" یکی از ارکام یادگیری شناخت و آگاهی است یعنی اگر یادگیرنده به فهم و درک نایل نشود یادگیری تحقق پیدا نمی کند. منظور از فهم و درک ، دانستن رابطه اجزای یک مفهوم و شناخت ویژگی های ذاتی آن مفهوم است . به عنوان مثال در مفهوم گروه در رابطه متقابل داشتن و احساس ها و ویژگی ها ذاتی است . اگر یادگیرنده این دو ویژگی را بشناسد و رابطه آنها را با یکدیگر بداند به درک و فهم این مفهوم می رسد هر قدر فرد بع مراحل بالاتر شناخت برسد یادگیری نیز عمیق بیش تری پیدا می کند . در همین مفهوم گروه اگر یادگیرنده بتواند "رابطه پویایی گروه را به دست یابی به هدف گروه" بررسی کند می گوییم به مرحله تجزیه و تحلیل رسید است . بنایراین هدف در فرایند آموزش چیزی جز "حد یادگیری" نیست. وقتی که از هدف های دوره ابتدایی و هدف های دوره راهنمایی و .. سخن گویم و تعیین هدف می کنیم در اصل حدی از یادگیری را برای آن دوره ها معین کرده ایم .
منابع :
1-محسن پور ، بهرام (1382). مبانی برنامه ریزی آموزشی . تهران : سمت
2- فتحی و اجارگاه کورش(1381). نیاز سنجی آموزشی" الگوها و فنون" .تهران : آینده
3-ملکی ، حسن (1384). برنامه ریزی درسی "راهنمایی عمل" . مشهد :پیام
4-محسن پور ، بهرام (1376)برنامه ریزی آموزشی . تهران : مدرسه