مقدمه:
همه کودکان در زندگی خود با استرس های شدیدی روبه رو می شوند که بخشی از این استرس ها ناشی از تغییرات رشدی به هنجار کودکی می باشد مانند رشد و تغییرات هورمونی و هم چنین بخشی دیگراز استرس ها ناشی از ارتباط کودک و با والدین و اجتماع می باشد. مانند فراغ والدین، طلاق، نقل و انتقال خانواده ها، تغییر مدرسه، بیماری های جسمانی مزمن و شدید و غیره. امروزه علی رغم ایجاد تغییرات عمیق فرهنگی و تغییر در شیوه های زندگی، بسیاری از افراد در رویارویی با مسائل زندگی، فاقد توانایی های لازم و اساسی هستند و همین امرآنان را در مواجه با مسائل زندگی، فاقدتوانایی های لازم و اساسی هستند و همین امرآنان را در مواجه با مسائل و مشکلات زندگی روزمره و مقتغیات آن آسیب ناپذیر نموده است
تعریف مهارت های زندگی:
اصطلاح " مهارت های زندگی" در معنای مختلف بکار رفته است مثل:
1- مهارت های مربوط به امرار معاش مانند این که چگونه فرد مشغول کاری می شود.
2- مهارت های مراقبت از خود مانند مصرف غذاهای سالم، درست مسواک زدن و غیره
3- مهارت هایی که برای پرداختن به موقعیت های پرخطر زندگی استفاده می شود.
مهارت های زندگی ، مهارت هایی است که برای افزایش توانایی های روانی، اجتماعی افراد آموزش داده می شود و فرد را قادر می سازد که به طور موثر با مقتضیات و کشمش های زندگی روبه رو شود.
هدف از آموزش مهارتهای زندگی ارتقاِء سازگاری فرد ابتدا با خودش سپس با دیگران و محیطی است که در آن زندگی می کند.این مهارتها به ما می آموزدکه در طول زندگی به ویژه در موقعیت های پر خطر چگونه عاقلانه و صحیح رفتار کنیم .
اهداف مهارتهای زندگی
بخشی از اهداف مهارتهای زندگی عبارت است از:
تقویت اعتماد به نفس
تقویت روحیه ی مشارکت وهمکاری
رشد و تقویت عواطف انسانی
ایجاد روحیه ی مقاومت در برابر تبلیغات مسموم
کمک به شناسایی وبیان احساسا ت
تامین سلامتمهارتهای ارتباطی
ساختن یک شهروند متعادل ومقبول اجتماع
تقویت روحیه ی همزیستی مسالمت آمیز
ارتقاء سازگاری فرد باخودش با دیگران و محیط زندگیش
انواع مهارتهای زندگی
سازمان بهداشت جهانی این مهارتها را با عناوین دهگانه زیر مشخص نموده است که هر یک ازاین مهارتها رمز برخورداری ودانستن تمرین و به کارگیری هر چه بیشتر در زندگی روزمره است.
مهارتهای خود اگاهی
مهارتهای همدلی
مهارت ارتباط موثر
مهارت روابط بین فردی
مهارت مقابله با استرس
مهارت مدیریت بر هیجانها
مهارت حل مسئله
مهارت تصمیم گیری
مهارت تفکر خلاق
مهارت تفکرنقادانه
مهارت خود آگاهی
مهارت خود آگاهی توانایی شناخت از نقاط ضعف و قوت خواسته ها نیازها رغبت ها وتصویر واقع بینانه از خود است تا حقوق فردی اجتماعی و مسئولیتهای خود را بهتر بشناسیم با کسب این مهارت به سئوال اساسی "من کیستم"پاسخ می گوییم
مهارت همدلی
همدلی یعنی این که فرد بتواند مسائل دیگران را حتی زمانیکه در آن شرایطقرار ندارد درک کند و به انها احترام بگذارد . این مهارت موجب می شود تا به دیگران توجه کرده وآنها را دوست داشته باشیم وخود نیز مورد توجه و دوست داشتن دیگران قرار بگیریم وباایجاد روابطاجتماعی بهتر به هم نزدیک شویم
مهارت روابط بین فردی
مهارتی است که موجب میشود ضمن تقویت روحیه ی مشارکت اعتماد واقع بینانه و همکاری با دیگران بتوانیم مرزهای روابط بین خود وکسانیکه دوستشان داریم را تشخیص داده ودرجهت ایجاد روابط صمیمانه و دوستانه قدم برداریم هر چه زودتر به دوستیهای نامناسب و نا سالم خود خاتمه دهیمپیش از آنکه مورد آسیب جدی قرار بگیریم.
مهارت ارتباط موثر
کسب این مهارت به ما می آموزد برای درک موقعیت دیگران چگونه به سخنان آنان فعالانه گوش دهیم و چگونه دیگران راازاحساس ونیازهای خوداگاه نماییم تاضمن به دست آوردن خواسته های خود طرف مقابل نیز احساس رضایت نماید
مهارت مقابله با استرس
در دنیای امروز همواره با تغییرات وسیع وپیچیده ای مواجهیم و هر تغییری با فشارهای روحی وروانی (استرس)همراه است .میزان استرس اگر بیشتر از حد و طولانی باشد بر زندگی و عملکرد ما تاثیر منفی گذاشته و مشکلات جدی وزیادی را برای ما به وجود خواهد آورد.فراگیری این مهارت به ما کمک می کند تا استرسهای مخالف و اثرات آن را شناخته و راههای کاهش یا مدیریت بر آنها را کسب نماییم
مهارت مدیریت بر هیجانها
اگر بتوانیم مدیریت مطلوبی بر هیجانهای خود مانند شادی غم خشم ترس یاس اضطراب و …..داشته باشیم رویاها خاطرات و ادراکات ما جان می گیرد.کسب این مهارت به ما کمکمی کند تا ضمن شناسایی هیجانهای خود و دیگران و تاثیر آنها بر تفکر رفتارهایمان بتوانیم در مقابله با آنها واکنش مناسب را از خود بروز دهیم.
مهارت حل مساله
ماهرروزبامسایل فراوانی رو به رو هستیم که برخی ساده و برخی پیچیده اند .مهرت حل مساله این توانایی را به ما می دهد که با توجه به تجارب علمی و توانمندیهای ذهنی خود بتوانیم در جهت "حل مسئله" یا مشکل قدم برداشته و به نتیجه ی مطلوب دست یابیم
مهارت تصمیم گیری
انسان در مسیر زندگی همواره نیازمند تصمیم گیریها ی مختلف است وموفقیت در زندگی در گرو تصمیم گیری درست و بجای اوست.مهارت تصمیم گیری به ما کمک می کند تا با اطلاعات و آگاهی کافی با توجه به اهداف واقع بینانه ء خود از بین راه حلهای مختلف بهترین راه حل را انتخاب کرده و به کار بگیریم و پذیرای پیامدهای آن نیز باشیم
مهارت تفکر خلاق
فکر کردن مهارتی است که از کودکی می آموزیم .مهارت تفکر خلاق قدرت کشف وتولید اندیشه ی جدید را برای ما فراهم می آورد.مهارت تفکر خلاق به ما کمک می کند در مواجهه باحوادث ناگوار چگونه احساسات منفی خود را به احساسات مثبت تبدیل کنیم .تفکر خلاق "نوع دیگر دیدن " است در این تفکر هیچگاه مشکل یک عامل مزاحم به حساب نمی آید بلکه یک فرصت برای کشف راه حل های نو وبدیع تلقی می شود که تا کنون کسی به ان توجه نکرده است .
مهارت تفکرنقادانه
تفکر نقادانه نوع دیگر از تفکر است .کسب این مهارت به ما می آموزد تا هرچیزی را به سادگی ودر بست قبول یا رد نکنیم ابتدا در مورد آن موضوع سئوال و استدلال کنیم سپس بپذیریم یا رد کنیم کسانیکه از تفکر نقادانه بر خوردارند فریب دیگران را نمی خورند و به راحتی جذب گروهها و افرادو مواد مخدر نمی شوند چرا که همواره با سئوال کردن به عاقبت کار می اندیشند
شیوه ای مختلف اجرای برنامه:
برنامه مهارت های زندگی را می توان به دو صورت در مدارس اجرا کرد الف: به صورت پخش کردن برنامه در دروس مختلف، به این صورت که برنامه مهارت های زندگی در محتوای دروس مختلف پخش می شود.
ب: اختصاص ساعت درسی جداگانه به این ترتیب که برنامه احتیاج به یک زمان اختصاصی و به طور متوسط یک ساعت در هفته داشته و حتی اگر آموزگاران در طی تمام ساعات درسی و در تمامی دروس به آموزش آن بپردازند باز هم آموزش مدارس داشته باشد.
مدل آموزش اخلاقیات و ارزش ها بر این فرض استوار است که وقتی فرد کارها یا اعمال مثبت انجام می دهد دروی احساس خوبی ایجاد می شود در نتیجه یک فکر منجر به عمل می شود هم چنین یک عمل منجر به عادت و در نهایت یک فکر مهارت می شود و در کل احساسی که فرد از خود بدست می آورد
در عصر جدید مدارس چه چیزهایی به دانش آموزان می آموزند؟
آموزش و پرورش در همه کشورهای جهان مسئله بزرگی برای دولت ها است. حتی پیشرفته ترین نظام های آموزش و پرورش جهان مدام تئوری های جدیدی ارایه می دهند و می کوشند با ایجاد تغییرات لازم در نظام آموزش و پرورش خود، برای رویارویی با شرایط عصر جدید آماده شوند. یکی از پیشروترین کشورها در این زمینه انگلیس است. انگلیسی ها به صرف هزینه های زیاد برای تغییرات دایم در نظام آموزشیشان مشهورند. با این همه آنها همیشه از نظام آموزشی خود ناراضیند و در نتیجه این تغییرات را به طور دایم اعمال می کنند. به عنوان مثال آخرین نظریه آنها این است که باید از سن دو سالگی آموزش جدی را به کودکان آغاز کرد.
یکی از بزرگ ترین موضوعاتی که آموزش و پرورش ما هم در عصر جدید می تواند به آن بپردازد ایجاد سیستم آموزش فعال در کلاس های درس است تا دانش آموز فکر کند و کار کند و معلم افکار دانش آموزان را هدایت کند. به عبارتی لازم است آموزش و پرورش از حالت حافظه محوری خارج شود.
همچنین لازم است حداقل آموزش ها و مهارت هایی که دانش آموزان برای ورود به عرصه کار و زندگی نیاز دارند به آنها داده شود. این آموزش هم فقط سواد خواندن و نوشتن نیست. چراکه مفهوم سواد درجهان امروز تغییر کرده است. آموزش باید جزو ذات دانش آموز شود تا او بتواند تحلیل کند و مساله حل کند و گلیم خودش را از آب بیرون بکشد و نیز توانایی کار با رایانه را برای کسب و تحلیل اطلاعات داشته باشد.
در تعریف سواد تجدید نظر کنیم
با ورود به قرن ۲۱ میلادى و گذار از جامعه صنعتی به جامعه اطلاعاتی، سواد دیگر همان معنى کلاسیک توانایى خواندن و نوشتن را ندارد. بلکه مفهوم سواد، سواد الکترونیکى و به عبارتى توانایى استفاده از رسانه هاى الکترونیکى به خصوص اینترنت است و مولفه هاى دیگرى را هم دربرمى گیرد. همین سطح سواد الکترونیکى و به روز شدن اطلاعات فارغ التحصیلان یکى از مهم ترین مسایل پیش روی کشورهاى در حال توسعه از جمله ایران، در قرن ۲۱ به شمار مى آید. چرا که در جامعه اطلاعاتى کسى که خواندن و نوشتن مى داند و حتى فراتر از آن تحصیلات عالى دارد ولى به عنوان مثال نحوه استفاده از اینترنت را نمى داند باسواد تلقى نمى شود. همین امر تغییر بنیادین در نظام هاى آموزشى را مى طلبد. در حالی که در کشور ما هنوز تعداد رایانه نسبت به جمعیت بسیار کم است و هنوز دانش آموزان زیادی پیدا نمی شوند که به رایانه دسترسی داشته باشند یا نحوه استفاده صحیح از رایانه را بدانند. برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه معنی تازه سواد
در حالی که رایانه و عصر اطلاعات نحوه تدریس و ارزشیابى و برنامه هاى درسى مدارس را تغییر داده و مى دهد. در مدارس جدید دانش آموزان مى آموزند تا انبوهى از اطلاعاتى را که از اینترنت مى گیرند پردازش کنند و از این اطلاعات در جهت یادگیرى بیشتر استفاده کنند. همچنین آنها مى توانند با منابع علمى جهان ارتباط برقرار کنند. در این شرایط اگر دانش آموزان ما سواد الکترونیکى نداشته باشند، نمى توانیم انتظار داشته باشیم که در آینده همگام با تحولات جدید پیش بروند. چراکه تجار با سواد الکترونیکى مى توانند بهتر تجارت کنند، کارمندان مى توانند مهارت هایشان را افزایش دهند و مدیران دانش مدیریتشان را افزایش دهند.
بنابراین اگر ما مى خواهیم در دسته کشورهاى پیشرفته باشیم و فرهنگ خود را اشاعه دهیم لازم است نهضت سوادآموزى الکترونیکى را جدى بگیریم و آموزش و پرورش سواد الکترونیکی را در سرلوحه اهداف خود قرار دهد. در درجه اول لازم است رایانه و اینترنت با قیمت ارزان در دسترس همه قرار بگیرد و همه رایانه را جزو وسایل ضرورى منزل خود به شمار آورند و دانش آموزان در همه مدارس از جمله در مناطق محروم رایانه و اینترنت در اختیار داشته باشند. همچنین از آن مهم تر لازم است که در درجه اول معلمان آموزش ببینند تا بتوانند خودشان از رایانه و اینترنت به بهترین وجه استفاده کنند و شیوه استفاده از رایانه و اینترنت و تحقیق را به دانش آموزان بیاموزند.
آموزش مهارت های غیر درسی ضروری است
نظام های آموزشی بسیاری از کشورها هدف ایجاد مهارت های غیر درسی را برای ورود به بازار کار و افزایش آستانه تحمل و بردباری برای مواجهه با پیچیدگی های جوامع امروزی جدی می گیرند. اما با وجود گام هایی که برداشته شده ما هنوز نتوانسته ایم آموزش های متناسب با فناوری های قرن ۲۱ را در نظام آموزش و پرورشمان لحاظ کنیم و همچنان جای خالی بسیاری از مباحث مربوط به مهارت های زندگی در نظام آموزشی ما به چشم می خورد.
بعضی از این مهارت ها، مهارت هایی هستند که هم در محیط کار و هم در زندگی روزمره و خانوادگی لازمند. به عنوان مثال می توان از مهارت حل مشکل، مهارت تحلیل و روابط عمومی نام برد. بنابراین از نظام آموزشی انتظار می رود حداقلی از مهارت هایی که مردم به آنها نیاز دارند را آموزش دهد. با کاسته شدن از جمعیت دانش آموزی، نظام آموزشی می تواند در کلاس هایی که از جمعیت آنها کاسته شده، مهارت هایی نظیر کار گروهی را به دانش آموزان آموزش دهد.
واقعیت این است که بر اساس شیوه های جدید آموزشی دنیا، دیگر نظام های آموزشی انبوهی از اطلاعات ریز را آموزش نمی دهند و شیوه حافظه محوری را کنار گذاشته اند. بلکه توانایی حضور ذهن، تشخیص، انتخاب، استدلال و مشارکت را می آموزند. در عصر جدید کسانی که می خواهند وارد بازار کار شوند باید توانایی مناظره، تمرکز و گزینش اطلاعات را داشته باشند. به این ترتیب از این توانایی برخوردار می شوند که به عنوان مثال با رجوع به اینترنت اطلاعات مورد نیازشان را تامین کنند و خود را در هر زمانی با مقتضیات حرفه خودشان و یا هر حرفه جدیدی که می خواهند وارد آن شوند وفق دهند.
مرتضی خلخالی کارشناس باسابقه آموزشی می گوید: "دانش آموزان باید مهارت جست و جوی منابع مورد نیاز و استفاده از داده ها و کتاب های مرجع و راهنما و امکانات رایانه و اینترنت را برای اندیشیدن و ابداع داشته باشند و فرصت های فراوانی برای مشاهده، جست و جو، پیشنهاد طرح ها و اجرای آنها، ارزیابی شواهد و نتایج و استفاده از بازخوردها برای تعدیل مسیر در اختیارشان قرار دهیم".
می توان آموزش کارآفرینی را در کتاب ها گنجاند
در کشور ما مدتی است که کارآفرینی اهمیت زیادی یافته است و بسیاری از دستگاه های دولتی و سازمان ها برنامه هایی را برای افزایش تعداد کارآفرینان تدارک دیده اند. منتها تجربه موفق سایر کشورها نشان می دهد که برای پرورش انسانهای کارآفرین باید مفاهیم مربوط به کارآفرینی به شکل پر رنگی در کتابهای درسی گنجانده شود. مدتها است کشورهای پیشرفته به این نتیجه رسیده اند که برای این که نسل بزرگسال کارآفرینی پرورش دهند، باید آموزش کارآفرینی را از دوران کودکی و نوجوانی آغاز کنند. چراکه کودکی که با پول و کسب و کار درست و شرافتمندانه آشنا می شود، در آینده نیز انسانی خلاق و پولساز خواهد بود. جامعه ما نیز به وجود چنین انسان هایی نیاز مبرمی دارد.
ژاین نخستین کشوری بود که آموزش کارآفرینی را از مدرسه شروع کرد. به این ترتیب نوجوانان ژاپنی در دبیرستان های این کشور آموختند که چگونه باید در حین تحصیل کار کنند و از کار خود سود به دست آورند. آنها به این ترتیب به جهش صنعتی کشورشان کمک کردند. این تجربه و تجربه موفق سایر کشورها نشان می دهد که برای پرورش انسان هایی کارآفرین باید مفاهیم مربوط به کارآفرینی به شکل پررنگی در کتابهای درسی ایران نیز گنجانده شود.
از طرف دیگر هم برای این که انسان های کارآفرینی داشته باشیم، باید به دانش آموزان کمک کنیم که خلاقیتشان را حفظ کنند. روانشناسان می گویند که بیشتر کودکان زیر 5 سال ایرانی خلاق اند ولی فقط تعداد کمی از آنها بعد از 5 سالگی خلاقیت شان را حفظ می کنند. این به معنای آن است که نحوه آموزش و پرورش کودکان ما صحیح نیست. ما در خانه و مدرسه ذهن بچه هایمان را با اطلاعات از پیش تعیین شده پر می کنیم و این رویه را تا پایان دوران مدرسه ادامه می دهیم. به این ترتیب کودکان و نوجوانان ما توانایی کشف، اختراع، استنتاج و نیز قوه خلاقیت شان را از دست می دهند. به این ترتیب نمی توانیم چنان که باید افراد کارآفرین پرورش دهیم. ایراد نوع آموزش ما در این زمینه این است که از پیش تعیین شده است. در حالی که بچه ها خودشان باید به جست و جوی اطلاعات بپردازند و با محرک های گوناگون از جمله ارتباط با طبیعت، افراد و فیلم های مناسب مواجه شوند.
موضوع دیگری که در آموزش و پرورش کشورهای پیشرفته جدی گرفته می شود این است که همه کودکان باید دوره پیش دبستانی را بگذرانند. در مهد کودک های این کشورها هم امکانات زیادی برای توسعه تفکر خلاق بچه ها ایجاد شده و برای هر گروه سنی محیط های بازی و اسباب بازی های ویژه مهیا شده است. مهدهای کودک در این کشورها، پرورش خلاقیت های ذهنی، مهارتهای فیزیکی، مهارت های ارتباطی و گفتاری، خلاقیت و حس استقلال را هدف قرار داده اند. تمام اینها دست به دست هم می دهد که از کودکان امروز، افرادی با ایده های نو و کارآفرینانه به وجود بیاید.
در نهایت اجباری شدن آموزش پیش دبستانی از نیازهای مبرم نظام آموزش ما است.
البته شرط موفقیت تمام این برنامه ها معلمان هستند. معلمان باید به طور مداوم آموزش ببینند و مطمئن شویم که با علاقه وارد این حرفه می شوند. چرا که تا زمانى که معلمان متحول نشوند، نمى توان امیدى به تغییر شیوه آموزش و پرورش داشت. حالا که تعداد دانش آموزان کاهش یافته می توان به بازآموزی معلمان پرداخت و حتی آنها را به خارج اعزام کرد و یا از استادان خارجی برجسته دعوت کرد تا به معلمان آموزش دهند و به تحول در نظام آموزش و پرورش کمک کنند.
منابع و ماخذ:
1- سازمان جهانی بهداشت؛ برنامه آموزش مهارت های زندگی؛ ترجمه و اقتباس؛ نوری قاسم آبادی، ربابه؛ محمد خانی، پروانه؛ معاونت امور فرهنگی و پیشگیری سازمان بهزیستی، مرداد 1377
2- نوری قاسم آبادی، طهماسیان، کارینه؛ راهنمای آموزش مهارت های زندگی برای معلمان و مربیان؛ معاونت امور فرهنگی و پیشگیری سازمان بهزیستی،1377
15