بسم الله الرحمن الرحیم
عنوان تحقیق:
نقش ارگونومی در محیط کار و سلامت جسم
ارائه دهنده:
سال 1394
مقدمه: ارگونومی
ارگونومی (به انگلیسی :Ergonomics) عبارت است از دانش بکار بردن اطلاعات علمی موجود درباره انسان (و روش های علمی تولید چنین اطلاعاتی) در طراحی محیط کار. ارگونومی ظرفیت ها و توانمندی های انسان را بررسی می کند و سپس اطلاعات به دست آمده را در طراحی مشاغل، فراورده ها، محیط های کار و تجهیزات به کار می بندد.[۱] معمولاً از اصطلاحات ارگونومی و عوامل انسانی (Human Factors) به طور مترادف بهره گرفته می شود. هر دو اصطلاح رابطه دوسویه کار و نیازمندی های شغلی را بازگو و تشریح می کند و هر دو درصدد کاهش فشارهای جسمانی و روانی در محیط کار هستند. آشکارترین اثر مثبت طراحی درست و مناسب مشاغل، تجهیزات و محیط کار، بالارفتن سطح ایمنی، بهداشت، تطبیق کار با کارگر بر اساس ابعاد بدنی فرد و در نهایت رضایت شغلی و بهبود بهره وری است.
پیشینه
نخستین بار در سال ۱۸۵۷ میلادی پژوهشگر لهستانی، وویجخ یستشنباوسکی (که در ایران آن را وجیسج جاسترزبوسکی نیز می خوانند) (۱۸۸۲-۱۷۹۹) اصطلاح ارگونومی را در مقاله ای با عنوان "پیرامون ارگونومی: علم کار، بر اساس واقعیات به دست آمده از علم طبیعت" به کار برد
طی جنگ جهانی دوم گروهی از روانشناسان، مهندسان، مردم شناسان و فیزیولوژیست ها گرد هم آمدند تا مسائل طراحی و آموزشی را حل و فصل نمایند. در آن زمان، برای توصیف این نگرش مهندسی انسانی به کار می رفت. همزمان با رشد ارگونومی، انجمن های حمایت کننده نیز پاگرفته و با گذشت زمان، گسترش یافته اند
اجزای ارگونومی
ارگونومی سخت افزار
این جزء، عمدتاً به بررسی فیزیکی و کاربرد اطلاعات به دست آمده در طراحی همه سخت افزارهایی مربوط است که درمحیط کار، خانه و اوقات فراغت مورد استفاده قرار می گیرد (مثل ابزار، وسایل، میز، صندلی، نشانگرها، کنترل
ارگونومی محیطی
این جزء از ارگونومی با توانایی ها و محدودیت های انسان در برابر عوامل گوناگون محیطی مانند روشنایی، گرما، صدا، ارتعاش و… سروکار دارد. از این جزء در طراحی محیط کار انسان استفاده می شود.
ارگونومی نرم افزاریاارگونومی شناختی
این جزء ارگونومی با فعالیت های مانند پردازش اطلاعات، استدلال، و حل مسائل در ارتباط است و به چگونگی دریافت و پردازش اطلاعات در انسان می پردازد.
ارگونومی کلان
تازه ترین جزء ارگونومی است و به زیر سامانه ها یعنی انسان، ماشین و محیط توجه ویژه دارد
برخی مباحث مطرح در ارگونومی
آنتروپومتری
از دو واژه یونانی آنتروپوس به معنای انسان و مترین به معنای اندازه گیری و سنجش برگرفته شده است و با اندازه گیری ابعاد و دیگر ویژگی های جسمانی سروکار دارد
فیزیولوژی کار
شاخه ای از فیزیولوژی انسان است که اعمال و چگونگی کارکرد بافت ها و اندام ها را به هنگام کار توضیح می دهد
فیزیولوژی محیط
در فیزیولوژی محیط، اثرات شرایط و عوامل محیطی مانند صدا، روشنایی، گرما، سرما و رطوبت بر فیزیولوژی بدن انسان بررسی می شود.
آسیب ها و عوارض ناشی از عوامل مکانیکی و ارگونومیکی نامناسب
آسیب های ناشی از حرکت های تکراری
آسیب های ناحیه ای اسکلتی-ماهیچه ای
پینه بستن
بورسیت
هیگروما
همه ما واژه ارگونومی (در زبان انگلیسی: Ergonomicss) را شنیده ایم.
معمولاً با شنیدن آن به یاد ارگونومی صندلی و یاارگونومی در محیط کار می افتیم.
البته اخیراً ارگونومی کار با کامپیوتر و موبایل هم به یکی از دغدغه های بسیاری از ما تبدیل شده است.
ویژگی مشترک همه مثالهای فوق از کاربرد ارگونومی این است که احساس می کنیم ارگونومی دانشی است که مراقب است به ماهیچه ها و استخوان های ما فشار نیاید!
به عنوان مثال، شاید همه ی شما تحقیق زیر را دیده باشید.
در این تحقیق و تحقیق های مشابه، فشار وارده به استخوان های گردن در اثر خم شدن سر بر روی موبایل مورد ارزیابی قرار می گیرد و گزارش می شود.
طبیعی است که چون انسان ها معمولاً توجه چندانی به سلامتی خود ندارد، متخصصان دیگر (مثلاً طراحان ابزارهای تکنولوژی) تلاش کنند تا حد امکان، وسایل تولیدی آنها، دوست انسان و سلامت انسان باشد.
اتفاقاً این نوع ملاحظات در طراحی، واقعاً زیرمجموعه دانش ارگونومی هستند و معمولاً هم وقتی بحث هایی مانند ارگونومی در محیط کار و ارگونومی کار با کامپیوتر و ارگونومی صندلی و ارگونومی کفشو ارگونومی در خودرو و ده ها ترکیب مشابه دیگر را می شنویم، به مثال هایی شبیه مورد فوق فکر می کنیم.
مروری به تاریخچه ارگونومی و روید پیدایش علم ارگونومی هم نشان می دهد که یکی از نطفه های اولیه شکل گیری دانش ارگونومی، فشارهایی بوده است که کارگران در محیط های صنعتی تحمل می کردند و مسائلی مانند ارتفاع مناسب میز کار و یا صندلی های ارگونومیک با هدف حفظ سلامت کارگران، از جمله نخستین مواردی است که این دانش را در مرکز توجه قرار داده است.
اما امروز، تعریف ارگونومی فراتر از موارد فوق است و بخش گسترده ای از تعامل انسان با محیط خود را در بر می گیرد.
در این درس، موارد زیر را به صورت کوتاه مرور می کنیم تا در درس های آتی هر یک از آنها را به صورت کامل و دقیق مورد بررسی قرار دهیم:
* تعریف ارگونومی
* انسان در تطابق با نیازهای کار یا کار در تطبیق با شرایط انسان؟
* ارگونومی در محیط کار اداری و کارخانه (نخستین دغدغه ها)
* دغدغه های جدید ارگونومی مانند:
* ارگونومی در مدارس
* ارگونومی در خودرو
* ارگونومی در طراحی محصولات
* ارگونومومی در معماری و محیط زندگی
*
* تعریف رسمی ارگونومی که بوسیله انجمن ملی ارگونومی تایید شده است به شرح زیر می باشد :
ارگونومی ( یا فاکتورهای انسانی ) اصول علمی مرتبط با فهم تعامل بین انسان و سایر عناصر یک سیستم و حرفه ای است که شامل تئوریها ، اصول و داده ها ، و روشها برای طراحی مطابق با بهینه سازی آسایش و رفاه افراد و عملکرد کامل سیستم می باشد. واژه ارگونومی آمیزه ای از دو واژه یونانی ارگو (به معنی کار) و نوموس (به معنی قانون) است.
* فاکتورهای مهندسی انسانی (ارگونومی):
* ظهور سازمانهای اجتماعی و گسترش روز افزون آنها، از ویژگی های بارز تمدن بشری است؛ به طوری که با توجه به عوامل گوناگون مکانی و زمانی، و ویژگی ها و نیازهای خاص جوامع مختلف، همه روزه انواع سازمانهای اجتماعی ظهور و گسترش می یابد و بر تعدادشان افزوده می شود. یک ملت بواسطه شهروندانش و یک سازمان بوسیله کارکنانش شناخته می شود. پیشرفت یک سازمان بوسیله سلامتی و تندرستی کارکنان مشخص می شود. نادیده گرفتن ایمنی و بهداشت کار موجب زیان اقتصادی قابل توجهی می شود که تاثیرات جدی بر بهره وری دارد.میزان بروز حوادث شغلی منجر به مرگ در کشورهای در حال توسعه ۳ تا ۴ برابر کشورهای توسعه یافته است. و این حوادث معمولاً بصورت غیر عمدی هستند.
* در طول جنگ جهانی دوم تاکید اصلی دانشمندان علوم رفتاری بر استفاده از آزمونهایی برای انتخاب افراد مناسب برای هر کار و ابداع راهکارهای تربیتی بهتر بود کانون توجه، انطباق دادن شخص با کار بود. حرفه عوامل انسانی در دوران پس از جنگ زاده شد در سال ۱۹۴۹، انجمن پژوهشی ارگونومی که اکنون انجمن ارگونومی نامیده می شود در انگلستان تاسیس شد و اولین کتاب در باب عوامل انسانی ، به نام روان شناسی تجربی کار بسته عوامل انسانی در طراحی مهندسی انتشار یافت در سال ۱۹۵۹ موسسه بین المللی ارگونومی با هدف برقراری ارتباط بین چندین انجمن عوامل انسانی وارگونومی در کشورهای مختلف جهان تاسیس شد دوران ۲۰ ساله بین ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰ شاهد رشد وبسط سریع عوامل انسانی بود.
* ارگونومی :
* تعریف ارگونومی :
* تعریف رسمی ارگونومی که بوسیله انجمن ملی ارگونومی تایید شده است به شرح زیر می باشد :
* ارگونومی ( یا فاکتورهای انسانی ) اصول علمی مرتبط با فهم تعامل بین انسان و سایر عناصر یک سیستم و حرفه ای است که شامل تئوریها ، اصول و داده ها ، و روشها برای طراحی مطابق با بهینه سازی آسایش و رفاه افراد و عملکرد کامل سیستم می باشد. واژه ارگونومی آمیزه ای از دو واژه یونانی ارگو (به معنی کار) و نوموس (به معنی قانون) است. .در آمریکا ، مهندسی عوامل انسانی یا عوامل انسان مترادف واژه ارگونومی دانسته شده است . ارگونومی در اروپا ، ریشه در فیزیولوژی کار ، بیو مکانیک و طراحی ایستگاه کار دارد . در حالی که عوامل انسانی آمریکائیان ، از فیزیو لوژی تجربی سرچشمه گرفته ، بر عملکرد انسانی و طراحی سامانه ها متمرکز است. حرفه عوامل انسانی در دوران پس از جنگ جهانی دوم زاده شد در سال ۱۹۴۹، انجمن پژوهشی ارگونومی که اکنون انجمن ارگونومی نامیده می شود در انگلستان تاسیس شد و اولین کتاب در باب عوامل انسانی ، به نام روان شناسی تجربی کار بسته عوامل انسانی در طراحی مهندسی انتشار یافت در سال ۱۹۵۹ موسسه بین المللی ارگونومی با هدف برقراری ارتباط بین چندین انجمن عوامل انسانی وارگونومی در کشورهای مختلف جهان تاسیس شد دوران ۲۰ ساله بین ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰ شاهد رشد وبسط سریع عوامل انسانی بود
* ارگونومی در چهار شاخه بیومکانیک شغلی، روانشناسی مهندسی، آنتروپومتری، فیزیولوژی کار فعالیت می کند.
* ۱) فیزیولوژی کار: بخشی از دانش ارگونومی که تطبیق انسان با کار را در مصرف انرژی و همچنین تغییرات پارامترهای فیزیولوژیکی بدن در حین انجام کار مورد توجه قرار می دهد به فیزیولوژی کار معروف است.
* ۲) بیومکانیک شغلی: در بیومکانیک از قوانین فیزیکی مکانیک برای بدن استفاده می شود . با بکارگیری این قوانین این امکان بوجود می آید که در هنگام یک وضعیت خاص در بدن و حرکت آن ، میزان فشار مکانیکی موضعی اعمال شده بر عضلات و مفصل ها محاسبه شود
* ۳) روان شناسی مهندسی: به فاکتورهای محیطی فیزیکی و شیمیایی مانند سر و صدا ، ارتعاش ، روشنایی ، آب و هوا و مواد شیمیایی می توانند بر روی ایمنی ، سلامتی و آسایش افراد تاثیر بگذارندمی پردازد.
* ۴) آنتروپومتری: شامل جمع آوری و تفسیر داده های مربوط به شکل و اندازه ابعاد بدن انسان ( ابعاد طولی ، عرضی ، محیطی و وزن ) می باشد. تعریف آنتروپومتری عبارت خواهد بود از اندازه گیری سیستماتیک بدنبال استفاده از وسایل اندازه گیری.
* برخی مشکلات معمول در صنایع شامل طراحی نامناسب محل کار ، عدم انطباق بین قابلیتهای کارگر و الزامات شغلی، وجود محیط کار و مشاغل زیان آور ، طراحی نا مناسب سیستم انسان -ماشین و برنامه های ضعیف مدیریت می باشد. این مشکلات منجر به ایجاد مخاطرات در محل کار ، ضعف سلامتی کارگران ، صدمات ناشی از کار با تجهیزات ، معلولیتها و در عوض کاهش بهره وری کارگر و کیفیت تولید و افزایش هزینه می شود. کاربرد موثر ارگونوی در طراحی سیستم کاری می تواند تعادلی را بین ویژگی های کارگر و نیازهای شغلی برقرار کند.این علم ، گستره وسیعی را در زمینه طراحی کار ، ابزار ، تجهیزات ، ماشین آلات ، ایستگاه کار و سیستمها در موارد مختلف صنعتی ، آموزشی ، ورزشی و غیره در بر گیرد. هدف ارگونومی آن است که در طراحی ابزارو وسایل کار و سیستمهای فنی و تولیدی نیز در طراحی محیط کار ، نیازها و خصوصیات جسمی وروحی انسانها در نظر گرفته شود تا در عین نیل به افزایش بازدهی تولید ، به سلامت و بهداشت و راحتی انسانها نیز به بیشترین حد توجه شده باشد.۱رگونومی دارای اهدافی چون بهبود بهره وری، سلامت، ایمنی و آسایش مردم و افزایش کارآیی متقابل سیستمهای انسان- ماشین- محیط است.
* بخشی از حیطه های عملکردی ارگونومی را می توان به شرح زیر دانست:
* ▪ بررسی میزان توانمندی شاغلین با توجه به نوع کار و انرژی مصرفی
* ▪ مطالعه ابعاد فیزیکی بدن (آنتروپومتری) و کاربرد این دسته از اطلاعات در طراحی ایستگاه های کار
* ▪ طراحی ارگونومیک ابزارهای دستی
* ▪ طراحی ایستگاه های کار نشسته، ایستاده (یا توام) و آنالیز سیستم انسان ـ ماشین
* ▪ بررسی های روانشناختی از دیدگاه نحوه ارتباط بین افراد
* ▪ تعیین رژیم های کار و استراحت (زمان های استراحت و مدت انجام کار)
* ▪ بررسی روش های حمل دستی کالا و طراحی خطوط بسته بندی و بارگیری دستی
* ▪ بررسی صدمات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار و آنالیز وضعیت های بدنی
* ▪ بیومکانیک شغلی
* ▪ ارگونومی و کار در منزل
* ▪ کاربرد بهینه رنگ و موسیقی در محیط های کار
* بررسی عوامل ارگونومی ، بیماریهای شغلی و عوامل بیولوژیکی :
* کار در وضعیت ایستاده
* برای کارهای دستی که در حال ایستاده صورت می گیرد ارتفاع میز کار مناسب 5 تا 10 سانتیمتر در زیر حد آرنج خواهد بود . در ارتفاع متوسط آرنج در حدود 104.5 سانتیمتر برای مرد و 98 سانتیمتر برای زن است ( مقصود از ارتفاع متوسط ارنج موقعی است که بازو به طرف پایین و آرنج زاویه 90 درجه داشته باشد ) با این حساب ارتفاع متوسط میز کار 95 تا 100 سانتیمتر برای مرد و 88 تا 93 سانتیمتر برای زن خواهد بود .
* در تعیین ارتفاع میز باید محل لازم برای قرار دادن ابزار کار ظرف و غیره را در نظر گرفت زیرا آنها نیز به نوبه خود ارتفاعی دارند که باید به حساب بیایند . اگر کار ایستاده مستلزم صرف نیروی فراوان و شرکت ماهیچه های تنه ( بلند کردن اشیاء سنگین و پائین آوردن آنها ) است ارتفاع میز کار باید کوتاه تر باشد . بر عکس اگر قسمت زیادی از کار در حال تکه دادن آرنج بر روی میز کار انجام شود ارتفاع میز را باید بیشتر گرفت . جدول زیر ارتفاع میزهای مناسب برای کارهای مختلف را نشان می دهد .
* نوع کار مرد زن
* فشار روی آرنج Cm 100 – 110 Cm 95 – 105
* کار با اشیاء کوچک Cm 90 – 95 Cm 85 – 90
* کار نیازمند به صرف نیرو Cm 75 – 90 Cm 70 – 85
* تطابق افراد با ارتفاع میدان کار در وضع ایستاده : اعداد نوشته شده در جدول با توجه به حد متوسط اندازه گیری ها تعیین شده است و خصوصیات فردی در آن محاسبه نگردیده و به همین دلیل این اندازه ها برای افراد کوتاه قد متناسب نیست و به همین منظور باید از تخته های زیرپائی مشبک برای حصول و نیل به به ارتفاع دلخواه استفاده کنند . برای افراد بلند قد کاربرد این اندازه ه پا اشکال بیشتری دارد و باید روی میز کار بعلت کسر ارتفاع خم شوند و این موضوع باعث انقباضات استاتیک و ایجاد دردهای پشت و خستگی فراوان در اعضاء بدن خواهد کرد . برای رفع این مشکل بهترین راه تعبیه میزهای قابل تنظیم است که به نسبت دلخواه بتوانیم ارتفاع آن راتغییر دهیم . به هر حال در انتخاب میز کار با قرار دادن تخته ای در زیر پا به آسانی میسر می باشد .
* کار در وضعیت نشسته
* برای مشاغل نشسته ارتفاع میز کار باید چند ساننتیمتر در پائین آرنج باشد و در کارهای دقیق یا بسیار دقیق مثل جواهر سازی و امثال آن معمولاً کارگر ، به حالت نشسته کار می کند . در اینگونه مشاغل محاسبه فاصله دید اهمیت دارد . در میز کار محاسبه ضخامت چوب و یا فلز روی میز اهمیت زیادی دارا می باشد . زیرا در بسیاری از مشاغل که حرکات دست در روی میز زیاد است و یا ضربه های چکش و غیره به سطح مطز وارد می آید باید سطح میز مقاومت کافی داشته باشد و دست بتواند آزادانه روی آن کار کند . قطر صفحه روی میز در محاسبه ارتفاع میز همیشه در مد نظر قرار می گیرد . با توجه به این نکته ارتفاع میز در کارهای نشسته باید تا حدود زانو باشد . اگر ضخامت میز روی میز کار را در نظر بگیریم با توجه به آنکه به طور متوسط قطر مزبور 4 سانتیمتر است ارتفاع میز برای زن ها 60 سانتیمتر و برای مردها 68 سانتیمتر کافی خواهد بود . این اندازه ها برای میز کار در مشاغلی نظیر ماشی نویسی- ماشین های حساب و کارهای دقیق مثل جواهر سازی و کارهایی که نیازمند به فعالیت جسمانی زیاد است توصیه می شود . کاربرد میزهای نامناسب برای افراد بلند قد موجب دردهای ماهیچه ای و خستگی پیش رس خواهد شد . برای کارهای اداری که در آن از ماشین تحریر استفاده نمی شود در صورتی که ارتفاع صندلی قابل تغییر باشد ارتفاع میز باید در حدود 74 تا 78 سانتیمتر برای مردها و 70 تا 74 سانتیمتر برای زن ها باشد . در صورت لزوم می توان از زیر پائی نیز استفاده نمود . درمیزهای دفاتر پاها باید جای کافی برای حرکت داشته باشد و حتی فضا به حدی باشد که شخص بتواند پا را روی پا بیاندازد . به همین دلیل وجود کشو در بالای زانو و یا انتخاب رویه های ضخیم برای میزها توصیه نمی شود . جدول زیر وضعیت صحیح و ارتفاع مناسب میز را برای کارهای نشسته نشان می دهد .
* نوع کار مرد زن
* کارهای دقیق با فاصله دید کم 110-90 110-80
* خواندن و نوشتن 78-74 74-70
* کارهای دستی پر فعالیت 68 65
* کارگران یکجانشین : بهترین وضعیت نشسته برای کارگر یکجانشین این است که بازوها با قفسه سینه زاویه 10 درجه داشته باشد یا مفصل آرنج زاویه 110 درجه درست کند و ساعد و مچ در وضعیتی مانند حالت نوشتن باشد . پس از معیین کرد علل احتمالی یک ناراحتی تغییرات مختصری در روش های کار در گارگاههای ماشین ها ناراحتی را رفع می کند .
* ایجاد سهولت در عملیات و حرکات :
* برای سهولت در کارها باید اصول زیر را رعایت کرد :
* 1. کارهای ظریف و دقیق نباید توام با انقباض عضلانی باشد زیرا عضله منقبض به آسانی تحت فرمان و هم آهنگا قرار نمی گیرد و توصیه می شود که انجام کارهای دقیق وظریف و سریع بلافاصله پس از فعالیت های جسمی خودداری شود .
* 2. تنظیم حرکات افقی از حرکات عمودی سهل تر است . حرکات دایره ای از حرکات زیگزاگ آسانتر صورت می گیرد . حرکات فرمان هایی که در جهت دور شدن از بدن است راحت تر است .
* 3. باید کار به صورت متناوب و حفظ زنجیری باشد . کارهای با توقف سریع و شروع سریع خسته کننده تر است و توصیه نمی شود .
* 4. اشیاء فنی و ابزارها مانند آچار و ابزار کار باید به صورت نیم دایره ای در مقابل کارگر قرار گیرد . حدود تسلط به کار و وسائل کار باید 3/2 مقدار حداکثر ممکنه باشد و می توان با رسم دایره ای به شعاع 25 تا 45 سانتیمتر که از آرنج خمیده شروع شده شعاع عمل را رسم کرد .
* 5. در کارهایی که با دو دست انجام می گیرد فعالیت برای هر دو دست در حد ممکن باید به طور مساوی باشد و در زمان معیین آغاز و پایان یابد
دانش ارگونومی (Ergonomics) به انسان این امکان را می دهد تا بتواند به بهترین نحو در شرایط مختلف و با ابزار و امکانات محیطی کار کند.
امروزه ارگونومی به طراحی وسایل و سیستم هایی می انجامد که به افزایش و بهبود سلامت روانی و کارآمدی بیشتر انسان، منجر می شود.
تعاریف متعددی از ارگونومی ارائه شده است اما در همه این تعاریف، هدف اساسی از این علم، بهبود بخشیدن به نحوه کار، روش ها و وسایل کار و انطباق بخشیدن آنها با خصوصیات جسمی و روانی انسان، اعلام شده است. بخشی از این تعاریف را مرور می کنیم.
*تعاریف متعدد از ارگونومی
* علم تطابق انسان و محیط کار
خلاصه ترین تعریف برای ارگونومی علم تطابق انسان و محیط کار باشد. ارگونومی، کوششی است درجهت تناسب کار با انسان.
ارگونومی، رشته ای از علوم است که با به دست آوردن بهترین رابطه میان کارگران و محیط کاری شان، مرتبط است.
* قانون و قاعده در کار
ارگونومی یا مهندسی فاکتورهای انسانی از دو کلمه یونانی "Ergo" به معنی کار و "Nomos" به معنی قانون و قاعده گرفته شده و در لغت به معنای قانون و قاعده کار است.ارگونومی ظرفیت ها و توانمندی های انسان را بررسی می کند و سپس اطلاعات به دست آمده را در طراحی مشاغل، فراورده ها، محیط های کار و تجهیزات به کار می بندد.
* طراحی محیط کار مناسب برای افراد
ارگونومی، دانش بکار بردن اطلاعات علمی موجود درباره انسان (و روش های علمی تولید چنین اطلاعاتی) در طراحی محیط کار است.
* پیشگیری از آسیب های احتمالی ناشی از کار
ارگونومی، دانشی چند رشته ای است که اطلاعات مربوط به ظرفیت های هر انسان (توانایی ها، محدودیت ها و ظرفیت های فیزیکی و روانی) را گردآوری کرده و آنها را در طراحی مشاغل، محصولات، سیستم های در ارتباط با انسان، مکان های کار و تجهیزات، با هدف پیشگیری از بروز مسائل و مشکلات و آسیب های مربوط به سلامت و بهبود و بهینه سازی کارایی، بهره وری و کیفیت به کار می برد.
* ارزیابی قابلیت ها و محدودیت های ناشی از کار
ارگونومی با ارزیابی قابلیت ها و محدودیت های انسان (بیومکانیک و آنتروپومتری)، استرس های کاری و محیطی (فیزیولوژی کار و روانشناسی صنعتی)، نیروهای استاتیک و دینامیک روی بدن انسان (بیومکانیک)، احتیاط (روانشناسی صنعتی)، خستگی (فیزیولوژی کار و روانشناسی صنعتی)، طراحی و آموزش و طراحی ایستگاه کاری و ابزارها (آنتروپومتری و مهندسی)، سر و کار دارد.
* بهترین رابطه میان کارگر و محیط کارش
ارگونومی به عنوان رشته ای از علوم که با به دست آوردن بهترین رابطه میان کارگران و محیط کاری شان، مرتبط است، تعریف می شود. رگونومی، عبارت است از دانش بکار بردن اطلاعات علمی موجود درباره انسان (و روش های علمی تولید چنین اطلاعاتی) در طراحی محیط کار.
* کاهش میزان استرس های جسمی و روحی در حین کار
یکی از اصول ساده ارگونومی، می گوید: تمام فعالیت ها در محیط کار باید به گونه ای انجام گیرد که سبب کاهش میزان استرس های جسمی و روحی و روانی شود. اگر این استرس ها در محیط کاری بیش از اندازه باشد و از حد عادی خود تجاوز کند نتایج نامطلوبی نظیر اشتباهات کاری، ایجاد حوادث و کاهش سلامت جسمی و روانی افراد خواهد داشت.
* افزایش بهره وری و کارایی در کار
با رعایت اصول ارگونومی، فشار کار و خستگی های بی مورد کاهش می یابد و کارایی افزایش پیدا می کند.ارگونومی ظرفیت ها و توانمندی های انسان را بررسی می کند و سپس اطلاعات به دست آمده را در طراحی مشاغل، فراورده ها، محیط های کار و تجهیزات به کار می بندد.ارگونومی یعنی، طراحی درست و مناسب مشاغل، تجهیزات و محیط کار، بالارفتن سطح ایمنی، بهداشت، تطبیق کار با کارگر و در نهایت رضایت شغلی و بهبود بهره وری.
* مهندسی عوامل انسانی
ارگونومی شاخه ای از علم است که با درک اصولی از تعامل بین انسان و عناصر دیگر سیستم، روش های عملی مناسب را در فرضیه های متفاوت بررسی می کند و به عنوان مهندسی عوامل انسانی برای سلامتی و بهبود شریط انسان راه حل ارائه می دهد.
* طراحی مناسب محیط و محصولات با کاربران
ارگونومی علم طراحی سازگار محیط و محصولات با کاربران است. لغت ارگونومیک از لغات یونانی "ارگون" به معنای "کار" و "نوموس" به معنای "قانون" گرفته شده است و اصطلاحا به معنی انطباق کار برای افراد، از طریق طراحی وظیفه و روش ها و نیز انطباق افراد با کار از طریق استفاده مناسب از چیدن روش های صحیح است.
* نکات قابل تامل دیگر درباره اهمیت ارگونومی
باید توجه داشت که آنچه برای یک نفر مناسب است می تواند برای دیگری مناسب نباشد. بنابراین روش های مجزا باید مدنظر قرار گیرند. ارگونومیک در نظر اول ممکن است آگاهی و علم جلوگیری از صدمات و ناراحتی های پیش بینی نشده معنی شود در حالی که موضوع اصلی آن پیش از بررسی وقوع ضایعه ای، تقویت راحتی و روانی عملکرد است. باید دانست که انسان ها دارای محدودیت هستند و برای اینکه بتوان با وجود محدویت ها فعالیت مناسبی داشت، شرایط محیط باید به گونه ای مناسب طراحی شود.
ارگونومی، سبب برخورداری از تندرستی، تقویت توانایی های بدن، بالا بردن راندمان فعالیت و رهایی از عوارضی همچون استرس، چاقی، چشم درد، درد پشت و درد گردن و یا بیماری هایی که از صدمات کشش متمادی به وجود می آیند. یافتن روش هایی برای درست انجام دادن کارهای تکراری و یا سنگین از دیگر اهداف ارگونومی است.
حوزه های اصلی مرتبط با ارگونومیک عبارتند از: اطلاعات، استنباط و ادراک، روش های کنترل، طراحی مکان کار و مهارت های شغلی،تحلیل وظیفه، بررسی زمان و تحرک و راحتی کاربر.
معیار شاخص در سلامت محیط کار
گفته می شود، طی 20 سال گذشته صدمات ارگونومیکی به عنوان شاخص بزرگی در سلامت محل کار شناخته شده است و یک دوم تمام صدمات و بیماری های شغلی ناشی از فعالیت سنگین و یا حرکت متمادی است. مطالعات نشان می دهد که با در نظر گرفتن مسائل ارگونومیک می توان از صدمات ناشی از فعالیت و هزینه های بسیار زیاد مرتبط بر آن کاست.
در اداراتی که از موارد و مسائل ارگونومیک تبعیت می کنند، دستورالعمل های ارگونومیکی مخصوص محل کار برای طراحی محیط کاری ارگونومیکی به کار گرفته می شوند. صندلی های ارگونومیک که کاملا قابل تنظیم باشد برای هر کارمند تهیه می شوند و جاپائی های ارگونومیک مناسب در صورت لزوم وجود خواهند داشت.
نورپردازی به گونه ای است که لامپ های موجود باعث خیرگی مستقیم و یا غیرمستقیم چشم کارمندان نمی شود.
صفحه نمایش ها و نگه دارنده های اسناد، بگونه ای طراحی شوند که کارکنان خط مستقیمی برای میدان دید خود داشته باشند.
موس های ارگونومیکی، کیبوردهای ارگونومیکی، لوازم اداری ارگونومیکی و کاملا قابل تنظیم، کارمندان را در خط وضعیت طبیعی قرار داده و در نتیجه صدمات کاری (عضلانی اسکلتی) ناشی از عدم لحاظ موارد ارگونومیک را از بین می برند.
کلمه ارگونومی در اصل واژه ای یونانی است که از ترکیب دو کلمه ارگو ( Ergo ) به معنای کار و نوموس ( Noms ) به معنای قاعده ، قانون بوجود آمده است . ارگونومی علم مطالعه کارآیی و عمل انسان است که ویژگیها و تواناییهای انسان را مورد مطالعه قرار داده و از این طریق شرایط هماهنگی کار و انسان را فراهم می کند .
به بیان دیگر ارگونومی علمی است که به ما می گوید که برای دستیابی به کارآیی و بهره وری در یک حرفه خاص ، ضمن حفظ سلامتی خود ، چگونه و در چه شرایطی باید کار کنیم .
از ارگونومی به منظور گرفتن حداکثر تکنولوژی ، تامین رفاه کارگران و استفاده توام با کارآیی از تاسیسات تولیدی و خدماتی در جهت تحقق بخشیدن به تولید بالاتر ، بهبود وضع بهداشتی ، حفظ سلامتی و تحصیل رضایت در مورد کار ، استفاده می شود .
هدف نهایی متخصصین ارگونومی طراحی و ارائه کار و محیط کاری است که انجام کار برای هر فردی امکان پذیر بوده و ارزش انجام را داشته باشد ، کارگر احساس سلامت ، رضایت و همبستگی با موسسه ای که برای آن کار می کند نموده و از این طریق به پیشرفت و بهبود کارآیی سازمان خود کمک نماید .
کشورهای در حال رشد به کاربردهای ارگونومی بیشتر نیاز دارند . شرایط نامطلوب کار ، فقدان برنامه های پیشگیری از آسیب دیدگی های ناشی از کار ، عدم هماهنگی تکنولوژی وارداتی با شرایط محیطی که تکنولوژی مورد استفاده قرار گرفته است ، موجب بسیاری مشکلات فنی ، انسانی ، اقتصادی و اجتماعی گردیده است .
از این رو آموزش ارگونومی در کشورهای روبه رشد جنبه حیاتی داشته و سبب می شود که از تکنولوژی به موثرترین شکل ممکن بهره برداری شده و علاوه بر آن محیط و نیروی کار نیز حفظ شود .
کمتر فعالیتی را می توان یافت که عاری از هر گونه عامل تهدیدکننده ای باشد ؛ از اینرو حفظ و صیانت از نیروی انسانی به عنوان رسالتی مهم مطرح می گردد
در این بین بخش عمده ای از مواردی که سلامت جسمی و روحی کاربران را به خطر می اندازد مربوط به شرایط ارگونومی محیطهای کاری می باشد . ارگونومی در لغت به معنای قانون کار (در حقیقت Ergo به معنی کار و Nomos به معنی قوانین و اصول می باشند) و در عمل به مفهوم تطابق و سازگاری محیط کار ، ابزار کار و شرایط کار با تواناییهای جسمی و روانی انسانهاست . ارگونومی یا مهندسی فاکتورهای انسانی دانشی است کاربردی مرکب از علوم پایه مختلف از جمله فیزیولوژی روانشناسی ، فیزیک ، مکانیک ، طراحی ، آمار ، ریاضی ، جامعه شناختی ، مدیریت و بسیاری موارد دیگر ؛ این علوم در کنار هم اصول ارگونومی را شکل داده و به طراحی بهتر سازمان در جهت بهره ور بودن کمک نموده و میزان رفاه و سازگاری انسانها را با محیط کار را به طرز چشمگیری افزایش می دهند .
ارگونومی با ارزیابی قابلیتها و محدودیتهای انسان (بیومکانیک و آنتروپومتری) ، استرسهای کاری و محیطی (فیزیولوژی کار و روانشناسی صنعتی ) ، نیروهای استاتیک و دینامیک روی بدن انسان (بیومکانیک) ، احتیاط (روانشناسی صنعتی) ، خستگی (فیزیولوژی کار و روانشناسی صنعتی) ، طراحی و آموزش و طراحی ایستگاه کاری و ابزارها (آنتروپومتری و مهندسی ) سر و کار دارد .
با یک مطالعه تحقیقاتی در شرکت خودرو سازی ســایـپــا یه توضیح این مسله می پردازیم
ارگونومی چیست ؟
ارگونومی به عنوان رشته ای از علوم که به دست آوردن بهترین ارتباط میان انسان و محیط (کار و زندگی) هدف اصلی آن است، تعریف می شود. ارگونومی با ارزیابی قابلیت ها و محدودیت های انسان (بیومکانیک و آنتروپومتری)، استرس های کاری و محیطی (فیزیولوژی کار و روان شناسی صنعتی)، نیروهای استاتیک و دینامیک روی بدن انسان (بیومکانیک)، خستگی (فیزیولوژی کار و روان شناسی صنعتی) و طراحی ایستگاه کاری و ابزارها (آنتروپومتری و مهندسی) سر و کار دارد. بنابراین ارگونومی از علوم بسیاری تشکیل یافته است
اهداف علم ارگونومی
ارگونومیک علم طراحی سازگار محیط و محصولات با کاربران است. لغت ارگونومیک از لغات یونانی "ارگون" به معنای "کار" و "نوموس" به معنای "قانون" گرفته شده است و اصطلاحا به معنی انطباق کار برای افراد، از طریق طراحی وظیفه و روش ها و نیز انطباق افراد با کار از طریق استفاده مناسب از چیدن روش های صحیح می باشد. باید توجه داشت که آنچه برای یک نفر مناسب است می تواند برای دیگری مناسب نباشد. بنابراین روش های مجزا باید مدنظر قرار گیرند. ارگونومیک در نظر اول ممکن است آگاهی و علم جلوگیری از صدمات و ناراحتی های پیش بینی نشده معنی شود در حالی که موضوع اصلی آن پیش از بررسی وقوع ضایعه ای، تقویت راحتی و روانی عملکرد است. فراموش نباید کرد که انسان ها دارای محدودیت هستند و برای اینکه بتوان با وجود محدویت ها فعالیت مناسبی داشت، شرایط محیط باید به گونه ای مناسب طراحی گردد.
اهداف شناخت ارگونومیک را می توان به شرح زیر طبقه بندی کرد:
1- برخورداری از تندرستی
2- تقویت توانایی های بدن
3- بالا بردن راندمان فعالیت
4- رهایی از عوارضی همچون استرس، چاقی، چشم درد، درد پشت و درد گردن و یا بیماری هایی که از صدمات کشش متمادی به وجود می آیند.
5- یافتن روش هایی برای درست انجام دادن کارهای تکراری و یا سنگین.
کلیات:
ارگونومیک بخشی از علوم انسانی را در برمی گیرد که در آن از انطباق وظایف، سیستم ها،محصولات و محیط ها با توانایی هایی فیزیکی و فکری و محدودیت های انسان ها بحث می شود.
حوزه های اصلی مرتبط با ارگونومیک عبارتند از: اطلاعات، استنباط و ادراک، روش های کنترل، طراحی مکان کار و مهارت های شغلی،تحلیل وظیفه، بررسی زمان و تحرک و راحتی کاربر.
در مورد کاربرد ارگونومیک نیز می توان از معماری، مصارف خانگی، کابرد کامپیوتر، باغ داری، بهداشت ورزش، آموزش و هوش مصنوعی نام برد. ارگونومیک نقطه تمرکز انسان را مدنظر قرار می دهد و طبیعت ارگونومیکی و دانش های موجود بر پایه سازگارسازی محیط با افراد را گردهم می آورد.
این علم از اطلاعات مربوط به علوم آناتومی و فیزیولوژی برای اندازه گیری شاخصه های فیزیکی افراد و پاسخ آنها به محیط بهره می گیرد و تمرکز اصلی آن بر سلامتی و بهره وری قرار دارد. اطلاعات ارگونومیک نیز از علوم روان شناختی انسانی جمع آوری شده است. زمینه های ادراکی و روان تنی، نگهداری اطلاعات و تصمیم گیری، محرک های شخصی و پاسخ ها را مورد بررسی قرار می دهد تا از شاخصه های رفتاری و پاسخ ها آگاه شده و دریابد که چگونه این موارد بر رفتار و عادات انسانی تاثیر می گذارد. برای دست یابی به سطح مناسبی از زندگی و فعالیت، زمینه های اجتماعی و سازمانی اشخاص و گروه ها نیز به عنوان ابعاد اجتماعی ارگونومیک در نظر گرفته می شود. در این بند نیز محرک ها و رفتارهای مرتبط با نیازهای اشخاص و کار در گروه مدنظر این علم قرار می گیرد. همچنین برای اینکه بتوان معیارهایی به دست آورد و سطوح مناسب و مشخصه لازم محیطی را برای فعالیت های انسان تعیین کرد محیط فیزیکی را مورد مطالعه قرار می دهد.
طی 20 سال گذشته صدمات ارگونومیکی به عنوان شاخص بزرگی در سلامت محل کار شناخته شده است. یک دوم تمامی صدمات و بیماری های شغلی ناشی از فعالیت سنگین و یا حرکت متمادی است. مطالعات نشان می دهد که با در نظر گرفتن مسائل ارگونومیک می توان از صدمات ناشی از فعالیت و هزینه های بسیار زیاد مرتبط بر آن کاست.
روش های نظام بندی در جهت تشخیص و رفع ضایعات ارگونومیکی وجود دارد که شرکت ها چه بزرگ و چه کوچک در زمان بروز مشکل به ویژه در محل کار از آن بهره گرفته و به آن عمل می کنند. عبارت "اختلالات عضلانی اسکلتی(MSD)" به شرایطی اطلاق می شود که اعصاب، تاندون ها، عضلات و ساختارهای نگهدارنده بدن تحت تاثیر قرار گیرد و این اختلالات ناشی از فعالیت زمانی اتفاق می افتد که عدم تطابق بین ضروریات فیزیکی محیط و توانائی های فیزیکی بدن انسان وجود داشته باشد. حرکت های تکراری و کشش و رانش، بیش از 100 نوع ناراحتی در بدن ایجاد می کند و ناراحتی هایی چون پشت درد، کشش تاندون های مچ و سندم تونل کارپال تنها تعداد معدودی از صدمات رایج فعالیت در عصر مدرن است که می توان با ملاحظات مناسب ارگونومیک از آن جلوگیری کرد.
در اداراتی که از موارد و مسائل ارگونومیک تبعیت می کنند، دستورالعمل های ارگونومیکی مخصوص محل کار برای طراحی محیط کاری ارگونومیکی به کار گرفته می شوند. صندلی های ارگونومیک که کاملا قابل تنظیم باشد برای هر کارمند تهیه می شوند و جاپائی های ارگونومیک مناسب در صورت لزوم وجود خواهند داشت. از طرف دیگر نورپردازی به گونه ای است که لامپ های موجود باعث خیرگی مستقیم و یا غیرمستقیم چشم کارمندان نمی گردد. صفحه نمایش ها و نگه دارنده های اسناد بگونه ای طراحی می شوند که کارکنان خط مستقیمی برای میدان دید خود داشته باشند.
موس های ارگونومیکی، کیبوردهای ارگونومیکی، لوازم اداری ارگونومیکی و کاملا قابل تنظیم، کارمندان را در خط وضعیت طبیعی قرار داده و در نتیجه صدمات کاری (عضلانی اسکلتی) ناشی از عدم لحاظ موارد ارگونومیک را از بین می برند.
مهندسی ارگونومیک، شغلی است که با بررسی تغییرات فیزیکی، اختلالات عضلانی اسکلتی را کاهش می دهد.
ارگونومیک شاخه ای از علم است که با درک اصولی از تعامل بین انسان و عناصر دیگر سیستم، روش های عملی مناسب را در فرضیه های متفاوت بررسی می کند و به عنوان مهندسی عوامل انسانی برای سلامتی و بهبود شریط انسان راه حل ارائه می دهد.
قالب کاری متمرکز بر کاربر:
ارگونومیک روشی خاص برای تفکر درباره افراد در کار یا زندگی است که افراد (کاربران) را در مرکز توجه قرار می دهد. همچنین روابط بین کاربر، فعالیت کاربر و محیط اطراف وی را مورد بررسی قرار می دهد. محیط اطراف نیز شامل ابزار مورد استفاده، ویژگی های فیزیکی محیط و مفاهیم اجتماعی است. اگر تمامی این روابط را درک کنیم آنگاه می توانیم راهی را برای بهبود سازگاری بین افراد و عناصر مختلف بیابیم. نمودار زیر به شما کمک می کند تا به این تعاملات به صورت نظام مند نگاه کنید:
در نمودار مقابل، پنج عنصر توسط حلقه هایی از یکدیگر جدا شده اند، هر حلقه یک حوزه از تعامل با کاربران را نمایش می دهد. هر حلقه می تواند یک واسط کاربر نیز محسوب شود.
در ادامه هر یک از این پنج عنصر یعنی:
1- کاربر
2- واسط کاربر- ابزار
3- واسط کاربر- فضای کاربر
4- واسط کاربر- محیط
5- واسط کاربر- سازمان
و منافع ناشی از لحاظ کردن ارگونومیک مورد بررسی قرار می گیرد.
کاربر:
برای اینکه طراحی محیط و ابزار و سایر عوامل با مرکزیت کاربر صورت بپذیرد. ابتدا می باید ویژگی های فردی و احتیاجات سایر افراد جهت لحاظ کردن موارد ارگونومیکی مشخص گردد. به عنوان مثال طراح یک ماشین نه تنها باید راننده را در نظر بگیرد بلکه باید مسافران ماشین و افرادی که ماشین را سرویس و تعمیر خواهند کرد را نیز مدنظر قرار دهد. همچنین باید توجه داشت که افراد هر گروه می توانند کاملا متفاوت باشند. این تفاوت ها را می توان از لحاظ ویژگی های فیزیکی (سایز بدن، قد) ویژگی های فیزیولوژیکی (زمان عکس العمل، حافظه، مهارت) و غیره مورد بررسی قرار داد. بدین ترتیب وقتی ابزار و محل کار طراحی یا اصلاح می گردد، تفاوت های فردی باید مورد توجه قرار گیرد.
واسط کاربر- ابزار:
این بخش شامل کلیه روابط بین کاربر و ابزاری می گردد که برای انجام یک کار استفاده می شود. چه این کار پرواز یک هواپیما باشد یا عمل ساده مسواک زدن. برای اینکه یک کار به صورتی مفید انجام شود، سه مرحله چرخه این بخش را کامل می کند. اول کاربران باید اطلاعات را از سیستم بگونه ای دریافت کنند که بتوانند آن را فهمیده و ادارک کنند. (مرحله دریافت اطلاعات) پس از فهم اطلاعات به یک تصمیم گیری مناسب دست یابند (مرحله تصمیم) و برای تکمیل چرخه، کابر باید قادر به انجام فعالیت یا عمل مناسب باشد (مرحله عملی). این فرآیند معمولا درتمامی انواع فعالیت ها رخ می دهد.
بازدید از سالن مونتاژ پراید و بررسی نقاط فشار در پست های زیر:
1-پلوس(محرک خودرو): در این پست اپراتور از ناحیه کمر- زانو و کتف به هنگام برداشتن پلوس و قراردادن آن در محل مورد نظر تحت فشار قراردارد .
ریز فعالیت و ناحیه های فشار:
* جابجایی بالانسر : فشار بر روی کتف
* پلوس: فشار مستقیم بر روی کتف- کمر و زانو
* -برداشتن : فشار به کمر
* نصب:فشار به زانو
* تکیه به کانوایر هنگام نصب: فشار به زانو
2- خط فرعی موتور: در این پست اپراتور از ناحیه کتف و ساعد به هنگام استفاده از آچار بادی تحت فشار قرار دارد
3- خط اصلی مونتاژ مکانیکی( نصب مجموعه لوله اگزوز موتور):
در این پست اپراتور از لوه اگزوز را زیر ماشین قرار میدهد و فشار زیادی به گردن- تف و کمر وارد می شود و همچنین در هنگام کار با آچار بادی فشار به مچ و ساعد دست وارد میشود.
در قسمت مجموعه قوای محرکه موتور کارها تقریبا به صورت رباتیک انجام می شود.
4- ایستگاه سپر (بستنسپر جلوی پراید): اپراتور همواره باید از کانوایر بالا و پایین بروند در نتیجه از ناحیه زانو تحت فشار مکرر قرار دارد و همچنین از ناحیه کمر نیز با تکرار زیاد دچار مشکل خواهد شد.
ریز فعالیت و ناحیه فشار:
* بستن سپر جلو : فشار به زانو و کمر(زانو تحت فشار بیشتری است)
* وزن سپر : فشار به ناحیه کمر
* سپری که راهنما دارد (فشار زیاد بر کتف و زانو وارد می شود)
5- نصب داشبورد: در این پست اپراتور فشار زیادی را بر روی کمر خود تحمل می کند و به زانو نیز فشار می آورد.
6-پست بخاری-کولر- اهرم برف پاکن: وزن بخاری ها 8تا9 کیلوگرم است بنابراین وزن قابل توجهی دارد و اپراتور تحت فشار شدید در ناحیه های زانو و کمر به هنگام برداشتن بخاری و جا زدن آن است و در این پست افراد درشت هیکل نمی توانند کار کنند و از افرادی که بتوانند به سرعت به داخل اتاقک پراید بروند و خارج شوند استفاده می شود.
از مشاهده ایستگاه داشبورد خط مونتاژ زانتیا نتایج زیر حاصل شد:
در این خط مونتاژ اصول ارگونومی تا حدی رعایت شده است و نصب داشبورد بسیار آسانتر از نصب داشبورد پراید است و بخاری و سیستم کولر روی داشبورد سوار است و فقط نصب داشبورد انجام می شود و برداشتن داشبورد توسط بالانسر صورت میگیرد.
همچنین در خط زانتیا از اسکیت برای جابجایی بدنه ماشین استفاده می شود که نسبت به کانوایر که در خطوط پراید استفاده می شود بهتر است.
بنا براین با توجه به مطالب ذکر شده خط پراید از اصول ارگونومی بهره ای نبرده است و اپراتورها فشار زیادی را تحمل می کنند .
تدبیری که مسئولان در نظر گرفته اند چرخش شغلی است ، بطوریکه در 24 روز کاری دریک ماه ،فرد 8 روز در پست کاری که بی خطر است مشغول به کار می شود و 8 روز در پستی که کم خطر است و 8 روز در پستی که خطر بالایی دارد کار می کند
اصول ارگونومی در صنعت عبارتند از :
1- طراحی تغییر ، جایگزینی و نگهداری تجهیزات برای ارتقای بهره وری ، زندگی کاری و کیفیت تولید .
2- طراحی و تغییر فضاهای کاری و جانمایی کاری برای سهولت و سرعت عملیات خدمات و نگهداری .
3- طراحی و تغییر روشهای کاری شامل اتوماسیون و تخصیص وظیفه بین اپراتور و ماشین .
4- کنترل فاکتورهای فیزیکی (گرما ، سرما ، صدا ، ارتعاش ، نور) در محل کار برای تولید بهتر و ایمنی کارکنان .
با توجه به آنچه تاکنون بیان نمودیم حیطه های عملکردی ارگونومی را می توان به شرح زیر خلاصه نمود :
1- بررسی میزان توانمندی شاغلین با توجه به نوع کار و انرژی مصرفی .
2- مطالعه ابعاد فیزیکی بدن (آنتروپومتری) و کاربرد این دسته از اطلاعات در طراحی ایستگاههای کاری .
3- طراحی ارگونومیک ابزارهای دستی .
4- طراحی ایستگاههای کار نشسته ، ایستاده ، یا توام و آنالیز سیستم انسان ـ ماشین .
5- بررسیهای روانشناختی از دیدگاه نحوه ارتباط بین افراد .
6- تعیین رژیمهای کار و استراحت (زمانهای استراحت و مدت انجام کار) .
7- بررسی روشهای حمل دستی کالا و طراحی خطوط بسته بندی و بارگیری دستی .
8- بررسی صدمات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار و آنالیز وضعیتهای بدنی .
9- بیومکانیک شغلی .
10- ارگونومی و کار در منزل .
11- کاربرد بهینه رنگ و موسیقی در محیطهای کار .
در جهان کنونی و در سرآغاز سده بیست و یکم میلادی، علوم، بخش عمده ای از مشکلات افراد را در سیستم های کاری گوناگون حل و فصل کرده است
در این راستا، علوم و فنونی وجود دارند که از زوایای مختلف سلامت و بهداشت انسان ها و نیز کارآیی آنها را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می دهند. یکی از این علوم، ارگونومی یا همان مهندسی فاکتورهای انسانی است.
نیاز توجه هر چه بیشتر به عوامل انسانی در هر سازمانی بدون شک جزو مهمترین اصول و معیارهای آن سازمان است زیرا تمامی سازمان ها بدون استفاده از منابع انسانی، در واقع بی معنی و بی اعتبار هستند و فلسفه وجودی1 شان به خطر می افتد. پس، ناگفته پیداست که باید به این انسانهای شریفی که در سازمان ها و شرکت های مختلف با دل و جان کار می کنند، ارزش قائل شده و قبل از هر چیز آنها را به عنوان همنوع خود در نظر آوریم، نه به مثابه قسمتی از دستگاه تولیدی سازمان جویس مریلین، رئیس موسسه جویس در سیاتل آمریکا بر این عقیده است که اکنون دیگر این باور عمومیت یافته است که شرکت هایی که بهره وری و کنترل کیفیت را مدِ نظر دارند، دخالت دادن ارگونومی را در برنامه هایشان به عنوان یک شم تجاری بکار می گیرند؛ شرکت های موفق برنامه ارگونومی را با ایمنی
کنترل کیفیت و برنامه های تولیدی جهت دستیابی به حداکثر سود تلفیق نموده اند
بالاخره باید اشاره کرد که در نظر گرفتن اصول ارگونومی در کار، نه تنها باعث حفظ سلامت نیروی انسانی و کارآمد در جوامع بشری می شود، بلکه مانع تحمل بسیاری از هزینه های مالی بر اقتصاد کشورهای فقیر خواهدشد. بعنوان مثال با طراحی درست و اصولی محل کار، می توان از متحمل شدن بیشترِ هزینه هایی چون هزینه از کار افتادگی، هزینه ناشی از حوادث، هزینه زمان از دست رفته تولید، هزینه ضایعات تولید اجتناب کرد. کم کردن زمان انجام کار حذف حرکات اضافی در روند کار، شیوه ارتباط با محیط بیرونی، موازنه عرضه و تقاضا، بهینه سازی محیط کار، صرفه جویی در مصرف انرژی، و در یک کلام ارتقاءِ سطح سلامت انسان و شکوفایی اقتصادی، همه و همه از جمله مسائلی است که با شناخت صحیح از این دانش نوین می توان به آن دست یافت . در حال حاضر در صنایع مختلف کشور، بخش های زیادی به چشم می خورد که کارگران در آن واحدها مشغول انجام فعالیت های بدنی و جسمانی می باشند. بنابراین عدم توجه به چگونگی انجام کار، می تواند صدمات یاد شده را سبب گردد. عوارض استخوانی ـ عضلانی در حقیقت از جمله بیماریهای مرتبط با کار هستند که می توانند بسیار ناتوان کننده ظاهر شده و باعث افت راندمان، افزایش غیبت های ناشی از کار، غرامت های دستمزد و نهایتاً، از کار افتادگی کارگر شوند.
ارگونومی یا همان مهندسی فاکتورهای انسانی، علمی ترکیبی است که سعی دارد ابزارها، دستگاه ها، محیط کار و مشاغل را با توجه به توانایی هایی جسمی ـ فکری و محدودیت ها و علائق انسانها، طراحی نماید. این علم با هدف افزایش بهره وری، با عنایت بر سلامتی، ایمنی و رفاه انسان در محیط شکل گرفته است. همچنین این علم در تلاش است بجای متناسب سازی انسان با محیط، محیط را با انسان متناسب سازد. در این راستا، سازمان بین المللی کار واژه ارگونومی را به معنای متناسب کردن کار و شغل برای انسان تعریف کرده است.
این علم برای طراحی و ساخت ابزار و سیستم های تولیدی از ساده تا پیچیده و بغرنج، حل مشکلات مربوط به تکنولوژی نوین، و حتی ابزار و وسائل زندگی روزمره، کاربرد دارد. امروزه، از طراحی یک ابزار ساده نظیر انبردستی ساده (از نظر نوع جنس، مصالح بکار رفته، اندازه دسته، نوع و ترکیب پلاستیکی دسته آن و …) و یا یک خودکار (از نظر قطر، اندازه، رنگ و …) گرفته تا طراحی یک سیستم تولیدی کامل، از ارگونومی استفاده می شود. عمدتاً زمینه هایی که ارگونومی در آنها مطالعه و اقدام می کند، عبارتند از طراحی ابزار، وسائل ماشین ها و تاسیسات به طرز صحیح و مطلوب، طراحی روش انجام کار با توجه به بهترین نحوه اجراء و متناسب با سیستم عضلانی و ساختمان فیزیکی بدن انسان و با هماهنگی روانی میان افراد و محیط کار و ابزار کار، وضعیت صحیح قرار گرفتن بدن و حرکات انسان حین انجام کار، شرایط فیزیکی مناسب در محیط کار با توجه به عواملی از قبیل دما، رطوبت، جریان هوا، ارتعاشات، سر و صدا، نور و روشنایی، گرد و غبار، تشعشعات و آلودگی های مختلف .
2-تعاریف کاملتری از ارگونومی
برخی از تعاریفی که متخصصان و کارشناسان این علم از ارگونومی نموده اند، به عنوان نمونه در زیر آورده می شود:
_ارگونومی علم مطالعه انسانها در حین انجام کار، برای درک ارتباط پیچیده
میان افراد و جنبه های فیزیکی و روانشناختی محیط کار، نیازهای شغلی و روشهای کار می باشد
_ ارگونومی علمی است که انسان و تعامل آن را با محصولات، تولیدات، تجهیزات، امکانات، روش ها و محیط کار و زندگی مورد مطالعه قرار می دهد و علیرغم علوم فنی ـ مهندسی (که عمدتا به تکنیک ها و فنون می پردازد) بر انسان و طراحی وسائل برای افراد تاکید دارد
_ ارگونومی عبارتست از کاربرد اطلاعات علمی موجود درباره انسان (و روش های علمی کسب چنین اطلاعاتی) برای حل مشکلات طراحی ).
_ انجمن بین المللی ارگونومومی ارگونومی را چنین تعریف می کند: ارگونومی علمی است که دانش حاصل از علوم انسانی را با مشاغل، سیستم ها، محصولات و محیط زیست با توجه به توانایی های جسمانی و روانی و محدودیت های انسانی مرتبط می سازد (هانچینسون و دیل).
ارگونومی عبارتست از علم بکارگیری بهینه از ابزار کار در محیط کاری، به نحوی که حداکثر بازدهی در تولیداتی که انسان در آن نقش دارد، بدست آید در حالی که کارگر یا کاربر حداکثر رضایت را از کاربرد ابزار مزبور و همچنین از محیط کاری دارد و میزان ایمنی لازم در کار برای کارگران و کاربران فراهم شده است با توجه به تعریف فوق، علم ارگونومی از رشته های علمی نظیر پزشکی فیزیولوژی، آمار، روانشناسی، مردم شناسی، آناتومی، بیومکانیک و سنجش ابعاد و اجزای بدن انسان، برای طراحی ماشین و محیط کار سود می برد. در واقع، ارگونومی یک علم چند رشته ای است که ارتباط متقابل تکنولوژی، محیط و نیازهای روحی و جسمانی انسان را برقرار می سازد. در ایالات متحده آمریکا، بجای واژه ارگونومی، عبارت مهندسی فاکتورهای انسانی را بکار می برند. انجمن فاکتورهای انسانی و ارگونومی آمریکا نیز بر روش های طراحی تاکید داشته و مهندسی فاکتورهای انسانی را چنین تعریف می کند: "کشف و کاربرداصول مربوط به رفتار انسان و خصوصیات طراحی، ارزیابی، فرآیند نگهداری محصولات و سیستم ها با هدف ایمن بودن، اثر بخش بودن و ایجاد رضایت در بین کارکنان".
اهداف اساسی علم ارگونومی، بهبود نحوه انجام کار، روش های کار و ابزار کار، و انطباق آنها با ویژگیهای روانی و جسمی انسان است. البته باید توجه داشت که با مراعات اصول ارگونومی، فشار کاری و خستگی های بی مورد کاهش می یابد. همچنین، ارگونومی در پی انطباق علمی شغل، شرایط، ابزار و محیط کار با مشخصات فیزیکی و بدنی انسان و نیز تعیین نیرو و توانایی جسمی اوست. باید شغل و محیط کار چنان طراحی شود که با مشخصات فیزیکی میانگین افراد (با ملحوظ کردن انحراف معیارهای مربوطه) مطابقت داشته باشد
3-تاریخچه ارگونومی
حوزه پیدایش ارگونومی به انقلاب صنعتی ـ اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم ـ برمی گردد. کارهای پژوهشی فرانک و لیلیان گیلبرت در زمینه کارسنجی و مدیریت کارگاهی سرآغازی بر مطالعات ارگونومیک بود. پس از جنگ جهانی دوم و بویژه با روشن تر شدن مشکلات کاری و حتی تلفات ناشی از عدم توجه به دانش ارگونومی در محیط کاری، نیاز به طراحی محل کار بصورت ارگونومیک بیشتر احساس شد. پیچیدگی اشتباه های احتمالی در زمینه های مختلف همچون هواپیماهای جنگی، رادار و دیگر تجهیزات در طول جنگ، هم جنبه مهندسی و هم جنبه رفتاری داشت و گروه هایی متشکل از روانشناسان، مهندسان، انسان شناسان و فیزیولوژیست ها، همراه با هم کوشش هایی را جهت حل مشکلات طراحی و آموزش آغاز کردند. چنین کوشش هایی که در خلال جنگ دوم جهانی در آمریکا و انگلستان، به طور همزمان آغاز شده بود باعث گردید تا دانش ارگونومی شروع به رشد و توسعه کند و در اغلب کشورهای اروپایی مورد توجه واقع شود. در دهه 1980 میلادی، متاسفانه فجایع تکنولوژیکی بسیاری رخ داد و موجب شناخته شدن هر چه بیشتر دانش ارگونومی در میان مردم شد. کارخانه سازان، کارخانه داران، کارگران، دولتمردان و به تبع آن عامه مردم به طراحی ارگونومیک روی آوردند (ساندرز و مک کورمیک 1998).
در 4 دسامبر 1984میلادی، نشت گاز متیلو سوسیانات در کارخانه تولید سموم ضد آفات شرکت یونیون کارباید در بوپال هند، سبب مرگ نزدیک به 4000 تن و آسیب دیدن 200000 نفر دیگر شد. دو سال بعد، در 1986 میلادی، انفجار شدیدی در نیروگاه هسته ای چرنوبیل در شوروی (سابق)، سبب مرگ 300نفر و قرار گرفتن طیف وسیعی از مردم در معرض تابش های زیان آور و آلوده شدن میلیون ها هکتار زمین به رادیو اکتیو شد. سه سال بعد در 1989 میلادی در یک واحد تولیدی مواد پلاستیکی متعلق به شرکت نفت فیلیپس در تگزاس انفجاری روی داد که شدت این انفجار معادل انفجار 10 تُن تی. اِن. تی بود. 23 نفر کشته و 100 نفر مجروح شدند. همه این موارد و مثال های بسیار زیادی که مجال گنجایش آنها در این چند صفحه نیست، به باور کارشناسان، حوادثی هستند که علت اصلی تمامی آنها را باید در عدم طراحی صحیح ارگونومیک (به معنای کلی کلمه) جست (ساندرز و دیگران 1378).
4-شاخه های دانش ارگونومی
ارگونومی علمی چند نظامه است که در چهار حیطه عمده زیر فعالیت دارد
1-4-روانشناسی مهندسی
در حیطه اول، یعنی روانشناسی مهندسی، جنبه های پردازش اطلاعات مرتبط با کار، مورد بررسی قرار می گیرد. از دیدگاه ایمنی و بهداشت حرفه ای این بعد از ارگونومی، طراحی روشهای کار با هدف کاهش حوادث ناشی از خطاهای انسانی محسوب می شود
2-4-فیزیولوژی کار
در حیطه دوم (فیزیولوژی کار)، تبادلات انرژی و متابولیسم بدن مطرح است. مفاهیم خستگی، بررسی کارهای ایستا و پویا و رژیم های کار و استراحت از دیدگاه فیزیولوژی کار مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد
3-4-بیو مکانیک شغلی
در مباحث بیومکانیک شغلی ویژگیهای مکانیکی اندام های بدن مورد بررسی قرار می گیرد. در این حیطه، حرکت اندام ها و اعمال نیرو در بافت های مختلف بدن تجزیه و تحلیل می شود. به کمک این معادلات می توان الگوها و ابعاد مناسب ایستگاه های کاری را با هدف کاهش فشارهای مکانیکی خارجی بر بدن بدست آورد. بطور خلاصه می توان گفت که چگونگی انتقال نیرو و حرکت دادن اجسام و ابزارآلات از جمله مباحث بیومکانیک شغلی هستند.
4-4-انترو پو متری
آنتروپومتری، به سنجش ابعاد فیزیکی بدن و کاربرد داده های ابعادی در اصلاح شرایط فیزیکی ایستگاه های کار می پردازد و از آنجایی که یکی از دلایل فشارهای وارده بر اندام ها، عدم تطابق ابعاد محل کار با ویژگی های ابعادی بدن کارگر یا کاربر می باشد، داده های آنتروپومتریک را می توان به طور موثری در طراحی تجهیزات، ایستگاه های کار، ابزارآلات و محصولات بکار بست لازم به یادآوری است که برای محاسبات آنتروپومتریک، اغلب از جداولی که قبلا برای این منظور تهیه گردیده است، استفاده می شود. اما باید خاطر نشان کرد که مردم هر منطقه خاصی، دارای اندازه های آنتروپومتریک ویژه خود می باشند که باید در تعیین اندازه های لازم در محیط کار و ابزار کار ملحوظ گردد. ولی متاسفانه در کشور ما هنوز داده های آنترومتریک در دست نیست و برای طراحی یک محیط کار به ناچار از داده های آنتروپومتریک سایر کشورها (بویژه از داده های آنتروپومتریکی که توسط ناسا تهیه شده است) استفاده می شود.
با توجه به اینکه اندازه های رسمی و تائید شده ای برای مردم کشورمان در دسترس نمی باشد، بنابراین اکثر کارشناسان ارگونومی با توجه به اشتراکات قومی و نژادی میان نژادهای ایرانی و آلمانی (ایندوژرمن)، داده های آنتروپومتریک آلمانی را برای استفاده در کارهای تحقیقاتی کشورمان توصیه می نمایند. استفاده از این داده ها در کشورِ ما مسلما با مشکلاتی روبرو خواهد شد؛ زیرا این داده ها، با شرایط اقلیمی و قد و قامت مردم کشور ما تدوین نشده است و ممکن است با اندازه های مردم کشور ما اختلاف هایی داشته باشد. جدول 1 و شکل 1 داده های فوق را نشان می دهند
جدول 1 – ابعاد آنتروپومتریک بدن انسان که هر گونه طراحی باید بر اساس آنها انجام گیرد. (اندازه های مربوط به مردمرکشور آلمان ـ ابعاد بر حسب سانتیمتر )
5- چگونگی اجرای ارگونومی
مورد ملاحظه قرار دادن ابعاد مختلف بدن افراد برای انجام کار، به منظور انتخاب ابزار متناسب با توانایی های فیزیکی آنان حائز اهمیت است. بر طبق نظریه سینگلتون ، اصول کلی آنتروپومتری ـ ارگونومی که بایستی همواره در نظر گرفته شوند، عبارتند از:
ابعاد پست کار باید حداقل 90% از افراد را پوشش دهد
در انتخاب اطلاعات آنتروپومتریک، طراح باید با توجه به ابعاد گوناگون و مثال هایی که در شرایط ایستا و پویا وجود دارد، خطای قابل قبول را تعیین نموده و به عنوان معیاری از آن استفاده نماید
_تطابق بهینه ابعاد بدن کارگران با پست کاری آنها ممکن است در طول زمان تغییر یابد. زیرا اندازه جمعیت متغیر است و همین طور کارگرانی که وظایف مربوطه را انجام می دهند، عوض می شود
_مشکلات وضعیت بدنی رابطه بسیار نزدیکی با عدم تطابق ابعادی دارد، به طوری که هر دوی آنها باید همزمان با یکدیگر مورد توجه قرار گیرند.
درباره وضعیت ایستاده (کارکنان یا کسانی که مجبورند یا ترجیح می دهند تا کارشان را ایستاده انجام دهند) در مقابل وضعیت نشسته، همواره باید نکات زیر مورد توجه قرار گیرند:
* محل استقرار کنترلها ،اجزاء و مکان انجام فعالیت
* وجود فضای کافی برای زانو ها
* اندازه و جهت نیروهایی که باید اعمال شوند
* تکرار و تعداد نشستن و بر خاستن
* در طراحی صندلی توجه به موارد زیر از اهمیت زیادی برخوردار است:
* ارتباط میان صندلی و سطح کار
* تغییر وضعیت بدنی
* استحکام و ثبات صندلی بویژه زمانی که متحرک باشد
* سهولت ایستادن و نشستن
* نرمی سطح نشستن گاه و پشتی صندلی
همانگونه که صندلی راحت امکان تغییر وضعیت بدنی را فراهم می کند، پست کار ایستاده نیز که از طراحی مطلوبی برخوردار باشد، حرکت بدنی را آسان تر می کند (چوبینه و دیگران 1378؛ ساندرز و مک کورمیک 1998).
6-طراحی یک پست کار
پست کار، محلی است که در آن یک شخص یا گروهی از افراد، وظایفی را برای یک دوره زمانی نسبتا طولانی انجام می دهند
مشکلات بهره وری، رضایت مهندسی شغلی و ایمنی با طراحی کار در صنایع، ارتباط مستقیم دارد. طراحی ارگونومیک محل کار، با در نظر گرفتن جنبه های روانی و فیزیکی، باعث افزایش رضایت شغلی کارکنان و کاهش میزان حوادث می شود. محیط کار مطلوب، محیطی است که نه تنها از نظر بهداشتی آسیب رسان نباشد، بلکه موجب ارتقاء سطح بهداشت و سلامتی کارکنان ـ چه از نظر فیزیکی و چه از لحاظ روانی گردد. همچنین طراحی محیط کار مطلوب از طریق بهبود بهره وری و کاهش غیبت از کار، سود سرشاری را بدنبال خواهد داشت. برای طراحی محیط کار مطلوب و مناسب، ابتدا طراح باید به ابعاد فیزیکی افراد یا کارگران توجه نموده و سعی کند که در طراحی خود حداقل 90% از آنان را در محدوده طراحی قرار دهد. در این رابطه، اصلی وجود دارد که موضوع را روشن تر می کند: در مورد حد دسترسی و اعمال نیرو، افراد کوچکتر یا ضعیف تر مورد توجه قرار می گیرند و برای درهای ورود و خروج فضای خالی مورد نیاز و … این افرادِ بزرگتر هستند که در طراحی مد نظر هستند. تغییر طراحی و در نظر گرفتن دستورالعمل های ارگونومی در مرحله ای که طرح هنوز بر روی کاغذ است، بسیار ساده تر از زمانی است که محیط کار به مرحله بهره برداری رسیده است. محیط کار باید برای کار واقعی طراحی شود و شرایط ارگونومیک بهینه با توجه به ساختار تجهیزات تعیین گردد به طوری که محیط کار بسادگی برای هر فرد مطلوب و قابل تنظیم باشد. یکی از اهداف عمده در طراحی محیط کار، جلب پذیرش و رضایت کاربر است .
بیلی سه عامل مهم وابسته به کاربر را که بر روی ساختار و شکل محیط کار تاثیر دارند، به ترتیب زیر تبیین می دارد:
1. حوزه دسترسی و فضای خالی اضافی
2. موقعیت کاربر با توجه به میدان دید
3. وضعیت بدنی کارگر (ایستاده ،نشسته )
اگر محیط کار به نحو مطلوبی سازماندهی شده و آسایش و راحتی کارگر را فراهم آورد، می توان انتظار برانگیخته شدن وی برای انجام هر چه بهتر کار را داشت. انسان، ماشین آلات، شغل و فضای کار نیز عواملی نیز هستند که طراحی محیط کار را تحت تاثیر قرار می دهند و شامل عوامل اجتماعی، روانی، فیزیکی، فیزیولوژیکی، سازمانی، تکنولوژیک و ارگونومیک می شوند. این عوامل همواره باید در طراحی محیط کار مورد توجه قرار گیرند (چوبینه و دیگران 1378).
اصولی که در طراحی یک پست کار باید در نظر گرفته شوند :
1-تعداد قطعه ها و اجزایی که به وسیله دست جابجا می شوند باید به کمترین میزان ممکن کاهش یابند. همچنین تعداد ابزار دستی، قطعه ها و کنترل ها تا حد امکان کاهش داده شوند. تعداد قطعه ها و ابزارهای مورد نیاز، به محصولی که تولید می شود و نیز به مقدار آن بستگی دارد. این نکته مهم است که طراحان کالای تولیدی به چگونگی مونتاژ آن به وسیله نیروی انسانی توجه نمایند. برای مثال: چرا برای مونتاژ محصولی از پنج نوع پیچ مختلف استفاده می شود در حالی که می توان فقط از دو نوع پیچ استفاده کرد؟ چرا قطعه هایی که قابل تلفیق و ترکیب هستند (مانند پیچ و واشر) در همدیگر ادغام نشوند؟
2_پست کار را به گونه ای سازمان دهید که کارگر بتواند وضعیت بدنی خود را به طور متناوب تغییر دهد. گاهی موقعیت استقرار وسائل، کارگر را در وضعیت بدنی نامناسب و تحمل ناپذیری قرار می دهد. بسیاری از ماشین آلات صنعتی دارای کنترل پایی هستند. دستگاه پرس سوراخکاری، تسمه نقاله های حمل بار یا مونتاژ محصول، مثال هایی برای این مورد هستنید. برا ی کار با پرس، لازم است که کارگر با دو دست، قطعه کار را نگهداشته و سپس با استفاده از پدال کنترل پایی، پرس را به کار اندازد. یا در مورد تسمه های نقاله، کارگر بسته به نوع کار خود، و پس از اتمام مراحلی از کار برای ادامه کار، محصول را برای انجام سایر مراحل کاری، با فشار دادن پدال پایی به ایستگاه بعدی هدایت می نماید. استفاده از یک پا، موجب وارد آمدن تنش یک جانبه به بدن کارگر می شود که این تنش احتمالا به کمردرد می انجامد. برای پیشگیری از بروز چنین آسیب هایی، باید امکان تغییر محل پدال کنترل وجود داشته باشد به گونه ای که کارگر بتواند به راحتی از هر دو پا استفاده نماید
3_توجه به حرکت مطلوب دست و چپ دست یا راست دست بودن کارگر مهم است. حرکت دست به صورت قوصی، سریع و دقیق تر از حرکت افقی یا عمودی آن است. فرض کنید در حال ترسیم خط راستی بر روی کاغذ هستند. اگر ترسیم را در جهت افقی یا عمودی انجام دهید به سختی می توانید خط راستی بکشید. اگر کاغذ را بچرخانید بگونه ای که دست بتواند به سمت دور شدن از بدن حرکت کند( شکل2 )، کشیدن خط مستقیم آسانتر خواهد شد.
4- توجه به چپ دستی یا راست دستی نیز در طراحی ابزار دستی به ویژه آن دسته از ابزارهایی که در کارهای دقیق و ظریف استفاده می شوند اهمیت زیادی دارند. بیگمان مونتاژ قطعات، کار ظریف و دقیقی است و به مهارت و زبردستی نیازمند است. پس برای افراد چپ دست باید ابزار دستی جداگانه ای طراحی شود
اجزاء و قطعات در پست کاری به به سازمادهی نیاز دارند:
4-1-جدا سازی اجزاء و قطعات اولیه و ثانویه از همدیگر:
– اجزاء و قطعات اوله انهایی هستند که به طور مکرر مورد استفاده قرار میگیرند ،در حالی که اجزاء و قطعات ثانویه انهایی هستند که گهگاهی از انها استفاده میشود
* تقسیم وظایف و کارها به وظایف و کارهای ریز تر
* تقسیم میز کار به چند قسمت مختلف
* مشخص کردن مناطق حرکت اولیه و ثانویه
* حد دسترسی عملی برای اندازه های حد پایین زنان (صدک پنجم)40 سانتی متر است که حدود منطقه که حدود منطقه حرکت اولیه را تعیین میکند (شکل 2) .
اجزا و قطعات اولیه را در منطقه حرکت اولیه قرار دهید و اجزا و قطعات ثانویه را در منطقه حرکت ثانویه قرار دهید به گونه ای که فاصله دسترسی از 60 سانتی متر تجاوز نکند
شکل 2-ترتیب و ارایش پست کار که در ان ،منطقه اولیه و ثانیه حرکت نشان داده شده است (هلاندر 1375).
– محل ابزارها را در پست کار به گونه ای انتخاب نمایید که یرای تمامی وظایف مورد استفاده قرار گیرد . پست کاری که به گونه ای مطلوب باشد ،موجب صرفه جویی در زمان و افزایش بهره وری میشود .
– مکان یابی مناسب برای ابزار دستی ،کنترل ها و قطعات بایستی بر اساس درجه اهمیت و اولویت انها انجام گیرد
– اموزش مفاهیم ارگونومی به مدیران
– استخدام افراد ،با توجه به نوع حرفه ،ویژ گی های فردی و قابلیت های افراد
– معاینات قبل از استخدام و و معاینات دوره ای کارگران با توجه به مدلهای ارگونومی
– طراحی پست های کار با توجه به داده های انتروپومتری و توصیه های مهندسی فاکتورهای انسانی
– توجه به ساختار اناتومی و فیزیولیژیکی شاغلان
– تطابق بهینه کار با کارگران
– بکار گیری مبانی مدیریت اقتصادی برای جلب رضایت افراد در انجام کار و استفاده از اصول ارگونومی توسط انها
-بررسی و تجزیه و تحلیل حوادث شغلی ،علل ان و زیانهای اقتصادی انها
– تنظیم دستور العملها و توصیه نامه ها ی شغلی برای افراد شاغل در سیستم
ارگونومی در کار با کامپیوتر
طی چند سال اخیر تولید کنندگان کامپیوتر و تجهیزات مرتبط با آن به طراحی ارگونومیک محصولات خود توجه زیادی نشان داده اند. تولید کنندگان تجهیزات و وسایل کامپیوتر (مانند صفحه کلید، ماوس، میز و صندلی و… ) اکنون سعی می کنند تا محصولات را مطابق با اصول ارگونومی طراحی و تولید کنند. رعایت اصول ارگونومی سبب کاهش ضایعات چشم، سردرد ، کمر درد و فشار در نواحی مچ دست ، شانه و گردن در اپراتورهای کامپیوتر خواهد شد.
کاربرد کامپیوتر در زندگی بشر بسیار زیاد است و تعداد زیادی از افراد ساعتهای متمادی با کامپیوتر کار می کنند. به همین دلیل شناخت عوامل موثر در محیط کار با کامپیوتر اهمیت زیادی دارد وجود شرایط نامناسب در محیط کاری و عدم توجه به موارد ارگونومیکی و بهداشتی هنگام کار با کامپیوتر ممکن است در بلند مدت سبب بروز بیماریها و ناهنجاریها شود.
بیشتر کاربران کامپیوتر در محیط های سربسته و فضاهای کوچک کار می کنند.کمترین ویژگیهای یک محیط کاری مناسب برای کاربران کامپیوتر به قرار زیر است :
* وجود سیستم تهویه مطبوع
* نور کافی و مناسب
* استفاده از میز مخصوص که دارای عرض و ارتفاع استاندارد باشد استفاده از صندلی ارگونومیک با قابلیت تنظیم
* استفاده از زیرپایی برای قرار گیری مناسب و راحت
با وجود رعایت نکات فوق، باز هم امکان بروز بیماریهای خاص برای اپراتور وجود دارد کم تحرکی هنگام کار با کامپیوتر ، چشم دوختن در مدت طولانی به صفحه مانیتور و حرکات یکنواخت و تکراری مچ دست ، ممکن است سبب بروز انواع عوارض شوند.
:برای پیشگیری از این عوارض نکات ساده و مهم زیر را هنگام کار با کامپیوتر رعایت کنید
* ـ به تناوب از پشت میز کامپیوتر برخاسته، و با نرمشهای خیلی ساده، گردن ، بازو ، مچ دست و پاها را حرکت دهید
* ـ صفحه مانیتور (صفحه نمایش) را طوری تنظیم کنید تا ستون فقرات شما به صورت مستقیم قرار گرفته و چشمان شما با قسمت بالایی صفحه نمایش در یک خط مستقیم قرار گیرند. این وضعیت برای چشمان شما راحتی بیشتری به همراه خواهد داشت
*
* فاصله صفحه مانیتور تا چشمان شما باید بین 50 تا 60 سانتی متر باشد –
*
* هر 30 دقیقه به اشیائی که در فاصله 6 متری قرار دارند ، چند دقیقه چشم بدوزید
*
* ارتفاع میز کامپیوتر باید بین 66 تا 71 سانتی متر باشد –
*
* ترجیحاً از یک زیر پایی استفاده نمایید و پاها را روی آن قرار دهید.این وسیله به راحت بودن وضعیت پاهای شما کمک می کند
*
* – میز کار را طوری قرار دهید که روشنایی لامپ های سقف در طرفین قرار گیرد و از قرار دادن میز در محلی که نور لامپ مستقیماً در برابر شما باشد خودداری شود.در استفاده از روشنایی طبیعی نیز نباید صفحه مانیتور در برابر پنجره قرار گیرد
*
* سطح صفحه کلید، تقریباً هم ارتفاع با دسته صندلی و آرنج باشد و مچ ها به طور عادی روی صفحه کلید ها قرار گیرد، به طوری که هنگام کار، ساعدها تقریباً موازی با افق قرار گرفته و زاویه بین مچ دست و ساعد، ۵ تا ۱۰ درجه باشد. موقعیت mouse در همان ارتفاع و فاصله نسبت به صفحه کلید است
* روشنایی محل کار باید مخلوطی از نورسفید و زرد بوده – ترجیحاً از لامپ مهتابی استفاده شود و شدت آن درحدود ۳۰۰ لوکس
* برای به حداقل رساندن فشار بر روی گردن و کمر هنگام تایپ یک نوشته یا نامه ، استفاده از نگهدارنده های کاغذ برای قرار دادن نامه روی آن لاز
*
* برای اتاق کار، دمای 23-19 درجه سانتی گراد و رطوبت حدود ۵۰ درصد مناسب است
* بهتر است با باز کردن درب و پنجره ها و یا تعبیه دستگاه تهویه ، هوای اتاق به طور مرتب تعویض شود
ویژگیهای صندلی ارگونومیک
1. ارتفاع صندلی باید قابل تنظیم باشد. ارتفاع صندلی ، 41 تا 52 سانتی متر توصیه می شود.
2.
3. سطح نشیمنگاه صندلی باید دارای طول و عرض 40 تا 48 سانتی متر باشد.برای افراد چاق صندلی های پهن تر توصیه می شود.
4.
5. ضخامت تشک در حدود ۴ تا ۵ سانتی متر باشد و رویه آن از جنسی باشد که اصطلاحاً بتواند تنفس کند و لبه جلو صندلی، گرد و لبه بیرونی آن، نرم باشد.
6. زاویه پشتی با تشک صندلی ، حداقل ۹5 تا ۱۱۰ درجه باشد. 5- عرض پشتی صندلی باید حداقل 32 تا 36 سانتی متر باشد.ارتفاع پشتی صندلی را نیز بین ۵۰ تا 82 سانتی متر توصیه می کنند.صندلی باید در قسمت قرار گرفتن گودی کمر (ارتفاع 15 تا 20 سانتی متراز پایین) داری یک قوس محدب و در قسمت پشت دارای یک قوس مقعر باشد.
7. صندلی های مورد استفاده در کار با رایانه بهتر است دسته دار بوده و دسته آن با ارتفاع میز کار مطابقت داشته باشد. همچنین دارای ۵ چرخ بوده و چرخان باشد. شیب کف صندلی ۵ تا ۱۵ درجه برای تمایل به جلو و ۵ درجه تمایل به عقب را امکان پذیر سازد.
اصول ارگونومی در صنعت :
* طراحی تغییر ، جایگزینی و نگهداری تجهیزات برای ارتقای بهره وری ، زندگی کاری و کیفیت تولید
* طراحی و تغییر فضاهای کاری و جانمایی کاری برای سهولت و سرعت عملیات خدمات و نگهداری
* طراحی و تغییر روشهای کاری شامل اتوماسیون و تخصیص وظیفه بین اپراتور و ماشین
* کنترل فاکتورهای فیزیکی (گرما ،سرما،صدا،ارتعاش ،نور) در محل کار برای تولید بهتر و ایمنی کارکنان
فاکتورهای استرس در محیط های کار :
هر محیط کاری فاکتورهای استرس مخصوص خود را دارد. در زیر فاکتورهای استرس شناخته شده در محل کار آمده است .
* پیچیدگی و تعدد ابزارهای مورد استفاده در محیط کار
* وضعیتهای محیطی غیر طبیعی (گرما ، صدا ، ارتعاش ، روشنایی ، مواد سمی و …)
* بار کاری فیزیکی و فکری
نتایج بکارگیری ارگونومی
موارد زیر تعدادی از نتایج بکارگیری اصول ارگونومی در محل کاراست .
* درک تاثیر مخصوص نوع کار روی جسم کارکنان و کارایی شغلی شان
* پیش بینی پتانسیل اثرات طولانی مدت (یا تجمعی ) کار روی جسم کارکنان
* ارزیابی تناسب محل کار و ابزارها برای کارگران جهت انجام کار
* بهبود بهره وری و آسایش کارگران توسط (تطبیق کار برای شخص ) یا تطبیق شخص برای کار نتایج این قبیل تلاشها دستیابی به بهترین هماهنگی میان قابلیتهای کارگر و نیازمندیهای شغل است .
فیزیولوژی کار :
مطالعه عملکرد ارگانیسمهای انسان توسط استرسهای کار ماهیچه ای تحت تاثیر قرار میگیرد.
پاسخهای فیزیولوژیک ناشی از کار فیزیکی شامل سیستمهای ماهیچه ای اسکلتی و قلبی عروقی میباشد.
ارزیابی توانایی کاری
1. ضربان قلب
2. اکسیژن مصرفی
بیومکانیک حرفه ای
بررسی فیزیکی کارگر و ابزار ، ماشین آلات و مواد به نحوی که کارایی بهینه داشته و کمترین آسیبها متوجه شخص گردد اختلالاتی را که بدلیل عدم تطابق قابلیتهای فردی و نیازمندیهای شغلی وجود دارد را به حداقل میرساند و از بروز یک اختلال اسکلتی -عضلانی پیشگیری مینماید .
جنبه های بهداشتی ارگونومی
1. پیشگیری از بیماریها و اختلالات ناخواسته و غیبت
2. طراحی بهینه ایستگاههای کاری
3. بهترین استفاده از انرژی تلاش کاری
4. بهترین استفاده از منابع و قابلیتهای کارگر
جنبه های اقتصادی ارگونومی
1. استفاده بهینه از انرژی که باعث کارایی بیشتر میگردد
2. دوره های منظم کار و استراحت که باعث بهره وری بیشتر میگردد
3. حذف خستگی که باعث افزایش کیفیت کار میشود .
خستگی ناشی از کار
انواع خستگی
1. خستگی چشمی
2. خستگی کل بدن
3. خستگی فکری
4. خستگی عصبی
5. خستگی مزمن
6. خستگی ناشی از بهم خوردن ریتم روز و شب
عوارض خستگی
1. کاهش توجه
2. کاهش دریافت
3. کاهش سرعت عملکرد فیزیکی و ذهنی
4. کاهش دقت و افزایش اشتباه
5. مصرف انرژی بالا جهت ثابت نگهداشتن راندمان
6. احساس خستگی ، گیجی ، و تحریک پذیری
استراحت و انجام حرکات کششی بهترین راه مقابله با دردهای ناشی از سکونها و ثباتهاست.
کمرتان را صاف کنید. اگر بتوانید هر 15 دقیقه حتا کشش کوتاهی هم به عضلات خود بدهید ایده آل است. در غیر این صورت سعی کنید هر 45 دقیقه از جای خود بلند شوید، چند قدم راه رفته و کششی به عضلات خود بدهید. به این کار که کلا حدود 3 تا 5 دقیقه طول میکشد، به چشم یک نوع وقت تلف کردن نگاه نکنید، در طول زمان متوجه خواهید شد که ارزشش را دارد و بازده کاری شما هم بیشتر شده است.
ارگونومی و کودکان : قطعا شما در اولین فرصتی که پیش بیاید حداقل به پارک محله ای که در آن زندگی میکنید سر ی میزنید درآنجا کودکان با وسایل موجود سرگرم بازی هستند و شاید کودک شما نیز جزء آنها باشد ناگهان ….؟؟
با این مقدمه چی مخواهم بگم؟
متاسفانه در بسیاری از پارکهای کشورمان ، در مهد کودکها و هر جایی که چند وسیله بازی وجود دارد شاهد برخی از حوادث ریز و درشت و اتفاقاتی برای کودکانمان هستیم و چه بسا خودمان هم در کودکی از این امر مستثنا ء نبوده باشیم .
چندی پیش خود شاهد مادری بودم که سراسیمه وارد بخش اور‍‍ژانس بیمارستان شد و فرزندش بی حال روی دستش، به دکتر التماس میکرد که او را نجات دهد؟ و میگفت کودکش هنگام پایین آمدن از سرسره به بتون انتهای آن برخورد کرده.
اگر درست به اطرافمان نگاه کنیم چقدر از این قاتلهای زیبا و جذاب وجود دارد.کمی دقت و سلیقه در طراحی این تجهیزات میتواند بسیار موثر باشد.اگر به سن گروهی که ازاین تجهیزات استفاده میکنند دقت کنیم میله هایی با قطر بالا در ساخت تجهیزات بازی استفاده نخواهیم کردویا درمحوطه کف آنها بتون و یا قلوه سنگهای نوک تیزنخواهیم ریخت،امروزه استفاده از مواد پلیمری ایمن در این اماکن مرسوم است.
پنلها و شکلهای مختلف پنل ها
در محیطهای کاری مانند اتاق کنترلها که دارای صفحه نمایش و صفحه کنترل میباشد نیاز به طراحی متناسب با آن شرایط میباشد.
درکنترل پنلها شکلهای متنوعی از دکمه ها با عملکردهای گوناگون وجود دارد.
معمولا سه نوع میز پنل وجود دارد:
پنلها فلت) یک نوع از آنها به صورت فلت میباشد .که ساده ترین جهت ساخت و ارزانترین آنها میباشد.که البته در صورت پراکندگی تجهیزات نصب شده روی آن میتواند مشکلات خاص خودش را ایجاد نماید.ودر واقع ناجورتر از سایر نمونه ها میباشد و لبه بیرونی آن خارج از سطح دسترسی فرد میباشد.وهمچنین قدرت دید در آن قسمتها کاهش میابد.
panels Sectional
پنلهای مقطع ،در واقع این نوع از پنلها از چند قطعه هندسی به هم چسبیده درست میشوند .
این نوع صفحات مانند مورد فوق به آسانی ساخته میشوند.در صورتی که این نوع صفحات با زوایای مناسب طراحی شوند در واقع اکثر نقاط آن در دسترس خواهند بود.
Panels Curved
صفحات دارای خم بهترین نوع برای استفاده کنندگانی است که همه نقاط را میخواهند تحت کنترل داشته باشند.و البته در این نمونه در تمامی زوایا امکان دید عمود به صفحات نمایش،ویا حتی تجهیزات مدرج وجود دارد.ودقت در قرائت برخی اعداد و یا دیدن صحیح و بدون انحراف آنها برای کنترل هر چه بیشتر عملیات ، برای همه واضح و نیازی به توضیح بیشتر نمیباشد.
و عیوب این نوع از صفحات قیمت بالا به علت سختی ساخت و شکل دهی آنهاست
تکیه گاه صندلی :
بسیاری از ما مجبوریم به مدت طولانی پشت میز و روی صندلی کارهایمان را انجام بدهیم.و همین امر باعث ایجاد دردهایی در ناحیه پشت میشود.
توصیه های گوناگونی برای پیشگیری از این معضل میشود .نرمشهای مخصوصی برای افرادی که کار اداری دارند ویا به طور مستمر با کامپیوتر کار میکنند ارائه شده است.
واز سویی تهیه صندلی هایی با مشخصات ارگونومیکی یکی از روشهای پیشگیری از این دردها میباشد ولی ممکن است همه نتوانند به هر دلیلی این نوع صندلی ها ،که البته ارزان هم نیستند، را تهیه کنند ولی میتوان از برخی تکیه گاه ها که برای این منظور طراحی شده است ،استفاده نمود.
طبق تحقیقاتی که وجود دارد نشان داده شده است که در صورت استفاده از تکیه گاه مناسب در صندلیها به میزان قابل توجهی از دردهای مربوط به کمر و پشت کاسته میشود.
ارتباط ارگونومی و استرس
فیزیولوژی کار :
مطالعه عملکرد ارگانیسمهای انسان توسط استرسهای کار ماهیچه ای تحت تاثیر قرار میگیرد. پاسخهای فیزیولوژیک ناشی از کار فیزیکی شامل سیستمهای ماهیچه ای اسکلتی و قلبی عروقی میباشد. ارزیابی توانایی کاری
ضربان قلب
اکسیژن مصرفی
بیومکانیک حرفه ای
4- بررسی فیزیکی کارگر و ابزار ، ماشین آلات و مواد به نحوی که کارایی بهینه داشته و کمترین آسیبها متوجه شخص گردد اختلالاتی را که بدلیل عدم تطابق قابلیتهای فردی و نیازمندیهای شغلی وجود دارد را به حداقل میرساند و از بروز یک اختلال اسکلتی -عضلانی پیشگیری مینماید .
جنبه های بهداشتی ارگونومی
1. پیشگیری از بیماریها و اختلالات ناخواسته و غیبت
2. طراحی بهینه ایستگاههای کاری
3. بهترین استفاده از انرژی تلاش کاری
4. بهترین استفاده از منابع و قابلیتهای کارگر
جنبه های اقتصادی ارگونومی
1. استفاده بهینه از انرژی که باعث کارایی بیشتر میگردد
2. دوره های منظم کار و استراحت که باعث بهره وری بیشتر میگردد
3. حذف خستگی که باعث افزایش کیفیت کار میشود
خستگی ناشی از کار
خستگی ناشی از کارعبارتست از ضعف و ناتوانی در تمامی حرکات بدن بطوریکه این نوع خستگی در صنعت بصورت خستگی عضلانی (جسمی ) و خستگی روحی (روانی ) ظاهر میشود .
انواع خستگی
1. خستگی چشمی
2. خستگی کل بدن
3. خستگی فکری
4. خستگی عصبی
5. خستگی مزمن
6. خستگی ناشی از بهم خوردن ریتم روز و شب
عوارض خستگی
1. کاهش توجه
2. کاهش دریافت
3. کاهش سرعت عملکرد فیزیکی و ذهنی
4. کاهش دقت و افزایش اشتباه
5. مصرف انرژی بالا جهت ثابت نگهداشتن راندمان
احساس خستگی ، گیجی ، و تحریک پذیری
نقش ایمنی و بهداشت حرفه ای در افزایش بهره وری واحد های صنعتی:
شاید تصور اینکه ایمنی و بهداشت حرفه ای میتواند نقش به سزایی در بهره وری بسیاری از واحدهای صنعتی داشته باشد برای اکثر افراد مشکل داشته باشد . بطور کلی ارتقای سطح بهره وری در واحدهای صنعتی به طرق متفاوتی امکان پذیر است این امر از طریق بکارگیری روشهای مدیریتی صورت میپذیرد.
لازم به ذکر است که اصول ایمنی و بهداشت حرفه ای نیز علاوه بر اثرات غیرمستقیم بر بهره وری و بازده اقتصادی واحدهای صنعتی بطور مستقیم بر این موارد تاثیر دارد.
بطور کلی خسارات مالی یا جانی ، عواقب و پی آمدهای منفی تمامی حوادث صنعتی را تشکیل میدهند . بنابراین وقوع حوادث یا سبب آسیب دیدن دستگاهها و تجهیزات ، مواد خام محصولات یا محیط کار میشود و یا صدمات غیرقابل جبران جسمی و جانی را بهمراه خواهند داشت . بدیهی است که تمامی این موارد بر اقتصاد و بهره وری واحدهای صنعتی تاثیر خواهد گذاشت . علاوه بر موارد فوق بیماریهای ناشی از کار نیز عوامل دیگری هستند که به طور مستقیم یا غیر مستقیم بر بهره وری اثر میگذارند . چراکه علاوه بر خسارات و زیانهای اقتصادی ناشی از غیبت ها مخارج درمانی ، بیمه و سایر هزینه های مرتبط نیز قابل توجه خواهند بود .
از اینرو توجه به اصول ایمنی و بهداشت حرفه ای اهمیت ویژه ای می یابد . زیرا تنها با بکارگیری این اصول است که میتوان رخداد حوادث و بیماریهای شغلی را کاهش داد و یا به حداقل رسانید و در صورت امکان بطور کامل حذف کرد.
با توجه به تحقیقاتی که تاکنون در این زمینه صورت گرفته ، توجه به اصول ایمنی و بهداشت حرفه ای و رعایت این اصول ، نقش زیادی در کاهش زیان های اقتصادی واحدهای صنعتی داشته است .چراکه با کاهش حوادث ، احتمال آسیب دیدن تجهیزات و ایجاد خسارات مالی کاهش یافته و کاهش لطمات جانی نیز رخ خواهد داد . به عنوان مثال تنها در یک مورد که در یکی از واحدهای صنعتی صورت گرفت ، با رعایت اصول بهداشت حرفه ای ، غیبت ناشی از کار از 132 مورد روز کاری به 34 روز کاری کاهش یافت .
با توجه به آنچه ذکر شد مزایای توجه به رعایت اصول ایمنی و بهداشت حرفه ای به شرح زیر است
برای کارفرما :
1. کاهش حوادث
2. افزایش کیفیت محصول
3. افزایش کارایی کارگران
4. کاهش خطاها
5. کاهش مخارج درمانی کارگران
6. کاهش مخارج و هزینه غرامت
7. کاهش مخارج تولید (ضایعات)
8. استفاده بهتر از نیروی انسانی
برای کارگر :
1. افزایش روحیه
2. کاهش فشار کار
3. کاهش جراحات و صدمات
4. کاهش حوادث
5. افزایش سلامتی
6. افزایش سطح بهداشت کار
7. افزایش ایمنی
8. ما حصل تمامی موارد فوق به افزایش بهره وری واحد صنعتی خواهد انجامید .
9. نقش محیط کار در بهره وری
استرس شغلی و راههای پیشگیری از آن
آدمی برای آنکه به طرز بهنجاری به کار و کوشش بپردازد بایستی کمی استرس احساس کند. برانگیختگی هیجانی ملایم آدمها را در جریان اجرای کاری که برعهده دارندهوشیار نگه می دارد. آدمی هنگام روبرو شدن با استرس به آن دسته از الگوهای رفتاری روی می آورد که پیش از آن برایش کارایی نداشته است . به عنوان مثال ، یک آدم محتاطممکن است محتاطتر هم بشود و سرانجام به کلی کناره بگیرد و یک آدم پرخاشگر ممکن است کنترل خود را از دست بدهد و بی مهابا همه چیز را در هم بکوبد. اعتقاد بر این است که بیماریهایی مانند حساسیتها، سردردهای میگرنی ، فشار خون ، ناراحتیهای قلبی ،زخمهای گوارشی با فشار هیجانی ارتباط دارند. عموم مردم بیشتر وقت مفید خود را درمحیط کار می گذرانند به همین دلیل شرایط محیط کار اهمیت بسیاری در تامین سلامت جسمانی و روانی آنها دارد و به اختصار برخی از عوامل که تاثیر زیادی در ایجاد استرس ناشی از کار دارند در ذیل ذکر گردیده است :
شرایط کاری ; تراکم کاری ; ابهام نقش ;
تعارض شغلی ; مسئولیت ; روابط با مافوق ; روابط با زیردستان ; روابط باهمکاران ; عدم امنیت شغلی .
شرایط کاری
عواملی چون شرایط نامطلوب کاری ، تندکارکردن ، تلاش طاقت فرسای فیزیکی ،ساعات بسیاری را در محیط کار گذراندن و پرکاری مفرط، موجب اختلال در سلامت روانی می شود. کار خسته کننده و تکراری و محیط نامطلوب فیزیکی و روانی ازجمله :سروکار داشتن با افراد تندخو و همکاران پرخاشگر علاوه بر اختلال سلامت روانی موجب کاهش سلامت جسمانی نیز می شود این افراد زودتر و بیشتر از افراد دیگر به بیماری مبتلا می شوند و دیرتر بهبود می یابند
تراکم کاری
بعضی افراد زمانی که خیلی نزدیک با دیگران کار می کنند احساس ناراحتی می کننددر حالی که اگر عده ای در کنار بقیه کار نکنند احساس تنهایی می کنند. درهر حالت تراکم کاری (مثبت یا منفی ) می تواند باعث ایجاد استرس گردد.
ابهام نقش
اگر شخص اطلاع کافی از شغل و کاری که به عهده گرفته نداشته باشد بدین معنی که اهداف کاری وی چنانچه باید و شاید واضح و صریح نباشد و او نتواند با این اهداف وانتظارات خود، همکاران و مسئولیتهای محوله ارتباط درستی برقرار سازد، این حالت موجب بروز افسردگی ، کاهش اعتماد به نفس ، عدم احساس رضایت از وضع زندگی ،عدم رضایت شغلی و کاهش انگیزه شغلی می شود.
تعارض شغلی
اگر شخص در محیط کار خود با وظایف یا نیازهایی مواجه شود که واقعا علاقه ای نسبت به انجام آنها نداشته و یا اینکه قبلا تصوری از انجام آن کارها در ذهن نداشته باشد.متداولترین مورد در این زمینه هنگامی دیده می شود که فرد بین دو گروه مختلف که دوخواست و دو هدف متفاوت دارند واقع شود و به دو سو کشیده شود و یا در شرایطی قرار گیرد که بین خواسته ها و انتظاراتی که از و می رود تعارض وجود داشته باشد. افرادی که به مشاغل اداری و تخصصی اشتغال دارند بیشتر از بقیه در معرض این فشارها قرارداشته و آسیب پذیرترند.
مسئولیت
موجب استرس است و به نحو چشمگیری به افسردگی ، اضطراب و روانپریشی منجر می شود. هرچه میزان مسئولیت فرد در مقابل دیگران بیشتر شود وی باید دقت وزمان بیشتری را در واکنش و برخورد با سایرین صرف کند و درنتیجه استرس نیز بیشترخواهدشد. مسئولیت افراد به میزان قابل توجهی با سیگارکشیدن ، فشارخون و میزان کلسترول خون در ارتباط است . خطر ابتلا به بیماریهای مختلف جسمانی و روانی به افرادی که مسئولیتی را درقبال اشیا برعهده دارند به مراتب کمتر است .
روابط با مافوق
در شرایطی که کارکنان رئیس خود را فردی با فکر و ملاحظه کار احساس می کنندروابط دوستانه ای ایجاد می شود که براساس اعتماد متقابل ، احترام و صمیمیت بوده ،موجب عدم بروز استرس بر کارکنان خواهدشد. کارکنانی که احساس کنند رئیس مراعات آنها را نمی کند و نسبت به منافع آنها بی تفاوت است تحت استرس بوده و بیشتر درمعرض اختلال روانی هستند.
روابط با زیردستان
دعوت به تقسیم کار و مشارکت می تواند در برخی از مدیران موجب بروز استرس ازجمله احساس تنفر و اضطراب گردد. برخی از عوامل در بروز این پدیده سهیم هستند که مهمترین آنها عبارتند از:
1 – ناهماهنگی و ناهمسانی توانائیهای فردی با توقعاتی که از او می رود;
2 – ممکن است وی در معرض تعارض روانی قرار گیرد مثلا در جزیی ترین کارها دخالت کند و هم انتظار مشارکت و تقسیم کار داشته باشد;
3 – ممکن است زیردستان و افرادی که او ریاست آنها را عهده دار است از همکاری ومشارکت در امور خودداری کنند.
روابط با همکاران
نبودن روابط خوب بین همکاران عامل اساسی و محور بی اعتمادی ، عدم صمیمیت و رقابت ناسالم یکی از عوامل مهم موجد استرس است . روابط خوب
و سالم می تواندعلاوه بر سلامت روانی باعث تعادل میزان کورتیزول (هورمون مهم بدن که نقش اساسی در تسریع بهبود آسیب دیدگی دارد) کاهش فشار خون و میزان مصرف دخانیات گردد
عدم امنیت شغلی
در شرایط فعلی دنیا هیچ شغلی دائمی نیست و حفظ شغل و بقا آن بستگی به میزان فعالیت خود فرد دارد ولی عدم آگاهی از این موضوع موجب ترس از کنار گذاشته شدن (لغو یا اتمام قرارداد موقت ) و بازنشستگی یکی از فشارهای روانی است . چنین حالتی موجب می شود فرد قبل از آنکه به طور طبیعی از کار بازنشسته شود احساس فرسودگی وکسالت روحی کند. ترس از تنزل مقام یا کنار گذاشته شدن در افرادی که می دانند به مدارج بالا و بالاترین سطح پیشرفت در کار خود رسیده اند بسیار شدیدتر است . این افراد به پرکاری می پردازند تا همچنان خود را در اوج نگه دارند و درعین حال می کوشند عدم احساس امنیت شغلی را مخفی کنند و بدین ترتیب بیش از پیش درمعرض استرس قرارمی گیرند.
نشانه های استرس شغلی
نشانه های روانی ، نشانه های جسمانی و نشانه های رفتاری .
نشانه های روانی : نارضایتی – افسردگی – اضطراب – ملامت – احساس ناکامی – انزوا وبیزاری
نشانه های جسمانی : مشکل تر می توان تشخیص داد مانند: سردرد، بیماریهای قلبی وعروقی و انواع آلرژیها، اختلال درخواب و ناراحتیهای تنفسی را می توان نام برد.
نشانه های رفتاری : که خود بر دو نوع است : نشانه های رفتاری فردی مانند خودداری ازکارکردن ، مصرف روزافزون دارو، پرخوری و یا بی اشتهایی ، رفتار ستیزه جویانه در برابرخانواده . به طورکلی نشانه های رفتاری پیامدش به سازمان یا تشکیلات اداری برمی گرددازجمله غیبت از کار، رهاکردن شغل ، افزایش حوادث ناشی از کار و فقدان بهره وری .
به طور خلاصه ، استرس شغلی را می توان باتوجه به نشانه هایی که در فرد ظاهرمی شوند زخم معده – خلق وخوی افسرده یا دشمنی و عنادورزی مشاهده کرد وهمچنین استرس را می توان با ملاحظه عملکرد فرد در محیط کار مانند غیبت از کار یا ازدست دادن بهره وری تشخیص داد.
عوامل استرس شغلی در محیط کار
عبارتند از: ویژگیهای نقش ، شغل ، روابط کاری ، ساختار و جو سازمانی .
چگونه با شناخت عوامل خاص محیط کار که موجب استرس شغلی می شوندمی توان مداخلاتی به منظور پیشگیری یا کاهش استرس شغلی صورت داد؟
در این باره پژوهشگران بویژه با استفاده از نظریه نقش سعی کرده اند مسائل مربوط به استرس را شناسایی کنند و دریابند که فشارهای ناشی از نقش تاچه اندازه در پدید آمدن استرس شغلی تاثیر دارند. بنابراین در نتیجه این پژوهشها چهار نوع ویژگی برای نقش برشمرده اند: 1 – ابهام نقش 2 – کمباری نقش 3 – گرانباری نقش 4 – ناسازگاری نقش
1 – ابهام نقش :
اگر فرد نداند که چه انتظاری از وی برای انجام شغلش دارند منجر به استرس شغلی خواهدشد.
2 – کمباری نقش :
وضعیتی که در آن از مهارتهای شخص به طورکامل و تمام استفاده نمی شود. به طور کلی می توان گفت که کمباری نقش زمانی ناخوشایند است که توان کارکنان بیش از آن باشد که برای شغل محول به آنها لازم است .
3 – گرانباری نقش :
به این معنی که اگر فرد نتواند از پس انجام کاری که بخشی از شغل معین اوست برآید دچار استرس خواهدشد
4 – ناسازگاری نقش :
نقش زمانی رخ می دهد که فرد مجبور می شود تن بهمجموعه ای ازالزامهای شغلی با پذیرش مجموعه دیگری از الزامهای شغلیمغایر و یا به کل ناممکن بدهد. مانند پزشکی که از او خواسته می شود دست به روش درمانی بزند که ازنظر اومغایر با اخلاق پزشکی است یا ازحسابدار شرکتی خواسته شود حسابهای خلاف واقع درست کند یا به اصطلاح حساب سازی کند تا مالیاتی را که به شرکت تعلق می گیردکاهش دهد.
ویژگی های شغل و مدیریت منابع انسانی
مجموعه ای دیگر از عاملهای نهفته استرس در محیط کار به شیوه های کار در مدیریت منابع انسانی بستگی پیدا می کند. امروزه وظیفه منابع انسانی در بسیاری از سازمانهادربردارنده اموری است مانند آموزش – رشد توسعه شغلی ، برنامه ریزی پیگیرانه – حقوق و مزایا – برکناری از شغل و کارهای رفاهی و مسائل گوناگون دیگر.
ورود به محیط کار
هنگامی که فردی به محیط کار تازه ای وارد می شود بیش از هر زمان دیگر آمادگی برای استرس دارد. بویژه از آن رو که تازه واردان درمی یابند که آنچه در ذهن خود نسبت به چگونگی یک محیط کار می پنداشتند با آن آنچه در واقعیت می بینند تفاوت دارد.
عوامل بالقوه استرس در ورود به محیط کار عبارتند از:
ابهام ; بی تکلیفی ; نگرانی از شکل گیری نوعی هویت سازمانی ; یادگیری طرزبرخورد با مدیران و همکاران .
ارزیابی
اگر در محیط کار ارزیابی به صورت کمی و اعداد صورت نپذیرد کارکنان دستخوش استرس خواهند شد. به طورمثال برای معرفی کارگر نمونه بایستی فرمهای مخصوص تهیه گردد تا مثلا با نموداری نحوه حضور غیاب ، اخلاق سازمانی ، تلاش و… در آن سنجیده وکارگر نمونه معرفی گردد. ولی این ارزیابی اگر به صورت کیفی باشد شاید غرضهای شخصی یا یک اشتباه و ندانم کاری سرنوشت فردی را دگرگون کرده و موجبات استرس ودلسردی را فراهم سازد. یا در معاینات استخدامی و ادواری شرکت یک پزشک عمومی نمی تواند نظریه کارشناسی قطعی درمورد مسائل روحی – روانی کارکنان یا مغز و قلب وچشم و… که لازمه مدارک بالاتر تخصصی را دارند بدهد، ولی می تواند با معرفی به متخصصان ذیربط با استناد به مدارک ارائه شده نظر دهد ولی اگر غیر از آن باشد هرچنداشتباه غیرعمدی باشد موجبات استرس را فراهم کرده است .
بازخورد عملکرد
یکی دیگر از حوزه هایی که استرس شغلی باز هم با مدیریت منابع انسانی بستگی پیدا می کند، بازخورد عملکرد است . دریافت بازخورد می تواند عملکرد و انگیزه راتقویت کند، و به همین قیاس ، فقدان بازخورد ممکن است عامل بالقوه ای برای استرس شغلی باشد.
رابطه بین استرس شغلی و بازخورد عملکرد
1 – فرم ارزشیابی :
به کارگیری نوعی فرم ارزشیابی که نمونه های رفتاری روشنی ازعملکرد را نشان نداده ، بلکه دربردارنده نوعی ارزیابی ابتکارعمل باشد.
2 – فراوانی :
هرچه فرد بازخورد مستقیم را به دفعات کمتر دریافت کند به احتمال بیشتردستخوش استرس می شود.
پاداشها
پاداشی که برای انجام کار به کارکنان داده می شود اگر بی مورد ونابجا باشد حقی دربین کارکنان محسوب می شود که قطع کردن آن نیز عامل بالقوه دیگری است که ممکن است آنها را دستخوش استرس کند.
تعهد:
اگر مدیر یا سرپرستی به قول و تعهد خود درقبال زیردست عمل نکند و همچنین برعکس اگر همین کار توسط زیردست صورت گیرد موجب استرس در فرد مقابل شده وباعث دلسردی و کارشکنی خواهدشد.
تبعیض:
اگر موسسه ای بین کارکنان تبعیض قایل شد و دلیل محکم و قانع کننده ای برای آن نداشت حتما دربین کارکنان اختلافاتی به وجود خواهدآمد که استرس زائیده آن است .
انتقالهای شغل و حرفه
اجبار به تغییر یا انتقال از هر نوعی که ممکن است استرس زا باشد. چرخش شغل اداره ممکن است فرد را در معرض استرس قرار دهد زیرا در او احساس ناپایداری وناتوانی پدید می آورد و از خواستهای کاری ناشناخته می ترساند.
ترک کار
موردخاصی از انتقال یا گذر شغلی هنگامی پیش می آید که شاغل محیط کارش راترک می کند. در این هنگام است که چندین عامل استرس زا بروز می کنند و فرد را به خطرمی اندازد.
فناوری و خصیصه های مادی
در رابطه با متغیرهای مادی ، استرس زمانی رخ می دهد که حداقل شرایط زیستی وایمنی جسمانی حفظ نشده باشد. خصیصه های مادی کار را که بالقوه استرس زا هستنداغلب به عنوان محرکهای استرس کاری معرفی کرده اند. زیرا این محرکها اغلب درمحیطهای کاری مشاهده می شوند که کارکنانشان کارگرند.
عوامل مادی استرس در محیط کار
نور:
نور ناکافی در کارگاه ;
تابش شدید و خیره کننده نور در آزمایشگاه .
سروصدا:
قرارگرفتن مداوم درمعرض سروصدای ماشین آلات ;
شرایط خاص روانی در شرکت ;
مزاحمت صداهای بلند در اداره .
دما
سرمای شدید در بناهای باز و بی در و پیکر;
قرار گرفتن طولانی در معرض گرما در کارخانه های تولیدی ;
نوسان در دمای فضای اداره .
ارتعاش و حرکت :
تجهیزات عملیاتی (مانند مته ضربه ای );
راندمان ماشینهایی مانند چنگک بالابر.
هوای آلوده :
تنفس گازها و دودهای سمی در آزمایشگاه فرآوری ;
قرارگرفتن پوست بدن در معرض عامل بیماری زا در کارخانه های شیمیایی ;
قرارگرفتن در معرض پرتوهای رادیو اکتیو به هنگام حادثه در کارخانه های انرژی اتمی .
(البته درتمامی کارخانجات وسایل و لباس ایمنی به کارکنان تحویل گردیده این کارکنان هستند که بایستی با درنظر گرفتن سلامتی خویش و مسائل
اقتصادی و بهداشت کارخانه از آنها استفاده کنند، چرا درصورت عدم استفاده عواقبی همچون استرس درپی خواهدداشت ).
عاملهای آرگونومیک :
کار تنظیم شده ماشینی در خط تولید;
بار کاری زیاد بر ماهیچه ها در محوطه الوار و چوب ;
فشار شدید حسی از صفحه فرمان کابین خلبان هواپیما
ارتباط خانه و محل کار
باتوجه به تحقیقات روانشناسی ، درعمل مشاهده شد. که در جامعه کنونی که بامشکل اقتصادی روبروست ارتباط بین خانه و کار را بیشتر به هم نزدیک کرده و این رابطه یک رابطه مستقیم است . تحقیقات نشان می دهد اگر کارگری در خانه با مشکلی روبروباشد بی شک آن را با خود به محیط کار خواهدآورد و برعکس اگر در محیط کار با مشکلی روبرو شد بی شک آن را با خود به محیط خانه خواهدبود. در اینجا باید پرسید:
1 – اگر ارتباط میان خانه و کار به کلی قطع شود آیا مشکل کارکنان کاهش خواهدیافت ؟
2 – اگر ارتباط کار و خانه بیشتر باشد آیا مشکل کارکنان کاهش خواهدیافت ؟
در پاسخ به سوال اول می توان گفت : برخلاف جوامع غربی در جامعه ما که دارای احساسات ظریف و مردمی است ، این کار عملی نیست .
اما در رابطه با جواب سوال دوم می توان گفت که اگر مشکل اقتصادی خانواده برطرف شود، کارگر بدون استرس و با روحیه عالی و پرنشاط در سر کار حاضر می شود ودیگر موقع کار به فکر اجاره خانه ، خرید خانه ، خرید وسایل ضروری خانه و هزار مساله گفته شده یا نشده دیگر نخواهد افتاد.
شاید بزرگترین هزینه ای که بر اثر استرس شغلی پدید می آید و محاسبه آن نیز از همه دشوارتر است ، خسارت هایی است که درنتیجه اشتباه کارکنانی رخ می دهد که به کارهای حساسی اشتغال دارند. مثلا فردی که شغلش کنترل و پیش بینی جریانهای هواشناسی است ، ممکن است با یک اشتباه ساده ، خسارتهای جبران ناپذیری به زندگی مردم واردکند.
بسیاری از حوادث ضمن کار ممکن است بر اثر استرسهای شغلی اتفاق افتند. به طورتقریب محاسبه کرده اند که هرسال در ایالات متحده بیش از دو میلیون کارگر بر اثرحادثه های ناشی از کار دچار آسیبهای معلولیت زا می شوند، و همین طور هر سال 15000نفر در حادثه های ناشی از کار جان خود را از دست می دهند.
زیان دیگری که چندان هم به چشم نمی آید، اما جبران ناپذیرتر از بقیه بوده و متوجه زندگی انسانهاست ، آثار و بازتاب استرسهای شغلی است که موجب خراب شدن روابطافراد بویژه همسران می شود. استرس شغلی مشکلی است که ابعاد اقتصادی باورنکردنی دارد و شایان توجه بسیار است . به همین دلیل بسیاری از شرکتها با تمهیداتی به نام برنامه های کمک به کارکنان (EAP) کوشیده اند به طور جدی با استرس شغلی مقابله کنند.
در دهه اخیر، موضوع فشار عصبی و آثار آن در سازمان موردتوجه بسیار قرارگرفته ویکی از مباحث اصلی رفتار سازمانی را به خود اختصاص داده است . علی رغم این نظر که فشارهای عصبی مفید نیز وجود دارد و مقداری از فشارهای عصبی برای ایجاد تحرک وتلاش در انسان ضروری است ، زمانی که بحث فشار عصبی مطرح شود بیشتر به عوارض و ضایعات آن توجه شده و فشار عصبی مضر مدنظر قرار می گیرد. به هرحال فشار عصبی حاد نیروی انسانی سازمان را ضایع می کند و پایه های سازمان را متزلزل می سازد.بدین
ترتیب است که فشار عصبی در سازمان همچون آفتی ، نیروها را تحلیل می برد وفعالیتها را عقیم می سازد. از میان نشانه های عمومی استرس موارد زیر ازجمله بی اشتهایی یا اشتهای زیاد، بی خوابی یا خواب بیش از اندازه ، دردهای مداوم ، خلاء ذهنی واحساسی ، استرس در محیط کار، درگیری با کارفرما، ترس از شکست ، برنامه های کاری فشرده ، نبودن امکانات کافی و رابطه استرس با میزان انجام کار آشکارتر است . شناسایی عوامل استرس زای کارکنان و یافتن راهبردهایی درجهت پیشگیری و رفع این عوامل بسیار حائزاهمیت است.
ارگونومی واژه ای کلی است که به روشهای طراحی علمی برای تجهیزات گفته می شود از یک میز مطالعه گرفته تا موس و کیبورد = صفحه کلید و تا دستگاهها و تجهیزاتی که برای تولید یکار می روند همه و همه می توانند به نوعی از دانش ارگونومی کمک بگیرند . همین روشهای ساده و کاه پیچیده در طراحی می تواند باعث شود که کاربر و یا کارگر کمتر احساس خستگی کند و به این ترتیب کارآیی و راندمان کاری اش بالا رود و بهره وری زیادتر شود .
1- علمی کاربردی برای طراحی تجیهیزات در محل های کاری است بطوریکه از طریق کاهش خستگی و کاهش ناراحتی بهره بردار ها میزان بهره وری را افزایش دهد . به عنوان بیوتکنولوژی , مهندسی انسانی , مهندسی عوامل انسانی هم شناخته شده است .
2- عوامل طراحی برای مکانهای کاری که از طریق کاهش ناراحتی و خستگی بهره بردارها و استفاده کنندگان از آن تجهیزات باعث بیشینه بهره وری می شود .
ارگونومی در انتهای جنگ جهانی دوم پا به عرصه وجود گذاشت. این علم به واسطه تجزیه و آنالیز کردن ابزارآلات نظامی و جنگی در جنگ و موفقیت ها و نقایصش پایه گذاری شد. در انتها دانشمندان با توجه به نیازهای نوع بشر و در جهت قابل محاسبه و بررسی کردن روند طراحی (design process) در ماشین ها، وسایل و قطعات و … از این علم استفاده بسیار کردند.ارگونومی به واسطه بشر توسعه یافت وهم اکنون در علوم مختلف جهت استاندارد کردن ابزار و اشیا و قطعات ساخته دست بشر و در نهایت در مبلمان و استاندارد های فضاهای داخلی معماری بسیار کاربرد دارد.ارگونومیست های حرفه ای به پهنه وسیعی از مسائل و عوامل تاثیرگذار بر چگونگی ساخت و کاربرد قطعه، مبلمان یا هر وسیله ای که بخواهند به صورت تکنولوژیک طراحی کنند، دقت می کنند. این نگاه دقیق سبب رشد تکنولوژی در عرصه های مختلف صنعتی و تولید انبوه و … می شود.صفت های فیزیکی مثل اندازه، وزن، حجم، ارتفاع، استحکام، سرعت و توانایی های حسی مانند گرمایش راحت، حرکت، ارتعاش، ایستایی و باربری و… تجزیه و تحلیل می شوند. این عمل در جهت بهتر کردن کارایی و بیشتر ساختن استحکام و کاستن از نقایص انجام می شود.این اصول با کمک علومی که شامل مبحث اندازه گیری بدن انسان، علم فرآیند های زیستی (بیونیک)، مهندسی، فیزیک محیطی، سیستم های بدن، فیزیولوژی، روان شناسی کاربردی و روان شناسی اجتماعی هستند، استخراج شده اند.آسیب های حاصل از کار و فعالیت های محل کار که شامل بالا بردن، حمل کردن، کشیدن، هل دادن و خم کردن هستند، با کمک گرفتن از ارگونومی بسیار روان تر و بهتر انجام می شوند.ارگونومیست ها جهت بهتر کردن زندگی انسان تلاش می کنند با بالا بردن امنیت و افزودن عملکرد به واسطه فراهم آوردن راه حل هایی جهت کارگاه ها، ابزارها، وسایل و لباس های کار و… کیفیت زندگی را افزایش دهند. برنامه های ارگونومی به مدیریت کردن موقعیت های پرخطر و فراهم آوردن آموزش کاربرد از وسایل و تجزیه و تحلیل کردن اطلاعات و ایجاد قوانین جدید جهت اندازه ها و… کمک می کنند. این علم در سه شاخه توسعه یافته است، ارگونومی فیزیکی، ارگونومی دانشی و ارگونومی سازماندهی که هر کدام از این سه شاخه به نوعی در کار طراحان معمار نقش ایفا می کند. در این راستا طراحان داخلی با استفاده از این علم هر لحظه گامی جهت بهینه سازی مبلمان، دکوراسیون و اجزای مورد استفاده انسان در زندگی بر می دارند. جالب است که این تغییر و تحولات در محصولات کارخانه ها از هر نوع وسیله ای- از اتومبیل تا ساعت رو میزی منزل و…- با این اصول هر روزه بهتر و منطبق تر با عملکرد انسان می شوند.کاربرد و استفاده یکسان، استفاده انعطاف پذیر ، راحت و قابل حس شدن، اطلاعات قابل درک و قابل تحمل در اشتباه، تلاش فیزیکی کم و اندازه و فضا برای نزدیک شدن و استفاده کردن.
اهداف و دامنه عملکرد ارگونومی
مهمترین اهداف ارگونومی عبارتست از
الف) ایمنی ـ بهداشت
ب) تولید ـ بهره وری
فعالیت های متنوع صنعتی یا غیرصنعتی بطور دقیق مد نظر دارد.
می توان به شرح زیر دانست :
1) بررسی میزان توانمندی شاغلین با توجه به نوع کار و انرژی مصرفی
2) مطالعه ابعاد فیزیکی بدن (آنتروپومتری) و کاربرد این دسته از اطلاعات در طراحی ایستگاه های کار
3) طراحی ارگونومیک ابزارهای دستی
4) طراحی ایستگاه های کار نشسته، ایستاده (یا توام) و آنالیز سیستم انسان ـ ماشین
5) بررسی های روانشناختی از دیدگاه نحوه ارتباط بین افراد
6) تعیین رژیم های کار و استراحت (زمان های استراحت و مدت انجام کار)
7) بررسی روش های حمل دستی کالا و طراحی خطوط بسته بندی و بارگیری دستی
8) بررسی صدمات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار و آنالیز وضعیت های بدنی
9) بیومکانیک شغلی
10) ارگونومی و کار در منزل
11) کاربرد بهینه رنگ و موسیقی در محیط های کار
آنچه در بالا ذکر شد بخشی از موضوعاتی است که از دیدگاه مهندسی انسانی قابل بررسی و ارزیابی می باشد، که نکاتی در مورد برخی از آن ها به اختصار ذکر می شود.
سیستم انسان ـ ماشین
سیستم انسان ـ ماشین یکی از سیستم های فراگیر در مبحث ارگونومی است که دارای چهار فاکتور اساسی می باشد که عبارتند از انسان ـ محیط تجهیزات ـ شغل، بدیهی است چنانچه بتوان در هر سیستم یا محیطی این چهار عامل را آنالیز نمود می توان مزایا و معایب آن سیستم یا ساختار را معین ساخت و بدنبال آن به بررسی معایب و رفع آن ها پرداخت به بیان دیگر هر سیستم کاری شامل عناصر و اِلِمان های انسانی و تجهیزاتی می باشد که مستقر در یک محیط تعریف شده ای هستند این سیستم ها یا به تعبیری ارگوسیستم ها می توانند به شکل های ساده یا پیچیده که تحت نام کلی سیستم انسان ـ ماشین نیز خوانده می شوند، مطرح گردند.
بالطبع هر یک از المان های تشکیل دهنده یک سیستم انسان ـ ماشینی می تواند بر حسب نوع و شرایط، اثرات قوی یا ضعیفی را بر روی دیگر عوامل سیستم بگذارند.
تعیین رژیم های کار ـ استراحت
از جمله موارد حائز اهمیت در انجام فعالیت های شغلی خصوصا امور صنعتی تنظیم زمان های کار و استراحت پرسنل می باشد با مطالعات انجام شده بطور متوسط میزان مصرف انرژی برخی از مشاغل در جداولی آورده شده است از طرفی به کمک تجهیزاتی چون ارگوسیکل یا نوار گردان و یا با محاسبه ضربان قلب می توان برآورد مناسبی از قابلیت های مصرف انرژی در افراد مختلف را تعیین نمود و سپس به کمک معادلاتی می توان زمان های استراحت و کار را مشخص کرد.
ایستگاه های کار
در بررسی های ارگونومیک، ایستگاه های کار از جمله مواردی هستند که بطور دقیق بررسی می شوند. ایستگاه های کار را بطور عمده به سه دسته نشسته، ایستاده، نشسته ایستاده تقسیم می کنند و در طراحی هر یک از آنها به اصول ابعاد شناسی بدن، حدود دسترسی کاربر، نوع فعالیت، زمان و فاکتور های مرتبط دیگر توجه می شود.
بدیهی است عدم رعایت اصول مهندسی انسانی در فعالیت در ایستگاه های کار می تواند باعث بروز صدمات جسمانی و کاهش راندمان گردد. بسیاری از مشکلات جسمانی ناحیه ستون فقرات (بویژه کمر)، ناراحتی های اندام فوقانی (بویژه مچ دست و شانه ها) و حتی عوارض بینایی در اثر کار در شرایط نامناسب ایستگاه های کار رخ می دهد.
آنتروپومتری (تن سنجی)
یکی از موارد مهمی که در ارگونومی مطرح می باشد، آنتروپومتری است. آنتروپومتری، علم سنجش ابعاد بدن می باشد در این مبحث از جمله اهداف مهم تعیین دامنه ابعادی اندام های مختلف در بین کاربران و به طور کلی افراد بشر می باشد بدیهی است در طراحی ایستگاه های کار باید اطلاعات اوّلیه ای در خصوص ویژگی های ابعادی بدن در اختیار باشد، به کمک سنجش های مطرح در آنتروپومتری می توان این اطلاعات اولیه را به دست آورد. آنتروپومتری بدو شکل عمده استاتیک و دینامیک تعریف شده است.
در آنتروپومتری استاتیک، اندازه اندام های مختلف در شرایط ثابت وبدون حرکت به دست می آید در نوع دینامیک، دامنه حرکتی اندام ها و چگونگی حرکات نیز مورد بررسی قرار می گیرند.
بررسی صدمات اسکلتی ـ عضلانی مرتبط با کار
در محیط هــای کار بــه علت وجــود عوامــل مخاطــره آمیز گوناگون امکان بروز بیماری های شغلی (Occupational Diseases) امری ثابت شده است. در بین صدمات و عوارضی که سلامت شاغلین را تهدید می کند برخی از بیماری ها جزء بیماری های مرتبط با کار (Work Related Diseases) می باشند که از جمله مهمترین این دسته از بیماری ها عوارض اسکلتی عضلانی (Musculoskeletal Disorders) یا MSD می باشند، که به شکل اختصاصی تر آنرا تحت عنوان (WMSDs) ـ (Work-related Musculoskeletal یا Disorders) ـ بیان می کنند. از بین ریسک فاکتور های مهم (WMSDs) می توان به موارد زیر اشاره نمود.
الف) وضعیت استقرار بدن حین انجام کار (body Posture)
ب) میزان نیروی اعمال شده از طرف اندام ها
ج) انجام فعالیت های تکراری (Repetitive task)
از بین صدمات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار که باعث کاهش توانمندی افراد و بالطبع افت راندمان شغلی می شود می توان کمر درد (LBP) وعوارض ـ مچ دست خصوصا (CTS , CTD) را نام برد.
به کمک اجرای اصول مهندسی انسانی می توان عوامل مکانیکی و تنش های عضلانی را تا حدود قابل توجهی کنترل نمود، به بیان دیگر با کمک روش های ارگونومیک می توان ضمن طراحی مناسب ایستگاه های کار، وضعیت استقرار بدن (Posture) را تصحیح نمود البته لازم به توضیح است که فاکتور های موثر در چگونگی وضعیت استقرار بدن در حین کار متنوع هستند که برخی از آنها عبارتند از : ویژگی های فیزیکی کاربر، نیازهای شغلی، شرایط ایستگاه کار.
حمل دستی کالا
یکی از معضلات بهداشتی که از دیدگاه اصول ارگونومی قابل بررسی است حمل دستی بار می باشد. در اکثر صنایع کشور و حتی در امور غیرشغلی به دفعات زیاد جابجایی دستی کالا و بلند کردن بار ـ (Manual lifing) ـ اتفاق می افتد و این امر یکی از دلایل مهم برای بروز کمردرد می باشد از این رو عدم توجه به این مهم نه تنها از نظر سلامت وایمنی شغلی کارگران باعث بروز مشکلات جسمانی می شود بلکه از دیدگاه اقتصادی نیز به بروز خسارت های مالی منجر می گردد. به گزارش سازمان نایوش (NIOSH) در آمریکا(1981) بیشتر از 60% مشکلات ستون فقرات مربوط به کمر درد (LBP) می باشد و سالانه حدود نیم میلیون کارگر در آمریکا به درجات مختلف به اینگونه صدمات مبتلا می شوند. این گزارش حاکی از این حقیقت است که در حدود 60% غرامت های ناشی از صدمات جسمانی در بلند کردن دستی بار و حدود 20% در هل دادن و کشیدن بار اتفاق می افتد. کمیسیون ایمنی و بهداشت انگلستان گزارش کرده است که بیش از 25% حوادث مربوط به جابجایی دستی کالا بوده است.
(R.S. Bridger : Introduction to Ergonomics)
بطور کلی دو حالت متمایز برای بلند کردن بار به صورت دستی ممکن است اتفاق افتد.
الف) حالت اسکات (Leg Lift, Squat)
ب) حالت استوپ (Back Lift, Stoop)
حالت اسکات، حالتی است که طی آن ستون فقرات کاملا به صورت کشیده و مستقیم نگهداشته می شود، زانو ها خم شده و بار با دست هابه صورت محکم گرفته می شود و سپس با نیروی عضلات پا، بار به طرف بالا هدایت می شود. در این روش نیرو های وارده بر ستون فقرات در حد قابل ملاحظه ای کنترل می شوند.
حالت استوپ، حالتی است که طی آن ستون فقرات خم شده و پاها مستقیم هستند در واقع بلند کردن بار به این روش باعث می شود که نیروهای زیادی بر دیسک های بین مهره ای اعمال شوند حالت اول حالتی ایمن وحالت دوم، شرایط غیر ایمن دارد. لازم به توضیح است که از دیدگاه اصول مهندسی انسانی روش های جدیدی که بر پایه طراحی ایستگاه کار استوار است تعیین شده است که با اجرای آن لازم نیست خم شدن زانوها و نشستن در حین برداشتن دستی بار اتفاق افتد. در حقیقت با عنایت به مطالعات ارگونومیک محیط کار و به کمک جدیدترین معادله حمل دستی بار، ایستگاه کار به گونه ای طراحی می شود که هیچ یک از حالات ذکر شده اتفاق نمی افتد و کارگر قادر خواهد بود با بهره وری بالاتر و تحمل تنش های عضلانی کمتر، حمل دستی بار را انجام دهد.
فیزیولوژی کار (Work Physiology)
یکی از مباحث عمده و مهم در مهندسی انسانی، فیزیولوژی کار است در فیزیولوژی کار شاخص های فیزیولوژیک بدن که بطور مستقیم یا غیرمستقیم از شرایط محیطی و شغلی متاثر می شود مورد مطالعه قرارمی گیرد. به کمک یافته های فیزیولوژیک مذکور می توان اطلاعات گوناگونی را در مورد سطح توانمندی، میزان قابلیت تطابق افراد، سطح خستگی، تغییرات ضربان قلب و اریتم تنفس میزان انرژی مصرفی و 000 رابدست آورد.
بدیهی است با مطالعه شرایط حرفه ای و ویژگی های فیزیولوژیک کاربران می توان از استرس ها و تنش های مختلفی که افراد را تهدید می کنند جلوگیری نمود. در مطالعات فیزیولوژی کار نیازهای شغلی باتوجه به توان هوازی لازم نیز مورد بررسی قرار می گیرد مثلا دریافته اند که انجام فعالیت های خیلی سنگین به بیشتر از 5/2 لیتر اکسیژن در هر دقیقه نیاز خواهد داشت، این مقدار برای کار های سبک کمتر از 5/0 می باشد. در این دسته از مطالعات، ضربان قلب، فشارخون و اسید لاکتیک نیز مورد اندازه گیری و بررسی قرار می گیرند
پیشنهادها:
ارگونومی کار با کامپیوتر و محیط کار آن
ن
نوشته زیر ترجمه ایست ازآخرین پیشنهادات و داده های رسمی درباره ساختار محیط کار و ابزار کار و شیوه کار انسانی و طبیعی- به عبارتی دیگر Ergonomics بخش عمده ای از داده های این ترجمه – در کشورهای اروپای غربی، بطور قانونی در محیط های کار پیگیری و اجرا می شوند.
اتاق کار:
* اتاق کار باید حداقل دارای یک پنجره باشد و در صورت امکان بهتر است درساخت اتاق های کار از درهای شیشه ای یا دیواره های شیشه ای یا مرئی استفاده شود.
* برای دسترسی راحت تر به وسایل داخل اتاق کار بهتراست جلوی درها و کشوهای میز و قفسه ها – ۸۰ سانتیمتر فضای خالی وجود داشته باشد.
* دیوارها و سقف اتاق ها بهتراست، رنگ روشن و مات داشته باشند و از سفید یکدست خودداری شود.
* درجه گرمای مناسب در اتاق کار،بین ۲۱ تا ۲۲ درجه سانتیگراد پیشنهاد می شود. گرمای بالاتراز ۲۶ درجه سانتیگراد، برروی قدرت تمرکز و حواس تاثیر منفی خواهد داشت.
* درصد رطوبت هوا در اتاق های کار، بین ۳۰ تا ۶۵ درصد پیشنهاد می شود. ومناسب ترین درصدرطوبت، بین ۵۰ تا ۶۵ درصد می باشد.
* هوای اتاقهای کار باید بطور مرتب با هوای آزاد تازه شود و درعین حال از ورود باد جلوگیری گردد.
* گیاهان داخلی، هوای داخل اتاق های کاررا مطبوع تر می کنند.
* سرو صدا های خارجی، تاثیرمنفی بر روی تمرکز دارند. حداکثر سرو صدای مجاز برای کارهایی که به تمرکز احتیاج دارند ۵۵ دسیبل میباشد
نور
* بهتراست که میز کار، هرچه نزدیک تر به پنجره قرارداشته باشد. بدین وسیله از نور طبیعی برای خواندن و یانوشتن استفاده خواهد شد.
* درعین حال باید از تابش نورهای خیره کننده و براق جلوگیری کرد.
* نور افقی در اتاق کار باید حداقل ۵۰۰ lux باشد .
Monitor نمایشگر
* انعکاس نور بخصوص برروی صفحه مونیتور و تلویزیون، مزاحم کار خواندن ونوشتن می شود- ازاین جهت مونیتور باید طوری قرار بگیرد که انعکاس نور پنجره و یا لامپ مزاحمتی ایجاد نکند.
* کاهش یا افزایش زاویه ای که مونیتور قرار گرفته غالبا مشکل انعکاس نور را کمتر می کند.
* قاب بالایی صفحه مونیتور و چشم ها بهتراست در یک ارتفاع قرار بگیرند، یعنی مونیتور نباید خیلی بالاتر یا پایین تر از سطح چشم قرار گیرد.
· فاصله صفحه مانیتور تا چشمان شما باید بین ۵۰ تا ۶۰ سانتی متر باشد.
· هر ۳۰ دقیقه به اشیائی که در فاصله ۶ متری قرار دارند ، چند دقیقه چشم بدوزید
* پیشنهاد می شود که معمولا از حروف تیره و زمینه background سفید یا روشن استفاده شود.
monitor های بزرگ بهتر از مونیتورهای کوچک هستند.
* refresh frequency مونیتور باید حداقل Hertz ۷۳ باشد – برای نتیجه بهترباید از فرکانس بالاتر از ۸۵ Hertz استفاده کرد .
* قاب مونیتور نباید خیلی روشن و یا خیلی تیره باشد.
* تاثیرزیان آور اشعه مونیتور بر روی بدن، هنوز به صورت کامل برای سازمان های علمی مشخص نیست. پیشنهاد می شود که در این زمینه به استاندارد پیشنهادی و داده های منتشره از طرف انستیتوی سوئدی- حفاظت در مقابل اشعه – توجه شود.
محیط الکترو ستاتیک: ۵۰۰ volt در هر متر
اشعه ultraviolet : در هر متر ۱۰ watt وات
گرما: ۷۵ watt وات
دور کردن نگاه از مونیتور و نگاه کردن به اشیا دورتر، هرازچند گاهی تمرین مناسبی برای چشم ها خواهد بود.
کیبورد keyboard
* طرز نشستن باید طوری باشد که ساق دست ها براحتی و بطور افقی – نه رو به بالا – روی کیبورد قراربگیرد.
* بهتر است زاویه بین مچ دست و ساعد، ۵ تا ۱۰ درجه باشد. موقعیت mouse در همان ارتفاع و فاصله نسبت به صفحه کلید است
* عرض میز باید به اندازه ای باشد که برای قرار گرفتن ساق دست ها حداقل ۱۰ سانتیمتر در مقابل کیبورد جا وجود داشته باشد.
ماوس :
۱- امروزه ماوس ها با شکل های مختلف وارد بازار شده اند.بنابراین انتخاب ماوس عامل مهمی در هنگام کار با کامپیوتر است.
۲- حتی المقدور ماوس وصفحه کلید هم سطح باشند.
۳- در هنگام کار با موس ، مچ دست و ساعد بایستی دارای تکیه گاه باشند.
۴- از کلیدهای میانبر به جای استفاده از ماوس کمک بگیرید: مانند ctrl+s برای ذخیره کردن و ctrl+p برای چاپ کردن.
۵-از پدهایی (صفحه های مخصوص ماوس) که امروزه به عنوان پد طبی مطرح است، استفاده شود.
میز کامپیوتر
* ارتفاع میزهای ثابت باید ۷۲ سانتیمتر باشد.
* ارتفاع میزهایی که ارتفاع آنها قابل تغییرمیباشد باید بین ۶۸ تا ۷۶ سانتیمتر باشد.
* زیر میز، باید به عمق ۵۸ سانتیمتر و عرض حداقل ۶۰ سانتیمتر، جای کافی برای حرکت پاها وجود داشته باشد.
* جنس روی میز نباید براق و یا قابل انعکاس باشد.
صندلی
* پایه صندلی باید متشکل از پنج چرخ یا پنج پایه ثابت باشد.
* ارتفاع صندلی باید بین ۴۲ تا ۵۳ سانتیمتر قابل تغییر باشد.
* نشستگاه صندلی باید دارای حالت فنری یا انعطاف پذیرباشد.
* ارتفاع پشتی، یا تکیه گاه صندلی بهتراست قابل تغییر باشد و از محل نشستگاه صندلی به ارتفاع ۴۵ سانتیمتر، کمر را حفاظت کند.
* پشتی صندلی باید قابلیت خم شدن به طرف جلو وعقب را داشته باشد.
* هنگام نشستن هر دو پا باید روی زمین قرار بگیرد – درغیر این صورت از زیرپایی حداقل به عرض ۳۵ سانتیمتر و طول ۴۵ سانتیمتر استفاده شود.
گیره صفحات
برای به حداقل رساندن فشار بر روی گردن و کمر ، استفاده از گیره های اوراق یا کاغذ گیر لازم
با توجه به دامنه عملکرد وسیع علم ارگونومی و نگرش توام مهندسی انسانی به سلامت افراد و بهره وری سیستم ها، لازم به نظر می رسد که شاغلین در حرف گوناگون با وظایف شغلی متنوع نسبت به الگوهای مطرح در ارگونومی آشنایی لازم را پیدا نموده و در جهت اجرای آن ها کوشش نمایند بدیهی است کارشناسان علوم بهداشتی با عنایت به رسالت خطیر حفظ سلامت افراد بشر جایگاه ویژه ای را در این راستا به خود اختصاص خواهند داد لذا توصیه می شود الگوها و پیشنهادهای ساده و قابل اجرای ارگونومی از سطح ادارات و سازمان های دولتی به اجرا درآید و بخش های مختلف ادارات مثل واحد های تایپ، تکثیر، امور دفتری، دفاتر امور کارشناسی و مدیریتی از این دیدگاه مورد مطالعه و بررسی قرار بگیرند تا الگویی مناسب برای مراکز صنعتی، خصوصی و حتی مراجعین تعریف شود. مفاهیم بنیادی ارگونومی را حتی می توان با زبانی ساده از ابتدائی ترین سطوح آموزشی یعنی مهد های کودک و مدارس تعریف نمود تا حداقل بتوان از بروز صدمات عضوی آتی اقشار جامعه جلوگیری کرد، البته کاربرد اصول ارگونومی در واحد های صنعتی و یا در طراحی محصولات به شکل های دیگری قابل دستیابی می باشد.
خلاصه
ارگونومی علمی است چند نظامه با دامنه عملکرد وسیع که از اهداف عمده آن ارتقاء سطح سلامت در سایه بهره وری هر چه بیشتر سازمان می باشد. ارگونومی می تواند به سئوالات گوناگونی در زمینه شرایط محیط کار پاسخ دهد.
شاید یکی از پرسشهای مهمی که مدیران واحد های مختلف صنعتی به دنبال پاسخگویی به آن می باشند، نحوه استخدام بهینه و مناسب نیروی کار می باشد، بدیهی است کارگرانی که در یک واحد صنعتی مشغول بکار می شوند باید قادر باشند با شرایط حاکم بر محیط کار، به تولید و فعالیت بپردازند و بالطبع عدم کارایی کاربر، حادثه پذیری و عدم مسئولیت پذیری اپراتور از جمله عوامل مهمی هستند که می توانند به طور مستقیم یا غیر مستقیم بر تولید و بهره وری اثرات منفی گذارند.
به کمک الگو های ارگونومیک می توان فعالیت های مورد نظر در انجام امور شغلی را از دیدگاه میزان مصرف انرژی به گروه های سبک تا خیلی سنگین تقسیم بندی نمود و بطور موازی با ارزیابی های افراد در برنامه های قبل از استخدام، نحوه بکارگیری کاربران را متناسب با قابلیت های آنها تعریف نمود.
در مباحث مهندسی انسانی، روش های ایجاد انگیزش در شاغلین با هدف افزایش سطح رضایت مندی و کاهش خطاهای اپراتوری مطرح می شود.
یکی دیگر از مواردی که بر روی توانمندی جسمانی و دقت های ذهنی و ادراکی پرسنل اثر می گذارند، خستگی می باشد خستگی یک عامل بازدارنده ای است که نه تنها باعث کاهش قوای جسمانی افراد می شود بلکه به طور غیر مستقیم و در اثر کاهش میزان دقت، حادثه پذیری فرد افزایش یافته و نهایتا بهره وری شغلی تنزل می یابد در مباحث مهندسی انسانی به کمک معادلات و اندازه گیری های فردی و محیطی، زمان های کار و استراحت تنظیم می شوند.
آیا مبتلا به کمر درد هستید ؟ ! در بین افراد بشر، بخش کثیری از مردم به درجات مختلف مبتلا به گونه هایی از صدمات استخوانی ـ عضلانی هستند که یکی از شایع ترین آن ها کمر درد (LBP) می باشد. عامل کمر درد حتما نباید فعالیت های جسمانی و یدی سنگین و طاقت فرسا باشد بلکه شاید در برداشتن قلم از روی زمین هم این عارضه بروز کند. حتی در زمان استراحت هم ریسک فاکتورهایی وجود دارند که باعث این صدمه می شوند به محل نشستن خود در همین لحظه که در حال مطالعه هستید نگاه کنید، نیم نگاهی هم به طرز نشستن خود بیفکنید، چگونه است ؟ چند ساعت در طول شبانه روز از صندلی برای نشستن استفاده می کنید!
آیا نوع صندلی شما مطلوب است ؟ آیا نوع مطلوب صندلی را می شناسید؟
آیا نوع و طرز نشستن شما مطلوب است ؟ آیا روش صحیح نشستن را می دانید؟
مطالعات مختلف به اثبات رسانده اند که ایستگاه کار (نشسته ـ ایستاده، چه توام) چنانچه مطابق با اصول مهندسی فاکتور های انسانی نباشد می تواند عاملی مهم و موثر در بروز کمر درد تلقی شود. بدیهی است چنانچه فعالیت های سخت و سنگین جسمانی هم به آن اضافه شوند، این عوارض تشدید می شوند.
در مباحث ارگونومی راهکارهای گوناگونی در خصوص اصلاح شرایط کار و کنترل صدمات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار، توصیف می شود.
اگر شغل شما "پشت میز نشینی" است احتمالا از گردن درد یا کمردرد، یا شاید هم مُچ درد شکایت دارید. در چند سال اخیر، درباره ی خطرات نشستن طولانی مدت زیاد شنیده ایم. اما نشستن قبل از اینکه ما را بکُشد، می تواند درد بسیار زیادی بر سر تا پای بدن مان تحمیل کند. خوشبختانه چند راه ساده وجود دارد که به شما کمک می کند هنگام کار کردن درد کمتری بکشید. در این نوشته با ارگونومی در محیط کار بیشتر آشنا می شوید.
در اینجا به ۵ ناحیه اشاره می کنیم که معمولا دچار درد و ناراحتی می شوند و توضیح می دهیم که در هر مورد چه کار می توانید انجام بدهید تا محیط کار راحتی داشته باشید.
۱. چشم ها
اگر مجبورید تمام روز به صفحه ی نمایشگر خیره شوید هر چند دقیقه یک بار به چشم هایتان استراحت بدهید.
اصلا جای تعجب نیست که خیره شدن به صفحه ی نمایشگر برای چندین ساعت پی درپی، چشم را اذیت می کند. طبق اطلاعات سازمان بینایی آمریکا (AOA)، اختلال بینایی کامپیوتری یا خستگی دیجیتالی چشم، بر اثر خیره شدن به یک صفحه ی نمایشگر برای مدت طولانی به وجود می آید و می تواند منجر به خستگی شدید چشم، سردرد، تاری دید، خشکی چشم ها و درد شانه ها و گردن شود.
دلایل احتمالی: نور نامناسب محیط، محل نامناسب صفحه ی نمایشگر، روشنایی زیاد صفحه ی نمایشگر، خستگی چشم ها، اختلالات بینایی اصلاح نشده.
مقاله مرتبط: ۷ راه ساده برای نجات چشمان شما از دست گوشی های هوشمند
چگونه این مشکل را حل کنیم؟
۱. نور محیط را بررسی کنید
راشل دی اپاگنیر (Rachel D'Epagnier ) مشاور و ارگونومیست معتبر Humantech می گوید: "نور بالای سرتان را کم کنید و آن را مکمل نور کارتان کنید تا از روشنایی بیش از حد جلوگیری شود. علاوه بر آن مطمئن شوید که صفحه ی نمایشگر نسبت به هر پنجره ای که به سمت بیرون باز می شود، ۹۰ درجه زاویه دارد تا درخشش ناخوشایند به حداقل برسد و خستگی تحمیل شده بر چشم را کمتر کند."
۲. از یک فیلتر استفاده کنید
یک لایه ی رنگی ساده یا پوشش کم کننده ی نور روی صفحه ی نمایشگرتان می تواند به راحتیِ چشمان تان کمک کند و مطالعه از روی صفحه را بسیار راحت تر کند. همچنین برنامه های مختلفی برای بعضی سیستم ها وجود دارد که نور آبی (blue light) صفحه را فیلتر می کند و هنگام کار طولانی مدت با صفحه ی نمایشگر تا حد زیادی از خستگی چشم ها جلوگیری می کند.
۳. افزایش فاصله
بیومکانیست، کیتی بومن (Katy Bowman) توضیح می دهد: "فاصله ی بین صفحه ی نمایشگر و صورت شما باعث کشیده شدن ماهیچه های مژکی در درون چشم می شود. برای استراحت دادن به این ماهیچه ها باید به نقطه ی دوری خیره شوید." از قانون ۲۰-۲۰-۲۰ که توسط AOA توصیه شده است، استفاده کنید: هر ۲۰ دقیقه یک بار به مدت ۲۰ ثانیه به جسمی که ۲۰ فوت (حدود ۶ متر) از شما فاصله دارد، نگاه کنید.
۲.شانه ها
کشش های ساده می تواند شانه های شما را از درد نجات دهد.
دچار سفتی شانه ها یا سوزش آرنج هستید؟ اریک کورزن (Erik Korzen)، متخصص و مدرس فیزیوتراپی می گوید: "کسی که دچار "پشت گِرد" می شود استخوان های کتفش به جلو متمایل می شوند و باعث گیر کردن مفصل شانه می شوند. این اتفاق باعث بلند شدن بعضی از ماهیچه های خاص و کوتاه شدن برخی دیگر می شود. این بر هم خوردن تعادل ماهیچه ها در نهایت باعث جای گیری اشتباه مفصل و محدود شدن حرکات می شود."
دلایل احتمالی: تکیه گاه نامناسب بازو، حالت اشتباه بازو، خستگی ناشی از کار مداوم با بازو، بیش از حد بالا یا پایین بودن صفحه کلید، پایین بودن صندلی.
مقاله مرتبط: چطور می توان آسیب های ناشی از نشستن مداوم را کاهش داد؟
چگونه این مشکل را حل کنیم؟
۱. حالت نشستن تان را بررسی کنید
با انتخاب یک صندلی با پشتی مناسب و قابلیت تنظیم ارتفاع و محل استراحت بازو، برای راحتی شانه هایتان احترام قائل شوید. دی اپاگنیر (D'Epagnier) می گوید: "مطمئن شوید محل استراحت بازوها و صفحه کلید در ارتفاع مناسبی قرار گرفته اند تا موقع تایپ مجبور نباشید قوز کنید یا شانه هایتان را به جلو بکشید." برای تنظیم این ارتفاع ممکن است لازم باشد ارتفاع صندلی را تغییر بدهید یا صفحه کلیدتان را روی یک پایه بگذارید.
۲. در زاویه ی درست قرار بگیرید
به گفته ی کورزن (Korzen): "خستگی مداوم شانه یا آرنج، معمولا ناشی از محل نامناسب موس یا صفحه کلید است." دی اپاگنیر توصیه می کند: "برای اینکه مطمئن شوید صفحه کلیدتان زیادی دور یا نزدیک و بیش از حد بالا یا پایین نیست، ارتفاع صندلی، محل استراحت بازو و صفحه کلید را طوری را تنظیم کنید که زاویه ی آرنج تان ۹۰ درجه باشد."
۳. یک حرکت کششی ساده
گرفتگی شانه ها را با یک حرکت ساده که می توانید پشت میز هم انجام بدهید، برطرف کنید. کورزن به آن "انقباض نشسته ی کتفی با چرخش خارجی" می گوید. برای انجام این حرکت استخوان های کتف تان را به هم بچسبانید و آنها را به سمت پایین حرکت بدهید. ۱۵ بار این حرکت را انجام بدهید.
۳. گردن
با نگرفتن تلفن بین سر و شانه لطفی در حق گردن تان کنید!
آیا بعد از کار کردن در طول روز باید با گردن درد سر و کله بزنید؟ با این اصلاحات ساده ناراحتی گردن تان را کم کنید.
دلایل احتمالی: قرار داشتن صفحه ی نمایشگر در محل نامناسب، نگه داشتن تلفن بین سر و شانه برای مدت طولانی، بیش از حد دور بودن صفحات مورد مطالعه.
چگونه این مشکل را حل کنیم؟
۱. ارتفاع نمایشگرتان را تنظیم کنید. برای بیشتر افراد راحت ترین حالت کار با کامپیوتر حالتی است که چشم ها کمی به سمت پایین متمایل باشند. به گزارش AOA صفحه ی نمایشگر باید ۱۵ تا ۲۰ درجه پایین تر از سطح چشم ها باشد (حدود ۱۰ تا ۱۲ سانتیمتر، اندازه گیری شده از مرکز صفحه) و حداقل به اندازه ی طول یک بازو تا چشم ها فاصله داشته باشد.
۲. از هدفون یا هدست استفاده کنید
دی اپاگنیر توصیه می کند اگر زیاد از تلفن استفاده می کنید یا مدام کنفرانس های تلفنی طولانی مدت دارید با استفاده از هدست یا روی اسپیکر گذاشتن تلفن، از گردن درد ناشی از تلفن جلوگیری کنید.
۳. مهارت تان در تایپ را بالا ببرید
شما هم یکی از افرادی هستید که موقع تایپ فقط از دو انگشت تان استفاده می کنید و قبل از تایپ هر حرف باید با چشم دنبالش بگردید؟ نگاه کردن به صفحه کلید موقع تایپ می تواند دلیل گردن دردتان باشد. کسب مهارت در تایپ سریع و ده انگشتی باعث می شود به جای نگاه کردن به صفحه کلید در هنگام تایپ، به صفحه ی نمایشگر نگاه کنید.
۴. کششی به ماهیچه های گردن تان بدهید
بومن پیشنهاد می کند با تنظیم موقعیت سرتان در طول روز به گردن تان استراحت بدهید. هر ۲۰-۳۰ دقیقه با نگاه کردن به پشت شانه هایتان به چپ و راست و بالا و پایین به ماهیچه های گردن تان کششی بدهید. او همچنین پیشنهاد می کند سرتان را کاملا عقب بدهید و بچرخانید طوری که گوش هایتان به شانه ها برخورد کند.
مقاله مرتبط: ۷ حرکت ساده یوگا برای درمان گردن درد
۴.مُچ دست ها
اگر بیشتر طول روز را در حال کار با کامپیوتر می گذرانید مچ دست هایتان می تواند به راحتی هدف درد و ناراحتی قرار گیرد. اگر این درد تبدیل به گرفتگی یا سوزش در کف دست، مچ ها یا انگشتان دست شود ممکن است دچار سندرم Carpal tunnel شده باشید و احتیاج به درمان داشته باشید.
دلایل احتمالی: محل نامناسب موس و صفحه کلید، گرفتگی ناشی از استفاده ی مداوم، تایپ کردن بدون استراحت، استفاده ی مداوم از موس.
چگونه این مشکل را حل کنیم؟
۱. برای مچ دست تان یک حالت خنثی پیدا کنید
هدف پیدا کردن "حالت طلایی" مچ است؛ یعنی نه زیاد به سمت بالا خم شده باشد نه زیاد متمایل به پایین باشد، بلکه درست در یک حالت خنثی قرار گرفته باشد. طرز نشستن شما بر این حالت خنثی تاثیر می گذارد، پس اول مطمئن شوید که حالت نشستن تان مناسب است.
۲. از صفحات استراحت مچ استفاده نکنید
ایده ی استفاده از صفحات فومی یا ژله ای استراحت مُچ، ممکن است جالب به نظر برسد، ولی متخصصان ارگونومی توصیه می کنند که از آنها استفاده نکنید. به گفته ی دی اپاگنیر تکیه دادن مچ ها بر روی این صفحات یا بر سطح میز هنگام تایپ، می تواند باعث کاهش جریان خون به دست ها یا اعمال فشار بر عصب های مچ دست شود.
۳. موس و صفحه کلیدتان را عوض کنید
اگر جابه جا کردن موس و صفحه کلیدتان موثر واقع نشد شاید بهتر باشد آنها را عوض کنید. اگر از لپ تاپ استفاده می کنید می توانید برای آن صفحه کلید جداگانه ای بخرید تا بتوانید هر طور که لازم است آن را جا به جا کنید. ترکپد (تاچ پد) جداگانه، رولربال (موس لمسی) و موس ارگونومیک را امتحان کنید تا ببینید کدام یک برای شما مناسب تر است. بعضی ها صفحه کلیدهای تخصصی ارگونومیک را باصرفه می دانند، اما این صفحه کلیدها گران هستند، فقط به درد تایپیست های حرفه ای می خورند و راحتی کار با آنها را نمی توان تضمین کرد.
۴. به مچ هایتان استراحت بدهید
ویویان آیزنستات (Vivian Eisenstadt)، متخصص ارتوپد و درمان با ورزش و صاحب Vivie therapy می گوید: "با چرخاندن مچ ها به صورت دایره ای، تکان دادن آنها یا فشردن آنها به همدیگر، به مچ هایتان استراحت بدهید."
۵.کمر
برای جلوگیری از کمردرد کمی از جا بلند شوید و راه بروید.
کمردرد یکی از رایج ترین دردهایی است که افرادی که مجبورند زیاد بنشینند از آن شکایت دارند. می توانید با کمی تغییر حالت نشستن از این درد بکاهید، ولی مشکل اصلی، به گفته ی بومن (Bowman) خود نشستن است! او می گوید: "اشتباه نشستن تنها بخشی از مشکل است. مشکل اصلی، نشستن طولانی مدت در یک حالت و تکان نخوردن است."
دلایل احتمالی: لم دادن، نبود تکیه گاه مناسب در پشت کمر، خم شدن به سمت جلو و صفحه ی کامپیوتر، نشستن طولانی مدت.
چگونه این مشکل را حل کنیم؟
۱. یک تکیه گاه مناسب برای پشت کمر تهیه کنید
انتخاب صندلی با پشتی مناسب نقش کلیدی دارد. اگر نمی توانید یک صندلی ارگونومیک مخصوص بخرید، می توانید با قرار دادن یک حوله ی تا شده یا مکمل صندلی ارزان قیمت، صندلی فعلی تان را اصلاح کنید و یک تکیه گاه موقتی برای آن بسازید. همین کار ساده می تواند به تراز ماندن ستون فقرات و توزیع وزن شما کمک کند.
۲. زاویه ها را بررسی کنید
برای رسیدن به حالت نشستن ایده آل برای کار، باید زاویه های بسیاری به درستی رعایت شوند. دی اپاگنیر می گوید: "مطمئن شوید که ارتفاع صندلی طوری است که کمر، زانوها و مچ پاها همه دارای زاویه ی ۹۰ درجه یا کمی بازتر هستند."
۳. موقعیت تان را عوض کنید
وقتی مجبورید بنشینید، سعی کنید با تغییر دادن موقعیت تان از وارد شدن فشار زیاد بر نقاط خاص، جلوگیری کنید. بومن می گوید: "مرتب حالت تان را عوض کنید، با انداختن یک پا روی پای دیگر یا مثلا چهارزانو روی صندلی نشستن یک حالت پویا ایجاد کنید، طوری که گاهی بتوانید بلند شوید و مثلا به تلفن ها در حالت ایستاده جواب بدهید."
۴. حرکات کششی انجام بدهید
آیزنستات توصیه می کند علاوه بر استراحت های مرتب بین نشستن، چند حرکت کششی پایین کمر هم انجام بدهید؛ مثلا خم کردن بالاتنه به جلو و عقب، خم شدن به چپ و راست یا چرخش ملایم برای آزاد کردن فشار از پایین کمر.
آیا شما هم تمام طول روز را کار می کنید؟ تا به حال هیچ یک از مشکلات بالا را تجربه کرده اید؟ برای درمان این دردها چه کارهایی انجام داده اید؟ اگر تجربه ای در این مورد دارید، می توانید در بخش نظرات با ما در میان بگذارید.
روان شناسی ورزش، محدوده ای از موضوعات شامل "انگیزه پایداری و موفقیت، ملاحظات روان شناختی در صدمات ورزشی و توان بخشی، روش های مشاوره با ورزشکاران، ارزیابی استعدادها، پیگیری تمرینات، خودباوری برای موفقیت، مهارت ورزشی، ورزش جوانان و روش های بالا بردن کارایی و خود تنظیمی" را در بر می گیرد.
هر چند غالبا برداشت عمومی چنین است که روان شناسی ورزش تنها مربوط به ورزشکاران حرفه ای است اما این حوزه تخصصی دربرگیرنده محدوده وسیعی از موضوعات علمی، کلینیکی و کاربردی مربوط به ورزش و تمرینات است. دو زمینه اصلی در روان شناسی ورزش وجود دارد: یکی کاربرد روان شناسی در بالا بردن انگیزه و کارآیی و دیگری تاثیر ورزش در بهبود سلامت روانی و عمومی.
● روان شناس ورزش چه کاری انجام می دهد
روان شناس ورزش، روان شناسی است که در حوزه های زیر تخصص دارد:
▪ بهبود کارآیی از طریق به کارگیری مهارت های روان شناسی
▪ موضوعات مربوط به سلامت روانی ورزشکاران
▪ همکاری با سازمان ها و نهادهای متولی ورزش
▪ عوامل رشدی و اجتماعی موثر بر مشارکت ورزشی
با وجودی که روان شناسی ورزش یکی از رشته های روان شناسی محسوب می گردد اما معمولا دوره های آموزشی آن در دانشکده های تربیت بدنی و ورزش ارائه می شود نه در دانشکده های روان شناسی. البته در اکثر دانشکده های روان شناسی، درسی با عنوان روان شناسی ورزش ارائه می شود.
این حرفه برای چه کسانی مناسب است
هر فرد تنها بر اساس تناسب با نیازها، علائق، استعداد و اهدافش می تواند در مورد یک حرفه تصمیم بگیرد. اگر کسی به ورزش یا تمرینات ورزشی علاقه مند نباشد احتمالا این حرفه مناسب او نیست. اما اگر فردی از کمک به دیگران برای رسیدن به حداکثر توانائیشان، حل مسائل پیچیده و کار کردن در قالب یک تیم لذت می برد احتمالا روان شناسی ورزش می تواند شغل مناسبی برای او باشد.
مزایا و معایب این حرفه
روان شناسی ورزش نیز مثل تمامی حرفه ها دارای مزایا و معایب خاص خود است. از جمله مزایای آن می توان به موارد زیر اشاره کرد:
ـ کار به صورت مشارکتی و تیمی
ـ فرصت های تخصصی گسترده و متنوع (مثل آموزش، ورزش جوانان، آموزش ورزشکاران حرفه ای
به عنوان معایب این حرفه می توان به موارد زیر اشاره کرد:
ـ تاکید بر کار گروهی برای افرادی که دارای ذهن مستقلی هستند می تواند مشکل باشد
ـ نیار به آموزش، تمرین و تجربه زیاد
بخش اول (ضرورت روانشناسی ورزشی)
آیا می دانید علت اینکه وزنه برداری در رده تیم ملی اعزامی به المپیک وقتی روی صحنه می رود فراموش می کند به دستان خود گچ مخصوص بزند چیست ؟
آیا می دانید علت اینکه تکواندو کاری در رده تیم ملی اعزامی به المپیک وقتی روی تشک مسابقه می رود فراموش می کند کلاه مخصوص خود را بر سر گذارد چیست ؟
آیا می دانید علت اینکه دوچرخه سواری در رده تیم ملی اعزامی به مسابقات آسیایی وقتی در ابتدا خط استارت قرار می گیرد چنان پاهایش می لرزد که نمی تواند روی پنجه رکاب دوچرخه نیرو وارد کند و از مسابقه باز می ماند چیست ؟
مسلماً پاسخ شما شامل توضیح مسائل فنی این رشته های ورزشی نیست و بر روی کلمه اضطراب متفق القول هستید .
اضطراب یکی از مهمترین مسئله هایی است که انسان با آن دست به گریبان است. بخصوص زمانی که پای رقابت در میان باشد. در اکثر کتابها و مقالات بیشتر به مسائل تخصصی رشته های ورزشی توجه شده است .
اما آیا می دانید طبق تحقیقات به عمل آمده بسیاری از عدم موفقیت های ورزشی ریشه در علل روانی دارد .
از آن رو تصمیم گرفتیم تا با طرح سلسله مقالات روانشناسی و آموزشی اضطراب، نقش کوچکی در موفقیت های آتی ورزشکاران شطرنج باز ایران عزیزمان داشته باشیم .
روانشناسی ورزشی یا ارگونومی روح و روان
روانشناسی علم مطالعه رفتار انسان و روانشناسی ورزشی مطالعه رفتار ورزشی و کاربرد یافته های روانشناسی برای بهبود عملکرد و ارتقاء تندرستی است. از حوزه های مهم مورد مطالعه روانشناسی ورزشی که به ویژه در آمادگی قهرمانان کاربرد دارد، آمادگی روانی برای عملکرد است که ورزشکار را برای مسابقه آماده می سازد .
مرکز روانشناسی ورزشی
مرکز روانشناسی ورزشی آکادمی ملی المپیک و پاراالمپیک، فرصتی را برای ورزشکاران تیم های ملی فراهم می سازد تا در کنار تقویت عوامل جسمانی و فنی به تقویت آمادگی روانی در رشته ورزشی خود بپردازند و توانایی های خود را در همه ابعاد تکامل بخشند .
این مرکز برنامه هایی را برای کمک به ارتقاء عملکرد ورزشکاران تیم های ملی طراحی نموده است که در سال جاری به اجرا خواهد گذاشت. این برنامه ها شامل برگزاری دوره های آشنایی با روانشناسی ورزشی برای مدیران، مربیان و ورزشکاران تیم های مختلف، برگزاری جلسات مشاوره فردی و گروهی با ورزشکاران تیم های ملی و ارائه تمرینات و توصیه های روانشناختی برای بهبود آمادگی روانی و ارتقاء عملکرد ورزشی است .
آمادگی روانی چیست؟
همه ما با مراجعه به حافظه خود می توانیم. لحظاتی را در مسابقات ورزشی به خاطر آوریم که تیم یا ورزشکاری با وجود آمادگی کامل جسمانی و فنی، به دلیل شرایط نامناسب روانی از ارائه بهترین عملکرد خود ناتوان مانده است .
ضعف آمادگی روانی در ورزشکاری که آمادگی جسمانی مطلوب دارد، به مثابه اتومبیل آماده و پر سرعتی است که راننده ای ناشی و نا آماده در آن نشسته باشد .
هر قدر هم که جسم آماده و ورزیده باشد، اگر ذهنی که آن را هدایت می کند فاقد ورزیدگی و آمادگی باشد جسم به درستی هدایت نخواهد شد .
احتمالاً در 30 سال پیش، واژه آمادگی جسمانی برای مربیان و ورزشکاران قدری نامفهوم بوده است، اما امروزه در پاسخ به مفهوم آمادگی جسمانی، بی درنگ عوامل متشکله آمادگی جسمانی مانند : قدرت، استقامت و … به ذهن خطور می کند. همانطور که آمادگی جسمانی مستلزم صرف زمان کافی برای تمرین و تقویت عوامل آن است، آمادگی روانی نیز از عواملی همچون مهارت در توجه، مهارت در کنترل اضطراب و استرس، حفظ انگیزش، حفظ و افزایش اعتماد به نفس و … تشکیل می شود. رسیدن به آمادگی روانی نیز به مرور و با صرف زمان و امکان پذیر می شود و مستلزم اینست که مدیران و مربیان آگاه چنین فرصتی را برای ورزشکاران فراهم آورند .
ضرورت آمادگی روانی
بسکتبالیستی که در تمرین همه پرتاب های پنالتی را تبدیل به گل می کند، چه می شود که در مسابقه از به ثمر رساندن یک پنالتی ناتوان می ماند؟ آیا وضعیت او با تمرین جسمانی و مهارتی بیشتر، بهتر خواهد شد؟ بعید به نظر می رسد، زیرا او مهارت لازم را دارد و این را در تمرین نشان می دهد، ممکن است مشکل او ناتوانی در حفظ توجه و کنترل اضطراب ناشی از هیجان مسابقه باشد. این مسئله با هدایت وی به سمت تمرینات توجه و تمرکز و یا مهارت کنترل اضطراب قابل حل است و گرنه انجام تمرینات جسمانی بیشتر، مشکل او را حل نخواهد کرد .
امروزه، قهرمانان سطوح عالی و المپیک بخشی از زمان تمرینات خود را صرف تمرینات آمادگی روانی می کنند. در بسیاری از رشته های ورزشی، تا 10 نفر اول مسابقات جهانی، به لحاظ فنی و جسمانی در یک سطح اند و آنچه نفرات برتر را متمایز می سازد، آمادگی روانی آنهاست (تفاوتی که ایجاد تفاوت می کند) . در دنیای امروز رقابت دیگر فقط بر سر تکنیک برتر نیست، ورزشکاری پیروز است که از آمادگی روانی بالاتری برخوردار باشد .
روان شناسی موفقیت در ورزش
استرس افزایش یافته در ورزشکاران می تواند منجر به اثرات منفی فیزیکی و روانی بر روی آنان و کاهش توان و کارائی ورزشکار گردد، ورزشکار عرق سرد می کند و درباره نتیجه رقابت خود نگرانی مضاعفی دارد و در می یابد که تمرکز کافی را برای انجام رقابت ندارد.
این امر مربیان را بر آن داشت که به رشته روانشناسی ورزشی و نقش بخصوص آن در مدیریت استرس ورزشکاران علاقه مند شوند و این علاقه مندی بخصوص در مورد تکنیک هایی بود که سبب کاهش استرس و افزایش تمرکز ورزشکار می شدند. روانشناسی ورزشی یک ابزار بسیار قدرتمند درپیروزی یک ورزشکار به حساب می آید و تاکید روز افزونی بر آن می شود. تاکید بر چهار ویژگی ذهنی ورزشکاران اساس این رشته می باشد که در زیر به آنها می پردازیم.
تمرکز روان شناسی موفقیت در ورزش
یک ویژگی ذهنی است که در آن فرد بر کار خاصی متمرکز شده و تمام ذهن خود را معطوف آن کار و انجام بهینه آن می کند. چنانچه ورزشکاری تمرکز مناسبی نداشته باشد نمی تواند توانایی های خود را به صورت موثر در جهت رسیدن به هدف که همان پیروزی بر حریف می باشد به کار گیرد و نتیجه مناسبی را کسب نمی کند.
• نوع تمرکز در ورزش های مختلف تفاوت دارد :
تمرکز پایدار : در دوهای مسافت ، دوچرخه سواری، تنیس و اسکواش
تمرکز لحظه ای و ناگهانی : در کریکت، گلف و رخدادهای میدانی ( دومیدانی )
تمرکز عمیق : در دوهای سرعت و اسکی
• مختل کننده های تمرکز ورزشکار می توانند موارد زیر باشد :
-اضطراب و افکار منفی ورزشکار و خستگی
-رقیب ورزشی وی حین رقابت و صحبت های نابجای مربی حین ورزش یا مسابقه
• راه های کسب تمرکز:
لازم است ورزشکار بر راه های رسیدن به هدف نهایی خود تمرکز کند مثلا چنانچه ژیمناستیک کار می کند لازم است بر مراحل انجام تکنیک های هر حرکتی که می خواهد طی مسابقه انجام دهد تمرکز کند. استفاده از تصویر سازی ذهنی و تصور کردن خود طی انجام آن حرکت در کسب این نوع تمرکز بسیار می تواند مفید باشد.
ورزشکار می تواند روزهای قبل از مسا بقه، شب قبل از مسابقه و حتی در زمان قبل از مسابقه چندین بار آنچه را که طی مسابقه انجام خواهد دارد را تمرین کند و به صورت عملی اجرا کند تا هماهنگی عصب عضله و تمرکز درونی وی تقویت گردد. این امر کمک می کند تا بدن ورزشکار بهترین نتیجه را کسب کند.
اعتماد به نفس
یعنی اعتقاد به توانایی های خود. ورزشکاری می تواند به هدف خود برسد که این امر که وی می تواند به هدف برسد اعتقاد داشته باشد، حتی اگر فرد توانایی رسیدن به هدف را داشته باشد اما اعتقاد به رسیدن به هدف را نداشته باشدنمی تواند به هدف برسد. هنگامی که ورزشکاراری اعتماد به نفس مناسبی داشته باشد می تواند حتی وقتی که کارها بصورت دلخواه پیش نرود روحیه خود را حفظ کند و کماکان برای پیروزی خود اشتیاق و تلاش خود را حفظ کند. برای بهبود اعتماد به نفس ورزشکار می تواند از تصویر سازی ذهنی استفاده کند به این صورت که :
• موفقیت های قبلی خود را به یاد بیاورد و آنها را مجسم کند تا به احساس موفق بودن و لذت پیروزی دست یابد.
• سناریو های شکست دادن حریف و یا انجام حرکات ورزشی را تجسم کند.
کنترل هیجانات
منظور ازکنترل هیجانات وزشکار این است که بدانیم ورزشکار چه موقع و چرا دچار هیجانات می شود تا بتوانیم این هیجانات را در مسیر درست هدایت کنیم. در هیجان مضر که سبب کاهش عملکرد ورزشکار می شوند عبارتند از خشم و اضطراب
اظطراب خود را به دو صورت بروز می دهد به صورت فیزیکی و به صورت روحی. علائم فیزیکی و جسمی اضطراب عبارتند از تعریق، تهوع ، نیاز به رفتن به دستشویی و لرز و علائم روحی مربوط به اضطراب عبارتند از : نگرانی، افکار منفی و گیج بودن و فقدان تمرکز. استفاده از تکنیکهای آرامش بخش در امر کاهش و رفع اضطراب بسیار مفیدند.
هنگامی که ورزشکار خشمگین می شود توجه و تمرکز ورزشکار به سمت عامل ایجاد کننده خشم معطوف می شود لذا از توجه و تمرکز بر کار اصلی ورزشکار منحرف می شود و کارایی ورزشکار کاهش یافته و اعتماد به نفس وی از بین می رود و به راحتی شکست می خورد. آموزش روش های کنترل خشم می تواند کمک شایانی به ورزشکار بکند.
پشتکار و تعهد ورزشی
کارایی و موفقیت ورزشکار به این امر بستگی دارد که طی سال ها ورزش در زمینه راه های مختلف کسب آمادگی پشتکار مناسبی داشته باشد. یک ورزشکار برای موفقیت در امر ورزش بخصوص وقتی که به صورت حرفه ای انجام گیرد لازم است که بسیاری از مسائل زندگی و روابط خود با خانواده ، دوستان و ….. را دوباره تنظیم کند و این امر پشتکار مضاعف را می طلبد.
عللی که می تواند تعهد پشتکار ورزشکار را تحلیل ببرد عبارتند از :
• عدم مشاهده پیشرفت در امر ورزشی
• آسیب های ورزشی
• فقدان علاقه کافی به انجام ورزش مربوطه
• اضطراب های مرتبط با ورزش و رقابت
• عدم تعهد به انجام وظایف در سایر هم تیمی ها
بسیاری از افراد مثل مربی، دوستان، پزشک تیم و …. می توانند با دادن انرژی مثبت و فیدبک مثبت به ورزشکاران بخصوص در دوران آسیب دیدگی، کارائی پائین و بیماری انگیزه و پشتکار و تعهد ورزشکار را حفظ و افزایش دهند و به این ترتیب شروعی دوباره را برای وی متصور باشند.
ضرورت روانشناسی ورزشی
آیا می دانید علت اینکه وزنه برداری در رده تیم ملی اعزامی به المپیک وقتی روی صحنه می رود فراموش می کند به دستان خود گچ مخصوص بزند چیست ؟
آیا می دانید علت اینکه تکواندو کاری در رده تیم ملی اعزامی به المپیک وقتی روی تشک مسابقه می رود فراموش می کند کلاه مخصوص خود را بر سر گذارد چیست ؟
آیا می دانید علت اینکه دوچرخه سواری در رده تیم ملی اعزامی به مسابقات آسیایی وقتی در ابتدا خط استارت قرار می گیرد چنان پاهایش می لرزد که نمی تواند روی پنجه رکاب دوچرخه نیرو وارد کند و از مسابقه باز می ماند چیست ؟
مسلماً پاسخ شما شامل توضیح مسائل فنی این رشته های ورزشی نیست و بر روی کلمه اضطراب متفق القول هستید .
اضطراب یکی از مهمترین مسئله هایی است که انسان با آن دست به گریبان است. بخصوص زمانی که پای رقابت در میان باشد. در اکثر کتابها و مقالات بیشتر به مسائل تخصصی رشته های ورزشی توجه شده است .
اما آیا می دانید طبق تحقیقات به عمل آمده بسیاری از عدم موفقیت های ورزشی ریشه در علل روانی دارد .
از آن رو تصمیم گرفتیم تا با طرح سلسله مقالات روانشناسی و آموزشی اضطراب، نقش کوچکی در موفقیت های آتی ورزشکاران شطرنج باز ایران عزیزمان داشته باشیم .
روان شناسی ورزش چیست؟
روان شناسی در ورزش، محدوده ای از موضوعات شامل "انگیزه پایداری و موفقیت، ملاحظات روان شناختی در صدمات ورزشی و توان بخشی، روش های مشاوره با ورزشکاران، ارزیابی استعدادها، پیگیری تمرینات، خودباوری برای موفقیت، مهارت ورزشی، ورزش جوانان و روش های بالا بردن کارایی و خود تنظیمی" را در بر می گیرد.
هر چند غالبا برداشت عمومی چنین است که روان شناسی ورزش تنها مربوط به ورزشکاران حرفه ای است اما این حوزه تخصصی دربرگیرنده محدوده وسیعی از موضوعات علمی، کلینیکی و کاربردی مربوط به ورزش و تمرینات است. دو زمینه اصلی در روان شناسی ورزش وجود دارد: یکی کاربرد روان شناسی در بالا بردن انگیزه و کارآیی و دیگری تاثیر ورزش در بهبود سلامت روانی و عمومی.
آمادگی روانی چیست؟
همه ما با مراجعه به حافظه خود می توانیم. لحظاتی را در مسابقات ورزشی به خاطر آوریم که تیم یا ورزشکاری با وجود آمادگی کامل جسمانی و فنی، به دلیل شرایط نامناسب روانی از ارائه بهترین عملکرد خود ناتوان مانده است .
ضعف آمادگی روانی در ورزشکاری که آمادگی جسمانی مطلوب دارد، به مثابه اتومبیل آماده و پر سرعتی است که راننده ای ناشی و نا آماده در آن نشسته باشد .
هر قدر هم که جسم آماده و ورزیده باشد، اگر ذهنی که آن را هدایت می کند فاقد ورزیدگی و آمادگی باشد جسم به درستی هدایت نخواهد شد .
احتمالاً در 30 سال پیش، واژه آمادگی جسمانی برای مربیان و ورزشکاران قدری نامفهوم بوده است، اما امروزه در پاسخ به مفهوم آمادگی جسمانی، بی درنگ عوامل متشکله آمادگی جسمانی مانند : قدرت، استقامت و … به ذهن خطور می کند. همانطور که آمادگی جسمانی مستلزم صرف زمان کافی برای تمرین و تقویت عوامل آن است، آمادگی روانی نیز از عواملی همچون مهارت در توجه، مهارت در کنترل اضطراب و استرس، حفظ انگیزش، حفظ و افزایش اعتماد به نفس و … تشکیل می شود. رسیدن به آمادگی روانی نیز به مرور و با صرف زمان و امکان پذیر می شود و مستلزم اینست که مدیران و مربیان آگاه چنین فرصتی را برای ورزشکاران فراهم آورند .
ضرورت آمادگی روانی
بسکتبالیستی که در تمرین همه پرتاب های پنالتی را تبدیل به گل می کند، چه می شود که در مسابقه از به ثمر رساندن یک پنالتی ناتوان می ماند؟ آیا وضعیت او با تمرین جسمانی و مهارتی بیشتر، بهتر خواهد شد؟ بعید به نظر می رسد، زیرا او مهارت لازم را دارد و این را در تمرین نشان می دهد، ممکن است مشکل او ناتوانی در حفظ توجه و کنترل اضطراب ناشی از هیجان مسابقه باشد. این مسئله با هدایت وی به سمت تمرینات توجه و تمرکز و یا مهارت کنترل اضطراب قابل حل است و گرنه انجام تمرینات جسمانی بیشتر، مشکل او را حل نخواهد کرد .
امروزه، قهرمانان سطوح عالی و المپیک بخشی از زمان تمرینات خود را صرف تمرینات آمادگی روانی می کنند. در بسیاری از رشته های ورزشی، تا 10 نفر اول مسابقات جهانی، به لحاظ فنی و جسمانی در یک سطح اند و آنچه نفرات برتر را متمایز می سازد، آمادگی روانی آنهاست (تفاوتی که ایجاد تفاوت می کند) . در دنیای امروز رقابت دیگر فقط بر سر تکنیک برتر نیست، ورزشکاری پیروز است که از آمادگی روانی بالاتری برخوردار باشد .
روان شناس ورزش چه کاری انجام می دهد؟
روان شناس ورزش، روان شناسی است که در حوزه های زیر تخصص دارد:
* بهبود کارآیی از طریق به کارگیری مهارت های روان شناسی
* موضوعات مربوط به سلامت روانی ورزشکاران
* همکاری با سازمان ها و نهادهای متولی ورزش
* عوامل رشدی و اجتماعی موثر بر مشارکت ورزشی
با وجودی که روان شناسی ورزش یکی از رشته های روان شناسی محسوب می گردد اما معمولا دوره های آموزشی آن در دانشکده های تربیت بدنی و ورزش ارائه می شود نه در دانشکده های روان شناسی. البته در اکثر دانشکده های روان شناسی، درسی با عنوان روان شناسی ورزش ارائه می شود.
این حرفه برای چه کسانی مناسب است؟
هر فرد تنها بر اساس تناسب با نیازها، علائق، استعداد و اهدافش می تواند در مورد یک حرفه تصمیم بگیرد. اگر کسی به ورزش یا تمرینات ورزشی علاقه مند نباشد احتمالا این حرفه مناسب او نیست. اما اگر فردی از کمک به دیگران برای رسیدن به حداکثر توانائیشان، حل مسائل پیچیده و کار کردن در قالب یک تیم لذت می برد احتمالا روان شناسی ورزش می تواند شغل مناسبی برای او باشد.
مزایا و معایب این حرفه
روان شناسی ورزش نیز مثل تمامی حرفه ها دارای مزایا و معایب خاص خود است. از جمله مزایای آن می توان به موارد زیر اشاره کرد:
* کار به صورت مشارکتی و تیمی
* فرصت های تخصصی گسترده و متنوع (مثل آموزش، ورزش جوانان، آموزش ورزشکاران حرفه ای)
به عنوان معایب این حرفه می توان به موارد زیر اشاره کرد:
* تاکید بر کار گروهی برای افرادی که دارای ذهن مستقلی هستند می تواند مشکل باشد
* نیار به آموزش، تمرین و تجربه ی زیاد
روانشناسی ورزشی به بررسی فرایندهای بنیادین روان شناختی و تاثیر آنها بر ورزش می پردازد.
عبارت " ورزش" در تعریف روان شناسی ورزشی FEPASACمورد استفاده قرار گرفته است و در برگیرنده کلیه فعالیتهای جسمانی است که با هدف رقابت ، تفریح، آموزش و سلامتی انجام می پذیرند. روانشناسی کاربردی ورزش بطور خاص بر کاربرد روان شناسی به منظور افزایش عملکرد ورزش تمرکز دارد.(کرو1998).
روانشناسان ورزشی از فنون اندازه گیری و راهبردهای مداخله برای کمک به افراد جهت دستیابی به عملکرد بهینه استفاده می کنند. عوامل انگیزشی مثل تنش،اضطراب ،استرس و انگیزه نقش مهمی در روان شناسی ورزشی بازی می کند.عوامل متعدد شخصیتی نیز بر عملکرد ورزشکاران تاثیر گذترند.خانواده و شرایط اقتصادی نیز نقش مهمی را ایفا می کنند.
اهمیت روانشناسی ورزش
روانشناسی ورزشی به ما کمک می کند بتوانیم رفتار ورزشکار را پیش بینی کنیم.لذا می تواند:
1- در شناسایی و حل مشکلات ورزشکاران به ما کمک کند.
2- کمک کند تا با نحوه واکنشهای ورزشکاران تحت شرایط استرس زا آشنا شویم.
3- با کمک گرفتن از مداخلات روان شناسی می توانیم عزت نفس،خود پنداره،تنش،هیجان،پرخاشگری و سایر مشخصه های متعدد شخصیتی را اندازه گیری کنیم.
4- به ما کمک می کند تا با فنون مداخله، ویژگی های ورزشکار، غیر ورزشکار و بازیکنان متعدد تیم را شناسایی کنیم.
5- باکاربرد فنون برون فکنی ، قادر خواهیم شد تا به احساسات درونی شخص ،شبیه ترس ها،آرزوها،امیدها و عقده ها که از آنها بی اطلاع هستیم ، دست پیدا کنیم.
6- کمک می کند تا ویژگی های مربیان و معلمان را کشف کنیم.
7- با استفاده از فنون جامعه سنجی ، می توانیم روابط بین گروهها و روابط درون گروهی را کشف کنیم.
8- کمک می کند تا اختلالات روان شناختی را کشف کنیم.
9- کمک میکند تا بازیکن با تجزیه و تحلیل کار خود، عملکرد خود را بهبود بخشد.
10- اطلاع از تفاوتهای فردی و انگیزش به معلمان و مربیان کمک خواهد کرد تا افراد را بطور موثرتری آموزش دهند.
11- به مربیان کمک می کند تا رفتار بازیکن را بهتر درک کرده و با چگونگی تغییر و اصلاح رفتار برای بهبود عملکرد آشنا شود.
12- به مربیان ومعلمان کمک می کند تا توانایی بالقوه ورزشکاران را به بالفعل تبدیل نماید.
اهم کاربرد های روانشناسی در محیط ورزش و فعالیت بدنی
1- توسعه دانش های وابسته در یادگیری، آموزش و گزینش ورزشکاران
2- ایجاد خودباوری-اعتماد به نفس
3- ایجاد انگیزه
4- کاهش برانگیختگی و اضطراب
5- افزایش توجه و تمرکز
6- تنش زدایی و آرامش بخشی
اعتماد به نفس چیست؟
بسیاری از روانشناسان معتقدند که مربیان وورزشکاران در سال های اخیر به این نتیجه رسیده اند که به منظور دستیابی به اهدافشان به مهارتهای روانی بیش از مهارتهای جسمانی نیاز دارند. از این بین ، در ورزش قهرمانی ، اعتماد به نفس واضطراب ، بخش وسیعی از مطالعات را به خود اختصاص داده اند.
اعتماد به نفس ورزشی مهمترین عامل تاثیر گذار برعملکرد ورزشی است.
اعتمادبه نفس نیرویی است که انسان برای انجام کلیه فعالیتهای خود از آن سود می گیرد.درجاتی از اعتماد به نفس در همه ما وجود دارد ، اما گاهی درجه اعتماد به نفس ما بالا و گاه پایین است و تصور اکثر ما از اعتماد به نفس ، اعتماد داشتن به خود در انجام کارهای خاص است . اگر این موضوع موجب شود ، کاری را خوب انجام دهیم یا به توانایی ها و قابلیتهای خود در آن کار اطمینان داشته باشیم، اشکالی ندارد. مشکل زمانی است که فرد اعتماد به نفس خود را برپایه آن کار بنا گذارد و تصور کند باید بعضی کارها را خوب انجام دهد.اگر اعتماد به نفس ما برپایه کارهایی باشد که بخوبی انجام می دهیم، فقط بعضی وقتها احساس اعتماد به نفس می کنیم.
چگونه افراد دارای اعتماد به نفس را بشناسیم؟
– خود را دوست دارند و اهمیتی نمی دهند که ما از توجه آنها به خودشان آگاه شویم.
– خود را درک می کنند و در حین رشد و پیشرفت ، به کاوش در مورد خود ادامه می دهند.
– خواسته های خود را می شناسند و از طرح اهداف جدید برای خود نمی ترسند.
– مثبت می اندیشند و در مقابل مشکلات ضعف نمی کنند.
– ماهرانه رفتار می کنند و می دانند که در هر موقعیت چه رفتاری مناسب تر بوده است.
مواردی که اعتماد به نفس نداریم:
– منزوی و تنها
– خجالتی و بی دست و پا
– ترسو و ناتوان
– مبتلا به بیماری و تنش
– در هیبت افراد دارای اعتماد به نفس
– پوچ، بی ارزش و بی اهمیت
– مقصر و سزاوار
– افسرده و بی تفاوت
– بدبین، بگونه ای که دیگر دست به تلاش نمی زنند.
– دچار سوء تعبیر
– مایوس
– آزرده و خشمگین
غلبه بر ترس و نگرانی
ترس احساس تخریب کننده ای است که به کوشش شما برای دست یابی به اعتماد به نفس ، ضربه مهلکی وارد می سازد.بدترین ترس ها در انسان ، ترس از شکست و ناکامی است.
اگر ترس داشته باشید ، امکان ندارد از واکنش ذهنی مناسبی که لازمه داشتن یک زندگی پر بار و موفق است برخوردار شوید. نگرانی حالتی از ذهن است که پایه آن ترس است، حرکتی آرام و ادامه دار دارد و اعتماد به نفس و ابتکار را از بین می برد.نگرانی و ترس ، مانع عملکرد صحیح عقل و فکر شما می شود و انرژی شما را تلف می کند.
ترس و نگرانی را از خود دور کنید، شاید احساسات شما در صدد بیان چیزی هستند تا شما را درمسیر جدیدی قرار دهند. یکی از نقاط ضعف انسان ها ، افکار منفی و ناامیدکننده ای است که موجب ترس و نگرانی می شود.
مخرب ترین ترس ها
1- ترس از فقر
2- ترس از انتقاد
3-ترس از عقب ماندگی
4-ترس از آینده
5- ترس از شکست
6- ترس از طرد شدن
این ترس ها را از خود دور کنید.خود را با دیگران مقایسه نکنید، این کار دلیل ضعف عزت نفس و کاهش حس احترام به خویشتن است.شخصی که خود را با دیگران مقایسه می کند ، همواره در حالتی از ترس و نگرانی بسر می برد و نهایتا نتیجه می گیرد که تنها راه گذراندن زندگی آن است که مردم را در زندگی مغلوب کند و چون تصور می کند همواره باید
یک پله بالاتر از دیگران باشد، لطف و شیرینی زندگی برایش از بین می رود.بر تفکر خود مسلط باشید و ذهن خود را بر روی افکار منفی ببندید و در جستجوی معاشرت و دوستی با کسانی باشید که شما را به اندیشیدن و به صلاح خود کاری صورت دادن تشویق می کنند.
بازنده خوبی باشید
پذیرفتن شکست برای افراد کار دشواری است و معمولا اگر احتمال شکست در کاری را بدهند ، اصلا آن کار را شروع نمی کنند.
این یک قانون است که هر کس باید پیش از آن که موفق شود،شکست را تجربه کند. در واقع ما انتخاب های محدودی داریم و کارهایی که انجام می دهیم ، تنها راه چاره انتخاب شده بر اساس آگاهی مان در آن لحظه بوده است. اگر آگاهی مان اشتباه باشد، تجربه ای نادرست خواهیم داشت و ممکن است کاری انجام دهیم که منجر به شکست شود.پذیرفتن شکست به ما کمک می کند نقاط ضعف خود را بشناسیم تا بتوانیم اشتباهات گذشته را جبران کنیم. افرادی که دارای اعتماد به نفس هستند، وقتی در موضوعی موفق نمی شوند، شکست خیلی برایشان مهم نیست، چون شکست را پلی برای پیشرفت و پیروزی تلقی می کنند.
مفاهیم غلط و نادرست موجود در ذهن برخی مربیان و ورزشکاران در رابطه با اعتماد به نفس:
1-اعتماد به نفس چیزی است که یا در فرد وجود دارد یا ندارد!
2-فقط بازخوردها و نتایج مثبت می توانند اعتماد به نفس ایجاد نمایند!
3-موفقیت همواره اعتماد به نفس می آفریند!
4-اعتماد به نفس برابر غرور و تکبری آشکار می باشد!
5-اشتباهات بطور ناخواسته اعتماد به نفس را نابود می کند!
وظایف مربی برای توسعه اعتماد به نفس
1-تلاش برای افزایش دانش فنی و سطح کیفی اجرای ماهرانه در ورزشکار
2-ارزیابی و بازخورد مناسب از شرایط فنی و قابلیتهای واقعی ورزشکار
3-تلاش جهت تدوین و بکار گیری بهترین برنامه های توسعه، حفظ و ارتقاء آمادگی جسمانی ورزشکار
4-آگاه کردن ورزشکار به موقعیتهای مناسبی که بتواند شگردهایش را به اجرا بگذارد.
5- هدف گذاری واقعی و مطابق با میزان توانایی های فنی و جسمانی واقعی در ورزشکار
چند توصیه
1- آگاهی خود را گسترش دهید و خود را از باورهای نادرست که مانع آزاد سازی نیروهای نامحدودی که در وجودتان هست رها سازید.
2- همواره فکر خود را بر موفقیت متمرکز کنید نه شکست و محرومیت
3- خود را از شر وابستگی به رضایت دیگران ، احساسا گناه و ترس های واهی رها کنید و به جای آن اعتماد به نفس ، شوق پیشرفت و رضایت خدا را در خود تقویت کنید. اگر لازم است از دیگران کمک بخواهید.
4- با افراد موفق و دارای اعتماد به نفس بالا معاشرت کنید و از آنها بیاموزید.
5- سعی کنید را ه های رسیدن به آن چیزی که دست یافته اند را پیدا کنید.
از آنها بیاموزید و ببینید کدام یک از رفتارهای آنها می تواند زندگی شما را نیز متحول کند.
تکنیک های کارآمد برای ارتقاء اعتماد به نفس
1- از خودتان سوال کنید : بدترین نتیجه چیست؟
2- خودتان را از شر نق زدن و صداهای منفی درونی خلاص کنید
3- زمانیکه قرار است کاری را برای اولین بار انجام دهید، از همین حالا در ذهن خود مجسم کنید که آن کار را با موفقیت به پایان رسانده اید.
4- فردی را پیدا کنید که در زمینه فعالیت شما متخصص است و از کارهای او الگوبرداری کنید.
5-نگرش " چنانکه " را در خود پرورش دهید
بعنوان مثال: از خود سوال کنید : اگر اعتماد به نفس بالایی داشتم در این شرایط چه واکنشی نشان می دادم؟ ظرف 30-45 روز این نگرش به صورت رفتار عادی در زندگی روزمره نمایان می شود.
6-خودتان را در آینده مجسم کنید
7- به خاطر داشته باشید زمانی که دنبال کاری نمی روید، شانس موفقیت در آن را بطور100% از دست می دهید.
گام های عملی جهت پرورش اعتماد به نفس
احساس گناه را از خود دور کنید/اقتدارو قاطعیت داشته باشید/از یاد آوری شکست های قبلی خود پرهیز کنید/عبارات تاکیدی مثبت را برای خود تکرار کنید/عاشق خود، کار خود و خدای خود باشید/تبسم را فراموش نکنید/مبهم حرف نزنید/مطالعه خود را زیاد کنید/آراستگی ظاهر خود را حفظ کنید/آرامش خود را حفظ کنید/در مقابل آیینه بایستید و از خود تعریف کنید/در حال زندگی کنید/دست دادن خود را محکم تر کنید/به موفقیت های خود نگاهی بیندازید/ به خودتان تبریک بگویید/همیشه مبلغی پول با خود داشته باشید/نیروی نگاه خود را تقویت کنید/ " نه" گفتن را یاد بگیرید/فکر کنید که اعتماد به نفس بی نظیری دارید/سرعت راه رفتن خود را بیشتر کنید/سر خود را بالا نگه دارید.
استرس و راههای مقابله با آن
تعریف استرس
واکنشهای فیزیکی ، ذهنی و عاطفی که در نتیجه تغییرات و نیازهای زندگی فرد، تجربه می شوند.به عبارتی استرس واکنشی منفی است که ما در برابر اشخاص،رویدادها و اشیاء نشان می دهیم.
استرس فرد را از حالت نرمال خارج می کند و فرد نمی تواند کارکرد معمول خود را داشته باشد.
استرس انرژی زیادی از فرد می گیرد یا ایجاد می کند.
پیامدهای استرس
1- پیامدهای فیزیولوژیکی
• استرس زیاد سلامتی را تهدید می کند و در تشدید بیماری ها تاثیر دارد.
• پیامدهای استرس بر سیستم های بدن:
افزایش ضربان قلب، افزایش فشار خون،افزایش قند خون،سردی دستها،سردرد،لرزش، بی خوابی،دردهای شکم، تهوع و سوءهاضمه، افزایش تعداد تنفس، و…………………..
2-پیامدهای روان شناختی
• اختلالات روان تنی، خشم،افسردگی، کناره گیری و انزوا،ترس،اضطراب،کابوس و احساس خستگی روانی
• کاهش و از دست دادن تمرکزحواس، کاهش خلاقیت،افت کیفیت تصمیم گیری و اتخاذ تصمیمات ضعیف و بی کیفیت و ……….
2- پیامدهای رفتاری
• غیبت،توقف کارو ترک خدمت، کاهش عمدی و یا در مواقعی غیر عمدی کمیت و کیفیت کار.
رابطه میزان استرس و عملکرد (قانون یرسون)
استرس زیاد باعث وحشت از تصمیم گیری و اتلاف انرژی می شود.
استرس کم منجر به بی تفاوتی، بی حوصلگی، بی حالی و بی انگیزگی می شود.
استرس بهینه و کاربردی با هوشیاری ، انرژی و انگیزه های زیاد همراه است.
استرس در ورزشکاران
استرس زمانی رخ می دهد که بین محیط و تصورات فرد نا هماهنگی ایجاد می شود مخصوصا زمانی که نتیجه یا فرجام آن برای ورزشکار اهمیت بیشتری داشته باشد.استرس شامل سه عامل است :محیط فرد، ادراکات و تصورات او . نهایتا پاسخ یا واکنشی که فرد در مقابل آن دارد و زمانی که سعی دارد علت واقعی را پنهان دارد ، محیط را مقصر قلمداد می کند. عباراتی مثل : مربی بیش از حد ممکن فشار آورده یا وقتی آن همه تماشاچی را دیدم وحشت زده شدم مثال هایی هستند که تقصیرات را به گردن مربی و تماشاچی می اندازند که به عنوان علت استرس معرفی می شوند.
تعدیل کننده های استرس
1- شخصیت نستوه
این گونه افراد در برابر عوامل استرس زای مکرر بطور اثربخشی مقاومت می کنند و تسلیم نمی شوند.اینها کمتر دچار آسیب روانی می شوند و رضایت شغلی بیشتری دارند.توان تحمل بالاتری دارند و در محیط های استرس زا کمتر از دیگران دچار بیماری می شوند.خود را مسوول کار خود می دانند نه شانس و عوامل محیطی را، وقایع استرس زا را کنترل می کنند.
2- عزت نفس
میزانی است که فرد خودش را دوست دارد.
• فر استرس کمتری را تحمل می کند.
• عزت نفس زاید استرس زیاد را در پی دارد.
3- جنسیت
• آسیب پذیری زنان و مردان در برابر استرس یکسان نیست.
زنان در شرایط سخت ، خسته کننده و ملال آور بلند مدت مقاوم تر از مردان هستند و مردان در شرایط دشوار کوتاه مدت مقاومت بیشتری دارند.
4- درماندگی اکتسابی
در شرایطی که انسانها می توانند شرایط و اوضاع را کنترل یا از شرایط نامطلوب اجتناب کنند به آن تن بدهند و تسلیم شرایط شوند.
5- شخصیت نوع B:
آرام و صبور است.بندرت عجله می کند. از مهلت های زمانی و اضطرار زمانی رنج نمی برد، به تفریح و تمدد اعصاب اهمیت می دهد.
تطابق شخصیت فرد با شغل و سازمان در کاهش استرس موثر است.
6- خوداتکایی
مبتنی بر نظریه تعلق و وابستگی است :
• خوداتکایی: در آن وابستگی متقابل سازنده بین افراد در عین استقلال وجود دارد. اینها عوامل استرس زا را راحت تر مدیریت می کنند.
• وابستگی و تعلق بیش از حد: در مواجهه با عوامل استرس زا به دیگران پناه می برند.
• بی تعلقی: به روابط با دیگران اهمیت نمی دهند و نیاز به دیگران را در این مواقع انکار می کنند و به تک روی بی باکانه و تهاجمی روی می اورند.
فنون مدیریت استرس:
1- مساله محور (ستیز)
2- احساس محور(گریز)
مساله محور به تلاش برای تغییر شرایط دارد و احساس محور به کاهش تنش احساسی بدون تغییر شرایط بر می گردد.یعنی احساس فرد نسبت به شرایط تغییر می کند.
واکنش ها در برابر استرس
1- روش درمانی : روش واکنشی و انفعالی به استرس می باشد.معایبی همچون : کاهش عملکرد ، غیبت زیاد، ترک خدمت بالا دارد
2- روش پیشگیری : روش فعال در بر خورد با استرس می باشد.
بجای اینکه منتظر بمانیم که استرس اتفاق بیفتد عوامل استرس زا،استرس و پیامدهای آن را کنترل کنیم.
مانند: راهکارهای فردی :عوامل وضعیتی – شخصی، ارزیابی شناختی از استرس،فنون سازگاری
چه اتفاقی می افتد که در وضعیت های بحرانی یک موقعیت خوب گل را از دست داده و شهامت ابتکار عمل هم ندارید.در تمرینات عالی کار می کنید ولی هنگام مسابقه رسمی نمی توانید بازی واقعی خود را ارائه کنید.زمانی که باید مبارزه کنید فرار کنید و زمانی که باید حمله کنید،دفاع می کنید.از باختن ترس دارید،اما هما ن قدر از بردن می ترسید تا به حال به عنوان یک ورزشکار برایتان پیش آمده است که تکنیک و یا فنّی را در سالن تمرین بخوبی و بدون هیچ عیب و نقصی انجام می دهید امّا همان تکنیک را در مسابقه و یا یک موقعیت رقابتی به بدترین شکل ممکن به اجراء در می آورید؟! و هر چه بیشتر بر روی اجراء تمرکز می کنید نمی توانید آنطور کهباید و می توانستید آن را به انجام برسانید.
بهبود اجرا یکی از مسائل مهم در ورزش مدرن امروزی است.چگونه می توان از قدرت ذهنی برای بهبود اجرا یتان استفاده کنید.چگونه ورزشکاران می توانند به این طرز تفکر برسند که نه تنها باور داشته باشند می توانند پیروز شوند،بلکه اگر پیروز نشدند،بپذیرند که شکست پلی به سوی پیروزی است.حتما این ضرب المثل را شینده اید که می گوید هیچ چیز غیر ممکن نیست، ولی واقعیت این است که اکثر اوقات انجام یک عمل مشخص،دستیابی به اهداف معین و موفقیت در اموری که در ذهن خود داریم برای ما غیر ممکن جلو می کنند. به مثال های زیر توجه نمایید:
* وزنه برداری که در المپیک فراموش می کند قبل از رفتن بر روی سکو، گچ دست خود را استفاده کند.
* تکواندو کاری که پس از داخل شدن در زمین، به یاد می آورد که کلاه خود را روی سرش نگذاشته است.
* دوچرخه سواری که در ابتدای مسابقه پایش چنان می لرزد که نمی تواند بخوبی آن را بر روی رکاب بگذارد.
و همچنین بسیاری موارد دیگر که قطعاً به نوعی برای شما در ورزش و زندگی حرفه ای تان اتفاق افتاده است.
به مثال های بالا توجه کردید؟!
در تمامی این اتفاقات، وجه مشترکی از حواس و تمرکز وجود دارد و آن چیزی نیست نیست جز: " ذهن "
بسیاری از ورزشکاران و مربیان ورزشی،هر چه بیشتر به این حقیقت پی می برند که در موفقیت ورزشی،چیزی بیشتر از تمرین و پرداختن به بازی،دخالت دارد.عوامل روانی مطئمنا بر نمره نهایی مسابقه اثر می گذارند،و گاهی اوقات حتی عامل تعیین کنند. هستند،
به یاد داشته باشید !!!
ثانیه ها، دقایق، روزها، ماه ها و سال ها: زمان، هزینه، انرژی، فکر و حتی همه زندگی در ورزش و یک رقابت برای گرفتن نتیجه خوب و مطلوب صرف می شود، ولی فقطچند دقیقه و یا حتی چند ثانیه در میدان رقابت وقت است تا تمامی آن ها به بار نشیند. جالب است که بدانید در بین 10 نفر اول المپیک و مسابقات جهانی از لحاظ فنّی هیچ فرققابل ملاحظه ای نیست و تنها چیزی که برتری افراد نسبت به هم را مشخص می کند ذهن آن ها است، بله ذهن آن ها !!!
امروزه، رقابت در میادین ورزشی جهان بین دو جسم برتر نیست بلکه بین 2 ذهن برتر و 2 فکر برتر است.
علم روان شناسی ورزش،با شناخت این عوامل سر کار دارد .
روان شناسی ورزش چیست؟
روان شناسی ورزش در بردارند ه گزینش درست و بر انگیختن ورزشکاران است به گونه ای که هر ورزشکار بتواند در بالاترین حد توانایی خود به رقابت بپردازد. روان شناسی ورزش، محدوده ای از موضوعات شامل "انگیزه پایداری و موفقیت، ملاحظات روان شناختی در صدمات ورزشی و توان بخشی، روش های مشاوره با ورزشکاران، ارزیابی استعدادها، پیگیری تمرینات، خودباوری برای موفقیت، مهارت ورزشی، ورزش جوانان و روش های بالا بردن کارایی و خود تنظیمی" را در بر می گیرد.
هر چند غالبا برداشت عمومی چنین است که روان شناسی ورزش تنها مربوط به ورزشکاران حرفه ای است اما این حوزه تخصصی دربرگیرنده محدوده وسیعی از موضوعات علمی، کلینیکی و کاربردی مربوط به ورزش و تمرینات است. دو زمینه اصلی در روان شناسی ورزش وجود دارد: یکی کاربرد روان شناسی در بالا بردن انگیزه و کارآیی و دیگری تاثیر ورزش در بهبود سلامت روانی و عمومی.
مطالعه روان شناسی ورزش و استفاده از آن در موقعیت ورزشی شخص را توانا می سازد تا
1_رفتاری را توصیف کند(ورزشکاران تیمی که پیوسته برنده می شوند نسبت به گروه دیگر دوستانه رفتار می کنند تا ورزشکارانی که پیوسته می بازند)
2_رفتاری را تبیین کند(شکست غیر منتظره ممکن است به این سبب روی داده باشد که تیم خودی برانگیختگی لازم را نداشت.از سوی دیگر تیمی که شکست خورده بود در وضعی بهتر و آماده بود تا ثابت کند که می تواند رقیبی با ارزش را شکست دهد)
3_رفتاری را پیش بینی کند(اگر مربی ورزش با اوقات تلخی آموزش دهد،ورزشکار به سبب اضطراب و ناتوانی در تمرکز نخواهد توانست گفتار او را بخاطر بسپارد)
4_ بهبود کارآیی از طریق به کارگیری مهارت های روان شناسی
5_ موضوعات مربوط به سلامت روانی ورزشکاران
6_ همکاری با سازمان ها و نهادهای متولی ورزش
7_ عوامل رشدی و اجتماعی موثر بر مشارکت ورزشی
روان شناسی ورزش و روان شناسی تمرین را می توان امروزه می توان دو رشته مجزا و مکمل هم در نظر گرفت.
هر یک از این دو رشته،مفاهیم نظری مخصوص به خود و همچنین در تحقیقات مسیر خاص خود را دارند،با اینکه برخی از مبانی فکری مشترک بین این دو رشته وجود دارد،اما حوزه های محتوایی و علایق اندیشمندان آن متفاوت است.
شاخه روان شناسی تمرین به جای بررسی عملکرد ورزشی،بر عوامل شناختی،روان فیزیولوژیکی،و موقعیتی بر رفتار تمرین اثر می گذارند،توجه دارد نمونه های عناوینی آن در بردارنده اثرات فعالیت بدنی برعواطف و گرایشهای روانی معینی در فرد،دلایل اشتغال به برنامه های تمرین و علتهای دست کشیدن از آنها،تغییرات شخصی در نتیجه بهینگی در تناسب بدنی،اعتیاد مثبت و منفی به تمرین،اثرات فنون شناختی براجرای تمرین عملی و غیره می باشند.
اما روان شناسی ورزش به موضاعت مرتبط با رقابت ورزشی می پردازد. روانشناسان ورزشی از فنون اندازه گیری و راهبردهای مداخله برای کمک به افراد جهت دستیابی به عملکرد بهینه ، استفاده می کنند . عوامل انگیزشی ، مثل تنش ، اضطراب ، استرس و انگیزه نقش مهمی را در روانشناسی ورزش ایفا می کنند . عوامل متعدد شخصیتی نیز بر عملکرد ورزشکاران تاثیر گذارند و سرانجام خانواده و شرایط اقتصادی نقش بسیار مهمی را در روانشناسی ورزش بازی می کنند.
روان شناسی ورزش یک علم است. این علم رفتار انسانی در زمینه شرکت در ورزش و چگونگی تاثیر پذیری رفتار (عملکرد) از سه منبع اصلی را مطالعه می کند،ورزشکار،رهبرتیم(مربی ورزش)و محیطی که این افراد با هم کنش متقابله دارند.امروزه روانشناسی ورزش از ارکان جدایی نا پذیر در آماده سازی ورزشکاران برای تمرینات و مسابقات سطوح جهانی و المپیک تلقی می شود.
در هرم قهرمانی ورزشکاران نخبه،آگاهای جسمانی،فنی و تاکتیکی کتمرین نقش در موفقیت آنها خواهد داشت.به عبارت ساده تر،در هرم قهرمانی ،آمادگی جسمانی در قاعده هرم و آمادگی فنی و تاکتیکی در قسمت میانی و در راس هرم آمادگی روانی (ذهنی)قرار دارند. در مسابقات جهانی به ویزه بازیهای المپیک ده نفر اول قهرما نی از نظر اماد گی بدنی،فنی و تاکتیکی حدودا در یک سطح هستند و قهرمانی نصیب کسی خواهد شد که از نظر آمادگی روانی(ذهنی)آماده تر است.
کلورادواسپرینگ،خدمات روان شناسی ورزش را به سه شاخه وسیه تقسیم بندی کرد
1_خدمات بالینی 2_خدمات تربیتی (آموزشی)3_خدمات پژوهشی
خدمات بالینی :این ناحیه در بر بردارنده خدمات کمکی به ورزشکارانی است که دارای مسائل عاطفی شدید هستند(افسردگی،بی اشتهایی و هراس)و نیازمند معالجه در دوره ای دراز مدت هستند
خدمات تربیتی (آموزشی): آموزش در روانشناسی ورزش به منظور کمک به ورزشکاران است تا مهارتهای روانی لازم را برای به واقعیت در آوردن نیروهای با لقوه شان را گسترش دهند. آرامبخشی عضلانی،تمرکز،خیال پردازی و مقابله با فشارها نمونه های از این مهارتهای شناختی هستند.
خدمات پژوهشی: شامل سه گونه مسولیت هستند
انجام پژوهش +انجام یافته های پژوهشی در نشریه های حرفه ای +ارائه نتایج ئپزوهشی به دانشکده ها در کنفرانسهای حرفه ای
این حرفه برای چه کسانی مناسب است؟
هر فرد تنها بر اساس تناسب با نیازها، علائق، استعداد و اهدافش می تواند در مورد یک حرفه تصمیم بگیرد. اگر کسی به ورزش یا تمرینات ورزشی علاقه مند نباشد احتمالا این حرفه مناسب او نیست. اما اگر فردی از کمک به دیگران برای رسیدن به حداکثر توانائیشان، حل مسائل پیچیده و کار کردن در قالب یک تیم لذت می برد احتمالا روان شناسی ورزش می تواند شغل مناسبی برای او باشد.
نمونه هایی از مثمر ثمر بودن روان شناسان ورزش:
در جام جهانی 2006 آلمان، هر 8 تیم رسیده به مرحله نهایی از حضور یک روان شناس ورزشی سود می بردند، بررسی نتایج این جام و تمامی تورنمنت های فعلیجهان، این باور را در سطح اول فوتبال جهان پدید آورده که با کمک گرفتن از روان شناسان ورزشی میزان استرس بازیکنان و حتی مربیان کاهش و اعتماد بنفس آنان بالامی رود.
وقتی با ورزشکاران دارای مدال در المپیک مصاحبه کرده اند، آنان 70 درصد از موفقیت خود را مدیون مهارت های ذهنی آموخته از روان شناسان ورزشی تیم خود دانستند. بسیاری از قهرمانان اذعان دارند که موفقیت خود را به دلیل ارتقاء مسایل روانی و برخی دیگر روی مولفه های دیگر از جمله تمرکز، کنترل استرس و بالا بردن اعتماد به نفس خود می دانند.
دیوید جیمز سنگربان تیم ملی انگلیس ورود روانشناسان به فوتبال را اتفاقی مبارک می داند و معتقد است که هیچ چیز برای یک فوتبالیست مثل دوری از زمین چمن دردناک نیست و روانشناسان در چنین موقعیت هایی می توانند کمک شایانی به بازیکنان داشته باشند و نقش پررنگی در بازگشت سریع بازیکنان به میادین ایفا کنند.
فرانس بکن باوئر، ستاره اسبق تیم ملی فوتبال آلمان و جهان به گونه کنایه آمیزی از تیم های آسیایی و آفریقایی به دلیل عدم بهره گیری از یک متخصص روانشناس در اردوی تیم های فوتبال انتقاد کرد. وی معتقد است بعضی از تیم ها فقط حضور در جام جهانی را مورد اهمیت قرار داده اند اما برای موفقیت در این رقابت ها تلاشی نمی کنند.
در کنار تمامی ویژگی ها، این علم فقط مختص به قشر ورزشکار، مربی و داور نیست، بلکه عموم جامعه که به نوعی با ورزش در ارتباط هستند مانند: خانواده هایورزشکاران، مخاطبان رشته های پر طرفدار که هیجانات آن ها تحت تاثیر برد و باخت تیم یا ورزشکار محبوبشان می باشد که موجی از شادی و غم های بسیاری را دربر می گیرد نیز را در بر می گیرد.
امیدواریم شاهد روزی باشیم که روان شناسی ورزش جایگاه واقعی خود را در بین جامعه پیدا کرده و روان شناس ورزش در کنار مربیان فنّی، مربی بدنساز، پزشکورزش تیم، متخصص تغذیه ورزش، ماساژور و …. همراه حامی ورزشکاران و مربیان باشد.
در آخر یکی از ابزارهای مهارت های ذهنی را بعنوان هدیه به شما تقدیم می کنیم، تا آن را همیشه با خودت به همراه داشته باشید،
همیشه با خود زمزمه کنید:من فردی هستم با توانایی های متفاوت از دیگران که اینتوانایی ها من را به موفقیت می رساند"
کسب موفقیت و قهرمانی در میدان های ورزشی در تمامی سطوح عالی حق شماست
"روانشناسی ورزشی " علمی است که در مورد اصول روانشناختی در حیطه ورزش صحبت می کند. استفاده از این علم هم در جهت بهبود کارآیی ورزشی و هم بهبود جنبه های جامعه ای روانشناسی انسان است.
نشریه "پیک سلامت" فصلنامه علمی فدراسیون پزشکی ورزشی، در آخرین شماره خود در مقاله ای تحت عنوان "روانشناسی ورزشی"، ترجمه دکتر " لاله حاکمی" آورده است:
نورمن تریپلت ( Norman Triplet ) درسال ۱۸۹۷اولین فردی بود که در زمینه روانشناسی ورزشی به تحقیق پرداخت. وی عملکرد ورزشی دوچرخه سواران را در شرایط مطلوب ازنظر اجتماعی مورد تحلیل قرار داد.
کلمن رابرت گریفیث (Coleman Robert Griffith ) اولین آزمایشگاه روانشناسی ورزشی را در دانشگاه ایلی نویز در سال۱۹۲۵تاسیس کرد.
انجمن روانشناسی آمریکا دردهه 50، شاخه روانشناسی ورزشی را تشکیل داد و پس از آن انجمن های متعدد علمی درمورداصول و کاربرد روانشناسی ورزشی مطالعه می کنند.
در حیطه روانشناسی ورزشی در کشور خودمان نیز بخشی از موفقیت خردسالان کاراته کا در بازیهای جهانی را علاوه بر آموزش و تمرینات و تکنیک، مرهون آشنایی و داشتن برخورد اصولی با مسایل روان شناختی این ورزشکاران هستیم.
اثرات ورزش بر سلامت روان
ورزش طولانی مدت برای حفظ فواید روانی، مورد نیاز است. یک جلسه ورزش می تواند مثل یک دوز دارو باشد.برای آن که دارو ( یا در مورد بحث ما ورزش) اثرکافی، طولانی مدت و پایدار داشته باشد باید به مقدار لازم و مدت زمان مشخص مورد استفاده واقع شده باشد.
مطالعات متعددی نقش ورزش منظم (به ویژه ورزش هوازی) را در اتقاء روانی فرد نشان داده اند. اهمیت این یافته علمی را نباید کم انگاشت. نه تنها ورزش منظم می تواند آمادگی قلبی عروقی را بهبود بخشد، می تواند آثار مفیدی روی وضعیت خلقی ورزشکار نیز داشته باشد.
فواید روانی ورزش در همه افراد در هر سن یا هر مقدار توانایی جسمانی دیده می شود. ما باید این احساس نیاز را در همه اقشار و افراد جامعه برانگیزانیم تا از موقعیت های خود در جهت فعالیت جسمی سود برند.
کودکان نیاز ویژه ای به انگیزش جهت انجام فعالیت های ورزشی دارند. زیرا در سنین کودکی است که رفتارهای ورزشی برای تمام طول عمر تثبیت می شود.
سالمندان نیز نیازهای خاص خود دارند. فعالیت جسمانی می تواند اثرات ناتوان کننده سالمندی را کاهش دهد که این امر هم به وسیله تاثیرات جسمی و هم روانی اعمال می شود. افراد دارای ناتوانی جسمی از این قاعده مستثنی نیستند، بعضی اوقات در اجتماع به غلط تصور می شود که این افراد قادر به فعالیت جسمانی و ورزش نیستند درصورتی که این افراد می توانند به طور خاص و تحت نظر مستقیم پزشک معالج ورزش کنند.
درهر صورت می بایست همواره در نظر داشت که :
1) بین ورزش هوازی و کاهش سطح اضطراب و افسردگی ارتباط وجود دارد.
2) ورزش هوازی در درمان خلق پایین و اضطراب خفیف تا متوسط موثر است.
3) کاهش اضطراب و افسردگی ممکن است خود به خود و بدون ارتباط با آمادگی قلبی عروقی پدید آید.
4) امادگی جسمانی کاهش دهنده تنش های زندگی است بطوریکه در ورزشکاران مراجعات به پزشک کمتر از افراد عادی است.
زمان مصرف شده برای ورزش نباید زمان هدر رفته درنظر گرفته شوداز آنجایی که ما در یک دنیای پرتنش زندگی می کنیم باید قدم هایی را برداریم که تنش روزانه را کاهش دهیم. باید به افراد آموزش داده شود که ورزش جزیی از برنامه روزمره و در راس برنامه های فردی باشد.
شخصیت و ورزشکار
شخصیت یک فرد با سه لایه مشخص نشان داده می شود. سطحی ترین آن "رفتار وابسته به نقش" فرد دراجتماع است. اما عمیق ترین و پرمعناترین لایه "هسته روان شناختی" است.
برای درک ورزشکار، مربی نباید با رفتار وابسته به نقش وی اغفال شود.
ورزشکار ممکن است خیلی تند و خشن برخورد کند اما واقعیت این باشد که وی احساس ناامنی می کند. مربی باید زمان کافی برای مطالعه و شناخت روان – شناختی ورزشکار خود داشته باشد و بفهمد که وی واقعا در هسته روان شناختی خود چگونه است؟
اما باید به خاطر داشت که نمی توان از روی نوع شخصیت، به میزان زیادی در مورد کارآیی ورزشی قضاوت کرد. به طور کلی ورزشکاران نسبت به افراد غیر ورزشکار و ورزشکاران سطح قهرمانی نسبت به ورزشکاران سطوح پایین تر از نظر شخصیتی متفاوت هستند. به عنوان مثال ورزشکاران شخصیتی مستقل تر، هدفمندتر و برونگراتر از غیرورزشکاران دارند. که این امر بیشتر به علت انتخاب طبیعی است نه به علت آموزش، افرادی که خصوصیات شخصیتی خاصی دارند بیشتر به سوی ورزش گرایش می یابند.
یک استثناء این قانون، سال های قبل از بلوغ است. در طول سالهای نوجوانی، ورزش کردن در شکل گیری نکات شخصیتی مثبت مثل اتکاء به نفس و استقلال بسیار موثر است. مربیان و آموزگارانی که با پسران و دختران نوجوان کار می کنند باید توجه داشته باشند که ورزش کردن در زندگی افراد نوجوان و جوان نقش مثبت ویژه ای دارد. برنامه های ورزشی که برای نوجوانان طراحی شده است باید به ایجاد حس هایی مثل خودباوری، اعتماد به نفس و استقلال اهمیت دهند.
برد و باخت نباید بیشتر از نیازهای واقعی دختران و پسران جوان اهمیت داشته باشد. تست های متفاوتی جهت ارزیابی وضعیت شخصیتی ورزشکاران در دسترس است. هریک از این تست ها برای یک منظور و هدف خاص طراحی شده اند. بنابراین باید تست مناسب انتخاب شود.
به طور کلی می توان گفت که در بین ورزشکارانی که به ورزشهای گوناگون می پردازند، از نظر شخصیتی تفاوت وجود دارد. احتمالا واضح ترین اختلاف در بین ورزشکاران تیمی وانفرادی دیده می شود. به عنوان مثال ورزشکاران ورزش های تیمی برونگراتر، وابسته تر و پرخاشگرتر از ورزشکاران ورزش های انفرادی هستند. به طور قطع، باید بین فوتبالیست ها وتنیس بازان انتظار تفاوت هایی را داشت.
روانشناسان ورزیده می توانند از وضعیت شخصیتی کمک بگیرند و تعیین کنند که چه نوع ورزشی برای ورزشکار مناسب است.اما نباید در انتخاب نوع ورزش از طرف روانشناس اصراری صورت گیرد.
اگر یک ورزشکار نوجوان با شخصیت مناسب تنیس، بخواهد به ورزش فوتبال بپردازد، باید به وی این امکان داده شود. گاهی ورزشکار به نقطه ای می رسد که نمی داند بین دو نوع ورزش کدام را به عنوان ورزش اول خود برگزیند.
احتمالا درنظر گرفتن وضعیت شخصیتی دراین موقعیت می تواند بسیار کمک کننده باشد.
در بساری از موارد میان ورزشکارانی که در پست های مختلف یک تیم بازی می کنند تفاوت هایی خصوصا از لحاظ شخصیتی یا روانشناختی یافت می شود.
( دروازه بان در مقایسه با سایر بازیکنان فوتبال ) خصوصیات شخصیتی ورزشکاران را می توان در انتخاب وظایف ورزشکار دریک تیم دخالت داد البته مربی نباید فراموش کند که خصوصیات جسمانی مثل سرعت، قدرت و چابکی نیز اهمیت بسزایی دارند. در ضمن باید به خاطر داشت که خصوصیات شخصیتی که از تستهای متفاوت برداشت می شوند، نشانگر قوی و خوبی برای مهارت در ورزش نیستند. به علاوه در مورد هر ورزشکار باید به طور مجزا و جداگانه قضاوت شود.
خشونت
بین سطح منطق اخلاقی ورزشکار و تمایل وی به خشونت ارتباط وجود دارد.
مربیان وآموزگاران باید خشونت ورزشکار را به وسیله هدایت ورزشکار به احساس درست کاهش دهند. به ورزشکاران باید آموخته شود که خشونت در طی یک مسابقه ورزشی به اندازه خشونت در زندگی روزمره بد است.
براساس فرضیه ناکامی – خشونت "برکوویتز" یک واقعه ناامید و ناکام کننده می تواند فرد را به طرف خشونت سوق دهد. مربیان باید به موقعیت هایی از بازی که می تواند منجر به خشونت گردد، توجه داشته باشند.
وقتی یک ورزشکار ناکام و عصبانی می شود،مربی باید وی را از بازی بیرون کشیده، آرام و خونسرد نماید.
رفتار خشونت آمیز در میدان بازی منجر به خشونت بیشتر می گردد ( چرخه معیوب ) .
مربیان باید به ورزشکاران بیاموزند که خشونت به تیم آن ها کمک نخواهد کرد و احساس بهتر بودن را نیز در آن ها ایجاد نخواهد نمود.
خشونت به احتمال بیشتر موجب عقب افتادن تیم می گردد نه کمک به آن.
مربیانی که می خواهند موفق باشند نباید خشونت را ترویج کنند. یک عمل نشانی از خشونت حتی اگر یک یا دو بار موجب موفقیت در یک مسابقه گردد، در طولانی مدت به یک ناتوانی و اختلال جدی تبدل خواهد شد.
اعمال خشونت آمیز بیشتر در تیم های بازنده، در طی مسابقات با اختلاف زیاد و پس از یک چهارم اول بازی رخ می دهد درطی این موقعیت ها مربی باید مراقب ورزشکارانی که سابقه رفتار خشونت آمیز دارند، باشد.
تمام مسابقات ورزشی نقاط کلیدی حساسی دارند که باید به آن ها توجه خاص داشت. درواقع از نظر روانشناسی، " توجه انتخابی " یکی از مهمترین خصوصیات شناختی یک ورزشکار موفق است.
مثلا در والیبال، بلوک کردن توپ یک سلاح دفاعی مهم در امتیازگیری است.
زیرا یک تیم معمولا در چرخشی از توپ که خودش سرویس می زند، بلوک کننده ها باید به طور انتخابی به حمله کننده اصلی توجه داشته باشند و نباید حواسشان به حرکات پاسور یا سایر حمله کننده ها یا حتی به توپ باشد.
توجه
توجه انتخابی مهارتی آموختنی است. بدون شک بعضی از ورزشکاران در داشتن توجه انتخابی نسبت به سایرین برتر هستند. اما دلیلی وجود ندارد که این مهارت آموختنی نباشد. نقش مربی این است که نقاط کلیدی و حساس در بازی را به ورزشکاران خود نشان دهد و توجه ورزشکاران را به طور انتخابی به آن ها جلب کند. یک مثال خوب ، پرتاب های آزاد در بسکتبال است. اما تعدادی از ورزشکاران این مهارت را در شرایط سکوت یاد می گیرند که دراین شرایط مساله ای برای انحراف توجه آن ها وجود ندارد.
پدید آوردن شرایطی مشابه مسابقه، مثل حضور تماشاچیان و طرفداران تیم مقابل می تواند به ورزشکاران در آموختن این توجه انتخابی در شرایط نزدیک به مسابقه کمک کند.
توجه انتخابی در شرایط مشابه مسابقه، مثل حضور تماشاچیان و طرفداران تیم مقابل می تواند به ورزشکاران در آموختن این توجه انتخابی در شرایط نزدیک به مسابقه کمک کند.
ظرفیت پردازش اطلاعات دریک ورزشکار محدود است. اگر یک مربی به ورزشکار اطلاعاتی بیش از ظرفیت قابل پردازش وارد کند، شکست حاصل می شود.
البته باید به خاطر داشت که این ظرفیت به توجه ورزشکار مربوط است و با هوش تفاوت دارد.
محتوای اطلاعاتی مهارت های مختلف را می توان به نفع افزایش قابلیت پردازش اطلاعات کاهش داد. مثلا دریک فوتبالیست مبتدی، عمل در بیان کردن توپ به تنهایی به آن چنان فضای پردازشی نیاز دارد که برای مهارت دریبل کردن، ورزشکار می تواند هم به دریبل کردن و هم به پاس دادن هم به وضعیت پیشرفت بازی و … بپردازد. این بدان معنی نیست که فضای پردازشگر بیشتر شده بلکه محتوای اطلاعاتی دریبل کردن به نزدیک صفر رسیده است.
محدود کردن توجه به یک امر، توجه را از سایر امور مهم باز می دارد.
توجه به امور مختلف به ورزشکار اجازه می دهد که به نقاط حساس ورزش توجه داشته باشد اما توجه به مسایل غیرمتبط می تواند به عملکرد ورزشی صدمه بزند. توجه صرف به یک موضوع، به ورزشکار اجازه می دهد که فقط به اصلی ترین نکته بپردازد اما این امر نیز به عملکرد صدمه می زند، زیرا بسیاری از نکات مرتبط حذف می شوند. ورزشکاران موفق آنهایی هستند که بتوانند دریک موقعیت توجه خودشان را محدود و دریک موقعیت دیگر توجه خودشان را بازکنند.
مهارت های تمرکزی و توقف فکر می تواند به ورزشکار کمک کند که از خطاهای ایجاد شده توسط انحراف توجه و افکار منفی جلوگیری نماید.
مهارتهای تمرکز و توقف فکر را می توان قبل از مسابقات به ورزشکار آموزش داد تا وی بتواند از ان ها در مواقع لازم در مسابقات استفاده کند.
درطی مسابقاتی مثل ماراتون و دو استقامت، اهمیت توجه درونی بیشتر از زمان تمرینات این ورزش است. برای اینکه یک دونده استقامت موفق باشد، باید بتواند در مدت زمانی طولانی توجه درونی داشته باشد. به وسیله مربیگری صحیح، ورزشکار یاد می گیرد که از این توجه درونی استفاده کند. اما این امر اشتباه است که اصرار بورزد که در تمام طول دویدن این توجه درونی را حفظ کند. توجه به امور دیگر نیز آرامش بخش است و زنگ تفریح روانشناسی مورد نیاز ورزشکار را تامین می نماید.
انگیزه و اعتماد به نفس
داشتن احساس موثر بودن در ورزشکاران جوان با سطح موفقیت آن ها مرتبط است. مربی و آموزگار باید به ورزشکاران جوان اطمینان دهند که موفقیت های فراوانی کسب خواهند کرد. این امر باعث احساس توانا بودن ورزشکار در مسابقه می شود. احساس مفید بودن در ورزشکاران جوان بااستفاده از مدل های حرفه ای و تاکید بر اینکه توانایی درونی به تنهایی نمی تواند نتیجه مسابقه را تعیین کند، ایجاد می شود. مربیان و اموزگاران باید به پیدایش احساس خود مفید بودن در ورزشکار جوان با روش های تاکید به نقاط قوت در مقابل نقاط ضعف و فراهم آوردن الگوهای مناسب و تاکید براینکه کوشش و تلاش به اندازه توانایی درونی مهم است، کمک کنند. انگیزه را در کودکان می توان از طریق تلاش های موفق مکرر ایجاد کرد.
توصیف صحیح موفقیت به صورت نتیجه مثبت و نه فقط بردن، به پیشرفت کودکان کمک می کند و موفقیت می تواند به شکل بهبود مهارت ، نقش کوشش کردن یا لذت بردن توصیف شود.
مهم است که یک ورزشکار جوان حداقل در یک فعالیت ورزشی موفقیت و احساس توانایی و قابلیت را در خود تجربه کرده باشد. یک موفقیت می تواند احساس و درک ورزشکار از خود راتقویت کند. با تجربه موفقیت های بیشتر، ورزشکار اعتماد به نفس بیشتری به دست می آورد.
در هنگام تلاش برای تشکیل احساس اعتماد به نفس، قابلیت و توانایی باید به مسایل تکاملی توجه داشت. در سن ۶تا ۷سالگی کودک شروع به ارزیابی خود درمقایسه با کارایی هم سن و سالان خود می کند. این امر یک خصوصیت تکاملی این سن است و باید جهت کمک به کودک تلاش شود تا وی قابلیت را تابعی از تلاش و عملکرد مطلق خودش و نه نتیجه کار بداند. اگر مربی به اهمیت تلاش و پیشرفت فرد تکیه کند، برد و باخت اهمیت کمتری می یابند
اعتماد به نفس در موقعیت هایی مثل دودلی، مقایسه اجتماعی و اعمالی که برای فرد تناسب ندارند، در زنان بیشتر ازمردان مختل می شود. عوامل متعددی بر تغییرات اعتماد به نفس موثرند. یکی از این عوامل درک فرد از تواناییش است. انجام یک کار که احتیاج به قدرت عضلانی دارد، موجب برانگیخته شدن احساس عدم اعتماد به نفس در خانم ها می شود، اما می توان این احساس را با تصور فرد در مورد توانایی هایش اصلاح کرد.
اگر وی باور داشته باشد توانایی چنین عملی درونی و غیرقابل تغییر است، در برابر انجام آن احساس عدم اعتماد به نفس خواهد کرد.اما اگر باور داشته باشد که توانایی انجام آن قابل آموختن و اکتسابی است، احساس وی در جهت مفید بودن واعتماد به نفس به طور قابل توجهی افزایش می یابد. این امر مهم است که به تمام ورزشکاران به ویژه بانوان آموزش داده شود که اعمال حرکتی، آموختنی و مهارتی هستند، حتی اگر برای فردمشکل یا بی تناسب به نظر برسند.
اگراهمیت جایزه خارجی که به ورزشکار داده می شود در چشم ورزشکار مهم تر ازخود شرکت در ورزش باشد، می تواند انگیزه درونی راکاهش دهد. اگر جایزه های خارجی مثل جام، مدال و… در چشم ورزشکار جایزه ای برای عملکرد مناسب و تشویق برای شرکت بیشتر ورزشکار گردد، انگیزه داخلی را تقویت می کند.
ایجاد انگیزه درونی در ورزشکار و اعتماد به نفس، هدف نهایی برنامه های ورزشی نوجوانان است. برنامه های ورزشی نوجوانان که براساس انگیزه تعیین شده توسط سازمان ها یا والدین طراحی می شوند، ممکن است انگیزه مورد نیاز در ورزشکار را فراموش کنند. به منظور کمک به ورزشکار درایجاد علاقه درونی به ورزش واعتماد به نفس، انگیزه ورزشکار برای ورزش کردن باید اهمیت بالاتری نسبت به انگیزه والدین یا مربی داشته باشد.
اضطراب و انگیختگی
محرک هایی که از محیط می آیند و توسط مغز به عنوان تهدیدکننده فرد تفسیر می شوند، به طور خودکار پاسخ اضطرابی ایجاد می کنند. مربی و ورزشکار باید فیزیولوژی انگیختگی را بشناسد .
مداخله و برنامه های مواجهه با استرس براساس توانایی معکوس کردن این پاسخ می باشند.
اینکه ورزشکار به یک وضعیت تهدیدکننده ( رقابت ) با اضطراب وضعیتی پاسخ دهد یا خیر، وابسته به درک ورزشکار از موقعیتش است.
خصوصیات هر ورزشکار منحصر به فرد است. تصمیم گیری باید براساس فرد باشد. مربی نباید پاسخ اضطرابی ورزشکار را دریک موقعیت رقابتی با پاسخ متصور از موقعیت مشابه غیررقابتی تفسیر کند. درک خود ورزشکار از موقعیت، سطح پاسخ اضطرابی را تعیین می کند.
پاسخ اضطرابی وضعیتی به یک موقعیت استرس زا را می توان ثبت کرد. خود ورزشکار می تواند پاسخ های رفتاری وابسته به اضطراب خود را ثبت کند. با ثبت این موقعیت ها مربی می تواند به شناسایی و کنترل استرس رقابتی ورزشکار کمک کند.
ارتباط بین انگیختگی و اضطراب وضعیتی جسمی (درک جسمی افزایش فعالیت سمپاتیک) و عملکرد ورزشی به شکل Uوارونه است در حالیکه ارتباط بین اضطراب وضعیتی شناختی و عملکرد ورزشی خطی و منفی است.
تهدیدکننده های واقعی عملکرد ورزشکار ، نگرانی ، عدم وجود خودباوری و بی قراری است. با دانستن این امر مربی باید به ورزشکار کمک کند براین تهدیدکننده های ناتوان کننده فائق آید. همزمان ، بهترین سطح اضطراب وضعیتی جسمی باید مورد تشویق قرار گرفته، حفظ شود. زیاد بودن اضطراب وضعیتی جسمی و نیز کم بودن آن مضر است.
جهت و شدت اضطراب وضعیتی مشخص می کند که آیا این وضعیت برای عملکرد ورزشی مفید یا مضر است. با توجه به اختلافات بین افراد، بسیار مهم است که یک مربی یا آموزگار بداند که آیا ورزشکار سطح خاصی از اضطراب را به شکل مثبت یا منفی تحمل می کند.
اماده سازی ورزشکاران برای رقابت بیشتر از ارتقاء روحیه آن ها می باشد و باید بهترین سطح انگیختگی برای هر ورزشکار را شامل شود.
بهترین سطح انگیختگی، بسته به پیچیدگی عملکرد ورزشکار و سطح مهارتی وی متفاوت است. ورزشکاران بسیار ماهر و ورزشکارانی که کارهای ساده را انجام می دهند احتیاج به سطح نسبتا پایینی از انگیختگی دارند.
بالارفتن سطح انگیختگی موجب باریک شدن محدوده توجه ورزشکار می شود.
ورزشکاران رشته هایی که نیازمند توجه به نکات متعدد هستند، احتیاج به سطح پایین تری از انگیختگی دارند.
پاسور والیبال باید متوجه تمام جوانب بازی باشد. دید تنگ برای پاسور مضر است. پایین بودن سطح انگیختگی موجب وسیع شدن محدوده توجه ورزشکار می شود. ورزشکاران رشته هایی که نیازمند محدوده باریک توجهی هستند، احتیاج به انگیختگی بالاتری دارند. مثلا در ورزش هایی مثل پرتاب نیزه و دیسک که فقط با یک حرکت ضربه را وارد می کنند، احتیاج به باریک بودن محدوده توجهی دارند. ورزشکارانی که نیاز به تصمیم گیری آنی دارند، احتیاج به سطح متوسطی از انگیختگی دارند.
امید به روزی داریم که این رشته علمی جایگاه مناسب خود را در جامعه ورزشی پیدا کند و بتوانیم با به کارگیری اصول آن شاهد موفقیت بیشتر و ارتقاء سلامت روانی ورزشکاران کشور خودمان باشیم.
منبع : سایت انجمن درمانگران ایران- http://www.iranhealers.com
روانشناس ورزشی به ورزشکار کمک می کند تا توانایی و رویاهای خود را در ورزش به خوبی درک کند و به کار گیرد.
روانشناسی ورزشی به سرعت در حال رشد است. هنگامیکه افراد فعالیت ورزشی انجام می دهند بیشتر و بیشتر در می یابند که کلید رسیدن به اوج عملکرد ورزشی و تفاوت بین ورزشکار خوب و عالی بازی ذهن است.
ورزش به عنوان یک فعالیتی که نیاز به مهارت و قدرت بدنی دارد و اغلب در ماهیت رقابتی، تعریف شده است. روانشناسی به عنوان علم ذهن، حالات ذهنی، فرایندهای ذهنی و رفتار انسانی تعریف می شود. بنابراین فیزیولوژی ورزشی جنبه های رفتاری و ذهنی علم ورزش است. و اینکهورزشکار چگونه فکر می کند و چه احساسی دارد، اثر عمده ای بر عملکرد او دارد. کار کردن با مشاور و روانشناسی ورزشی، می تواند اعتماد به نفس و تمرکز را افزایش داده و ورزشکار قادر می شود استرس خود را مدیریت کند.
چرا مردم با یک روانشناس ورزشی تماس می گیرند؟
روانشناسی ورزشی راهی است برای کمک به ورزشکاران تا عملکرد خود را با داشتن ذهن قوی بهبود بخشند. روانشناس ورزشی به ورزشکاران و مربیان کمک می کند تا به سئوال های خود در زمینه ورزش جواب دهند.
برخی از این نوع سئوال ها که روانشناس ورزشی به آن پاسخ می دهد به قرار زیر است:
* چگونه اعتماد به نفس خود را دوباره به دست بیاورم؟
* تکنیک های ایجاد انگیزه در تیم که من می توانم برای بهبود عملکرد تیم خود از آن ها استفاده کنم چیست؟
* چگونه قبل از یک مسابقه بزرگ به اعصاب خود مسلط باشم؟
* چرا من در تمرین خوب عمل می کنم اما در مسابقات نه؟
در هر زمان، ورزشکاران در هر سطحی با عملکرد خود در چالش هستند. اگر آن ها بخواهند قوی تر و یا سریع تر شوند، دنبال مربیان قوی تر و ماهرتر می گردند تا تکنیک های فیزیکی را برای داشتن عملکرد بهتر به آن ها آموزش دهند. اگر چالش با اعتماد به نفس، تمرکز، انگیزه، پایداری و مثبت اندیشیدن باشد، آن وقت نوبت روانشناس ورزشی است که تکنیک های روانشناسی ورزشی را برای بهبود عملکرد به ورزشکار بیاموزد.
نقش روانشناس ورزشی چیست؟
بسیاری از ورزشکاران و مربیان در مورد نقش یک روانشناس ورزشی در بهبود عملکرد ورزشی دچار ترید هستند. روانشناس ورزشی با آموزش استرتژی های آموزش ذهنی به ورزشکاران و تیم ها کمک می کند تا بهتر عمل کنند. روانشناس ورزشی با ورزشکارانی که مشکل دارند یا ورزشکارانی که دچار افت شده اند کار می کنند.
مطالعات نشان داده اند که ورزشکاران از چیزهایی که نمی دانند اجتناب می کنند. ورزشکاران فکر می کنند که روانشناس ورزشی آخرین راه حل است و یا برای ورزشکارانی است که مشکلات روحی دارند. بهتر است از عنوان "مربی بازی ذهنی" استفاده کنیم چون ورزشکاران با این عنوان بهتر از "روانشناس ورزشی" ارتباط برقرار می کنند. این عنوان کمتر تهدید کننده است و در واژگان ورزشکاران تعریف شده است. اجازه دهید با این واقعیت روبه رو شویم؛ واژه روانشناس هنوز خیلی از افراد را می ترساند.
روانشناس ورزشی از سه طریق به بهبود عملکرد ورزشی ورزشکار می تواند کمک کند.
1. آموزش مهارت های ذهنی برای بهترین عملکرد
2. آموزش استفاده بهتر از زمان تمرین
3. آموزش مدیریت برنامه تمرین
در واقع این لیست کاملی نیست که یک روانشناس ورزشی می تواند انجام دهد، اما این لیست زمینه های متعددی را پوشش می دهد. نقش روانشناس ورزشی کمک به ورزشکار در پرورش دادن مهارت های ذهنی برای موفقیت در ورزش است. روانشناس ورزشی به ورزشکار می آموزد که چگونه احساس اعتماد به نفس بیشتر، تمرکز بهتر، خونسردی تحت فشار و تمرین با کارایی بیشتر داشته باشد. روانشناس ورزشی تیم، پشتیبان ورزشکار است.
برخلاف روانپزشک، روانشناس ورزشی هیچ گونه دارویی تجویز نمی کند، با ورزشکاران غیر طبیعی و یا افرادی که بیماری روانی دارند کار نمی کند. روانشناس ورزشی به ورزشکار کمک می کند تا توانایی و رویاهای خود را در ورزش به خوبی درک کند. و اغلب این همان مهارت بازی ذهنی است که به ورزشکاران آموخته می شود و می تواند در زندگی و برای دانش آموزان ورزشکار، ورزشکاران جوان و تفریحی به کار گرفته شود.
لطفا از کار با یک روانشناس ورزشی مخالفت نکنید. ارزش واقعی کار با یک روانشناس ورزشی، رسیدن به پتانسیل فیزیکی و عملکردی عالی در مسابقات، مثل آن چیزی که در تمرینات انجام می دهید، است.
منابع:
-ترجمه شده توسط تیم Osport
-سایت www.peaksports.com
1