پروژه معماری مصلی

 "فهرست مطالب"
عنوان صفحه
مصلی
مصلای یزد
مصلای نائین
مصلای طرق
مصلای مشهد
مصلای تهران

مصلی: جای نماز – جایی که در عید فطر و قربان در آن نماز برپا می شود. مصلی مکانی است که در مواقع خاص در آن نماز برگزار می شود.
مثلا جهت برگزاری نماز باران از مکان مصلی بهره می گرفتند، علاوه بر این گفته شده که مراسم تدفین در این مکان برگزار می شده و در پاره ای اوقات از مصلی جهت مراسم اعدام نیز استفاده می شده است. قداست این مکان تا حدی بوده که از ورود زنان حائضه جلوگیری می شده و ممنوعیت داشته است.
اولین مصلی در شهر مدینه بدستور حضرت محمد (ص) دور از دیوارهای شهر ساخته شد، بعد از آن در بیشتر کشورهای مسلمان مکانی دور از حریم شهر و دور از هیاهوی شهر مکانی جهت برگزاری مراسم نماز عیدین (فطر و قربان) و دیگر مراسم مخصوص در نظر گرفته می شد که مصلی نام داشت.
مصلی در واقع زمینی وسیع، شبیه زمین خرمن کوبی است، با دیواری که جایگاه محراب در قسمتی از آن ساخته شده است، و جایگاهی سکویی و بلندتر جهت خطبه امام جمعه در نظر گرفته می شده.
گروهی معتقدند حتی پیش از اسلام جایگاهی شبیه مصلی بوده جهت برگزاری مراسم های مخصوص.
مساجد جمعه که برای شهرهای بزرگ ساخته می شد، بدلیل اینکه گنجایش تمام مومنین آن شهر را نداشت، به این دلیل جهت ادای فرائض دینی و برگزاری نمازهای عید فطر و قربان یا به هنگام دعاهای دستجمعی در موقع شیوع بیماریهایی مثل وبا، طاعون و خشکسالیهای بسیار طولانی، محل لازم بود تا تقریبا تمامی مسلمان بالغ آن شهر بتوانند در آن محل جمع شوند و به نماز و مراسم خاص آن روز بپردازند، که این محل را مصلی نام گذاری کرده اند که این جایگاه عموما در کنار یا اطراف شهرها بود. بنابراین مصلی، یعنی محل اجتماع خاص و عام، و قطعه زمینی وسیع بوده که محصور یا غیر محصور که بر حسب گنجایش مردم شهر در نظر گرفته می شده و مورد استفاده قرار می گرفته و گاهی بدلیل بی توجهی و عدم استفاده بصورت متروکه در می آمده است. در ایران مصلی بنام عیدگاه ترجمه شده و جای برگزاری جشن ها می باشد که در روز عید انجام می شده، محلی باز و دلگشا که در آن هیچ گونه ساختمان مسکونی به چشم نمی خورد، و فقط یک کوشک جهت ایستادن امام جمعه در آن ساخته می شده، در صبح روز عید مردم شهر بهترین جامه های خود را برتن کرده و با استفاده از عطر خود را خوشبو کرده، ا… اکبر کنان به سوی مقصد مذکور یعنی مصلی راهی می شدند تا مراسم روز عیدین و نماز عید را در این مکان باصفا و بی ریا برگزار کنند، خالی از هر گونه دلبستگی به دنیا، این مراسم دست کمی از مراسم احرام حجاج ندارد. با توجه توضیحت داده، می خواهیم چند مصلی را در چند شهر نقد و بررسی کنیم، که ابتدا به شهر بادگیرها، شهر دارالعباده یعنی شهر کویری یزد می رویم، شهری که در دل کویر همچون نگینی می درخشد.
در شهرستان یزد دو مصلای معروف وجود دارد که یکی از آن دو بنام مصلای عتیق می باشد که این محل در سال 860 هـ. ق بر اثر سیل به ویرانه ای تبدیل شد و مسجدی که در این مصلی ساخته شده بود نیز به خرابه ای تبدیل شده و بازار و محله مصلی را همین سیل ویران گر به تلی از خاک تبدیل کرد، بنیانگذار این مصلی و مسجد، امیر رکن الدین قاضی بود، بنای مسجد این مصلی بسیار وسیع بوده و در کنار آن مناره ای جهت راهنمایی مسافران ساخته شده بود، در این محل شبستاتی دراز توسط امیرمعین الدین اشرف ساخته شد، و آب نرسوباد توسط او به این محل آورده شد، بعد از آن مرحوم شرف الدین علاءالدوله دستور داد تا زیلوهایی برای آن ببافند، اما همانطور که ذکر شد در سال 860 مسجد و محله مصلی طعمه سیل شده و بصورت ویرانه ای تبدیل شده، اما به این حال هنوز بیشتر مردم یزد، آن ناحیه را به علت دروازه ای که از حصار شهر به سوی مصلی باز می شده، به دروازه مصلی می شناسند و گودال آن منطقه را گودال مصلی و حوضی که در آن جا بوده را به نام حوض مصلی عتیق می شناسند.
یکی دیگر از مصلی های یزد، نزدیک میدان میرچخماق می باشد که محدوده آن 75×70 ذراع می باشد که در حال حاضر قسمتی از آن بصورت مدرسه درآمده، که معروف به مدرسه مصلی می باشد. حجره های مدرسه در دو طبقه واقع شده، که طبقه پائین آن بعلت دسترسی به قنات خاکبرداری شده و در آن باغچه ای ساخته شده، که این باغچه در گودی وسط حیاط ساخته شده است و حجره های مدرسه دورادور باغچه ساخته شده است.
نائین
نائین یکی از شهرهای استان اصفهان می باشد که در غرب شهرستان اصفهان واقع شده، در دل کویر، در این شهر تاریخی دو مصلا وجود دارد، یکی مصلای قدیمی بنام مصلی عتیق و دیگری بنام مصلای جدید می باشد.
در جنوب غربی نائین این دو مصلی با فاصله کمی از یکدیگر قرار دارند. مصلای عتیق (قدیمی) به دلیل مرور زمان بصورت مخروبه درآمده و فقط یکی، دو صفه و گنبد آجری از آن باقی مانده است.
مصلای جدید (بزرگ): این مصلی در غرب مصلای عتیق با فاصله کمی ساخته شده که حدودا 200 سال قبل این محوطه بنا گردیده است. این مصلی که یک سمت آن مقبره شیخ الاسلام است، توسط دیواری دور تا دور آن در زمینی وسیع احاطه شده، در طرف مقبره فضایی سبز با درختان سر به فلک کشیده احاطه شده که آرامش روحانی به نمازگزاران می دهد. در سوی دیگر مصلی، آب انباری بزرگ ساخته شده جهت استفاده آب و حتی جهت وضو ساختن نمازگزاران. این مصلی بصورت یک قلعه مستحکم می باشد که دیوارهای آن تماما از آجر می باشد و در چهار طرف آن چهار برج ساخته شده، در وسط باغ بقعه ای هشت ضلعی ساخته شده، این مصلی سالهاست که محل نمازگزاری و عبادت گروهی از عرفا بوده. در این بقعه افرادی با اصالت پرآوازه مدفون شده اند از جمله مرحوم حاجی عبدالوهاب نائینی و مرحوم حاجی محمد حسن یزدی. این بقعه در زمان محمد شاه قاجار ساخته شده است.
مساحت این مصلی در حدود هیجده جریب می باشد که دور تا دور آن دیوار آجری به ارتفاع 6 متر به همراه چهار برج زیبا ساخته شده است، داخل محوطه مصلی، باغچه ای از درختان کاج و پسته و انار می باشد. آب مصرفی این باغ توسط چاهی که در مصلی حفر کرده اند تامین می شود.
نمای دیوار از سمت داخل توسط آجر بصورت خفته آراسته تزئین شده است.
ورودی مصلی در جهت شرق جغرافیایی واقع شده، ورودی این بنا را ساختمانی دو طبقه تشکیل داده که سر در آن بسیار تزئین شده است. در طبقه دوم این سردر، سه اتاق ساخته شده که از این اتاقها می توان تقریبا فضای بیشتر شهر و اطراف را نظاره کرد.
در قسمت غرب مصلی آب انبار بزرگی ساخته شده، این آب انبار شامل سه بادگیر به سبک بادگیرهای یزد می باشد، این بادگیرها جهت خنک نگه داشتن آب مخزن آب انبار ساخته شده است. این نوع معماری از معماری اقلیم کویر سرچشمه می گیرد، گرمای کویر با وجود این بادگیرهاست که قابل تحمل می شود.
این آب ابنار دارای دو قسمت پله می باشد که یکی از داخل و جهت مصرف و استفاده افراد خاص می باشد، و پله دوم در خارج بنای آب انبار می باشد که جهت استفاده عموم از آب انبار توسط پاشیرهای تعبیه شده در آب انبار می باشد.
در قسمتی از باغچه مصلی بقعه ای بصورت هشت ضلعی روی سکویی به ارتفاع یک متر از سطح زمین ساخته شده، این بقعه حدودا 30 متر از درب اصلی مصلی ساخته شده است، گنبد این بقعه دو پوسته می باشد، پوسته خارجی و نمای خارجی گنبد توسط آجرهای آبی رنگ ساده ای پوشیده شده، رنگ آبی این کاشی ها واقعا چشم نواز و دل انگیز و آرام بخش می باشد. پوشش زیر گنبد بصورت کاربندی از آج ساخته شده است. ورود به این بنا از هشت ضلع امکان پذیر می باشد. ساخت این بقعه کاملا برونگر است، مثل تمامی مرقدهای ساخته شده بعد از اسلام که حالتی برونگرا دارند. در داخل بقعه قبر دو تن از شاخص ترین افراد زمان خودش بنام های مرحوم حاج عبدالوهاب نائینی و مرحوم حاجی محمد حسن یزدی می باشد. در اطراف بقعه کتیبه های وجود دارد که با خط بسیار زیبا نوشته شده اند. این مصلی در دل کویر یک محل آرام بخش برای دلهای خسته می باشد، روحانی بودن این مکان با ورود به آن حس می شود و انسان با ورود به این مکان احساس پاکی و صفا می کند و با ورود به این محل دیگر احساسی از خشکی کویر در ذهنش نمی ماند، این محل مثل آغوش گرم و لطیف است در دل کویر.
مشهد:
این شهر مقدس دو مصلی معروف دارد که یکی بنام مصلای طرق و دیگری بنام مصلای مشهد است، ابتدا چند نکته ای درباره موقعیت تقریبی چند مصلی در چند شهر یادآور می شوم، در این خصوص باید بگویم که مصلای مشهد، زمین محصور شده ای است که تقریبا در یک کیلومتری دروازه پائین خیابان واقع شده، اما مصلای طرق جزیی از یک دشت است که در چند کیلومتری جنوب غربی مشهد می باشد، مصلای یزد هم در ابتدای دروازه شهر می باشد که مخروب شده و دیگری درست در مرکز شهر یعنی میدان میر چخماق می باشد که امروز معروف به مدرسه مصلی یزد می باشد.
مصلای همدان واقع در تپه ای عریان در جنوب شهرستان همدان می باشد. مصلای اصفهان در خارج از شهر و در نزدیکی دروازه طوقچی می باشد. و مصلای تهران هم در بهترین مرکز تهران یعنی نزدیکی میدان آرژانتین واقع شده است. با این تفاصیل این قبیل مکانها که به ندرت مورد استفاده واقع می شده، پس از مدتی متروک شده، و هرگز در ردیف بناهای مهم تاریخی قرار نگرفته اند.
مصلای طرق: این مصلی مرکب است از یک تالار چهار گوشه که بر بالای آن گنبدی ساخته شده است و جلوی آن ایوانی مرتفع به سبک ایوانهای شرق ایران ساخته شده که در انتهای ایوان محرابی تعبیه شده. این بنا در سال 837 هجری قمری بنا شده است.
مصلای طرق بنای عظیم و زیبایی است که در کمال دقت ساخته شده است، این بنا بدلیل مرور زمان و عوامل جوی و توجه نشدن و رسیدگی نادرست، قسمتی از آجرچینی قسمت بالای آن مجاور با لبه ایران و نیز دیوارهای پشت بنا فرو ریخته و همانطور که در عکسهای صفحه بعدی مشاهده می شود، این بنای زیبا، قسمتی از طاق ایوان و چند قسمت از بدنه اصلی این بنا در جلو و عقب بنا بر اثر فرسایش فرو ریخته و تخریب شده و این مصلی بصورت متروکه و بلا استفاده واقع شده، مثل بعضی از مصلاهای متروک دیگر در دیگر شهرهای ایران.
مصلای مشهد: این مصلی در یک کیلومتری پائین خیابان دروازه، در زمان شاه سلیمان صفوی در سال 1078 هـ. ق ساخته شده، که گرداگرد این بنا توسط دیواری محصور شده، و در قسمت قبله، ایوان بلندی ساخته شده که جایگاه قبله را نشان می دهد.
در دو طرف ایوان این مصلی، دو رواق وجود دارد که هر دو دارای گنبد هستند، این رواقها جهت تقویت و استحکام بنای اصلی و تکیه گاه بنا محسوب می شوند. طاق این مصلا (طاق ایوان مصلی) همانطور که در تصویر صفحه بعد مشخص است، چون بیشتر از طاق مصلای طرق در مقابل فشارهای ناشی از سنگینی خود، مقاومت کرده و به وضع بسیار خوبی باقی مانده است و تخریب آن نسبت به طاق ایوان مصلای طرق بسیار ناچیز است، نمای این بنا توسط کاشی های معرق تزئین شده که زیبایی خاصی به مصلی داده، در خراسان تا عصر تیموریان دوگونه مسجد وجود داشته، یکی مسجد – ایوان است که در ترکیب دو ایوانه خود مسجد بزرگ جامع سبک خراسانی را بوجود آورده و دیگری که اساسا مرکب از شبستانی گنبددار و دارای ایوانی رفیع است، که در مساجد با اهمیت کمتر و شبستان مصلاها و مراقد پدیدار می شود.
در داخل این بنا در بعضی از قسمتها بوسیله گچ پوشانده شده و در قسمتی از آن مقرنس کاری و گچ بری شده است. رنگ آمیزی فقط بر روی محراب و کتیبه بزرگی که دورتادور لبه ایوان است، انجام شده. این کتیبه علاوه بر رنگ آمیزی با کاشیهای معرق تزئین شده است. این کتیبه ها توسط معمار زمان خودش محمد رضا الامامی الاصفهانی نوشته شده است. این بنا توسط حاج شجاع بنای اصفهانی ساخته شده، همانطور که در تصویر محراب مشاهده می شود، اسم این استاد در قسمتی از محراب حک شده است.
در قسمت تحتانی، تزئینات لبه طاق ایوان در هر طرف نه بیت شعر فارسی به خط نستعلیق به رنگ زرد بر زمینه آبی نوشته شده ست، عبارات اشعار به متن زیر می باشد:
"بدور سلیمان شد کامکار
فلک بارگاه و کواکب چشم
بتوفیق فرمان ده کن فکان
بالهام حی الذی لایموت
ابوصالح آن صدر دین کز ازل
بسر کاری و سعی حاجی ملک
ز بس سعی کرد از سر صدق گشت
چو مستغنی از بهر تاریخ آن
بگوش دلم گفت پیر خرد

که هست از وجودش جهان را نظام
سکندر وقار و قباد احتشام
بتابید معمار بیت الحرام
بفرمان نواب عالی مقام
بود دولتش تا ابد مستدام
که در کارها باشدش اهتمام
باندک زمانی مصلی تمام
نهادم بصحرای اندیشه گام
بود این بنا مجمع خاص و عام"

"نوشته حاجی شجاع اصفهانی که بنا و معمار این عمارت می باشد."
"و کتیبه محمد حسین مشهدی می باشد" نوشته 1087 هـ. ق
تهران:
تهران این شهر پرآوازه، این شهر بزرگ با جمعیتی چند میلیونی و مردم غیور که در تمامی عرصه های مذهبی و سیاسی و انقلابی حماسه آفریدند. با توجه به این وسعت و جمعیت عظیم، می بایست مصلای آن نمونه تمام مصلاهای دنیا باشد، و جایگاهی باشکوه و بزرگ در عین سادگی، زیبا و چشم نواز باشد. و موقعیت آن می بایست طوری باشد که تقریبا مورد استفاده عموم مردم تهران واقع شود.
از ابتدای انقلاب تا به حال بیشتر نماز جمعه ها در دانشگاه تهران واقع در خیابان انقلاب برگزار می شده، و محلی که در آن فقط جهت برگزاری نماز عیدین مورد استفاده می شده، منطقه ای بود مابین خیابان شهید بهشتی (منطقه عباس آباد) و بزرگراه رسالت، این منطقه در حال حاضر طوری طراحی شده که بعد از این تمام مراسمات از جمله نماز جمعه و نماز عیدین و دعای باران در این محوطه، یعنی مصلی تهران برگزار شود. این محوطه بزرگ بر خلاف دیگر مصلاها، که در بیرون یا در کنار دروازه شهر واقع می شدند و دور از هرگونه ساختمان مسکونی بوده، درست در دل شهر یعنی منطقه ای که به تمامی نواحی جغرافیایی شهر دسترسی دارد ساخته شده است، و این منطقه در اطراف خودش برجهای عظیم و میدانهای بزرگ و بزرگراهها و شاهراههایی، دارد، که این موضوع می تواند این مصلی را با دیگر مصلاها از نظر موقعیت و کارکرد متفاوت کند، چرا که این مصلی علاوه بر انجام فرائض عبادی، جایگاهی جهت انجام امور سیاسی و بیدار کردن مردم تهران از شیطنت و نیرنگ دشمنان اسلام می باشد، و از نظر موقعیت در ایران جایگاهی مهم را بر عهده دارد.
مصلای تهران, در ضلع شمال شرقی تهران واقع شده, که در قسمت شمال شرقی این محوطه ایستگاه متروی مصلی تعبیه شده جهت ایاب و ذهاب بهترین وسیله بشمار می رود, چونکه با استفاده از این وسیله, ترافیک سطح شهر به حد چشمگیری کاهش می یابد. در قسمت غرب و جنوب مصلی جهت رفت و آمد سطح شهری ایستگاههای اتوبوس شرکت واحد مستقر شده, با تعداد دستگاه کافی و گنجایش لازم جهت انتقال مردم به تمام نقاط شهر. مصلی دربرگیرنده شاهراههای شمال و غرب و شرق و جنوب می باشد که مردم به راحتی می توانند به آن دست پیدا کنند و از این محیط استفاده کنند. دفتر مصلی در قسمت جنوبی زمین واقع شده که مشرف است به خیابان شهید بهشتی. موقعیت مصلی به این شرح است که از شمال مجاور بزرگراه رسالت (غرب به شرق) – و از جنوب مجاور خیابان شهید بهشتی و از شرق مجاور با خیابان آهنچی و از غرب دقیقا هم جوار بزرگراه مدرس می باشد با این توصیف می بینیم که چطور راه دسترسی از تمام جهات جغرافیایی تهران به این محوطه آسان می باشد.
طبق کروکی و نقشه ای که در صفحه بعد می باشد ملاحظه می کنید که راه دسترسی به این منطقه چقدر آسان است, بطور مثال, بزرگراه رسالت ارتباط شرق و غرب تهران به این منطقه می باشد, و خیابان آفریقا و بزرگراه مدرس ارتباط شمال و جنوب تهران را فراهم می کنند, و راههایی مثل بزرگراه جهان کودک نقش فعالی در مورد ارتباط با شمال تهران را نسبت به مصلی به نمازگزار می دهد, و خیابان شهید بهشتی از طریق خیابان مفتح می تواند ارتباط دیگری جهت رسیدن به قسمت جنوبی تهران می باشد.
جهت ایاب و ذهاب بعلت وسعت زمین و کثرت مراجعه کنندگان می بایست طرحی عاقلانه ریخت تا نمازگزاران جهت رفت و آمد, با مشکلی مثل ترافیک مواجهه نشوند, و حتی المقدور ترافیک کمتری بوجود آید. به این خاطر با توجه به کروکی و نقشه صفحه بعد مشاهده می کنید که در شمال مصلی در مجاور بزرگراه رسالت, ایستگاه مترو ساخته شده, که همانطور که قبلا ذکر کردم این مسئله (راه آهن شهری) بهترین وسیله ایاب و ذهاب بشمار می رود, چرا که بدون هیچ گونه ترافیک در سطح شهر و بدون آلودگی صوتی و آلودگی هوا جمعیت عظیمی از نمازگزاران را جابه جا می کند. در طرف دیگر مصلی یعنی شمال غرب مصلی محوطه ای وجود دارد بنام پارکینگ بیهقی, این جایگاه جهت پارک ماشین های شخصی می باشد, در این مکان (پارکینگ) جهت ارائه خدمات به مردم, فروشگاههای زنجیره ای ساخته شده و تقریبا یک مرکز خرید مجهز می باشد برای استفاده بهینه مردم و نمازگزاران. در همان قسمت یعنی در بیرون پارکینگ بیهقی, ایستگاههای اتوبوس شرکت واحد مستقر هستند, جهت ایاب و ذهاب سطح شهری که این ایستگاهها به تمام نقاط شهر یعنی شمال, جنوب, شرق و غرب خدمت رسانی می کنند.
مصلی در سال 1365 هـ. ش توسط شرکتهای ساختمانی معتبر داخلی و خارجی مورد بررسی قرار گرفت تا بهترین پیشنهاد جهت ساخت مصلی مورد استفاده قرار گیرد, با توجه به اینکه موقعیت این مصلی با دیگر مصلاهای شهرهای ایران فرق داشت, این امر باعث می شد که در طرح ریزی و ساخت این منطقه بسیار دقت شود, که هم با ساختار اصلی یعنی مصلی بودن تفاوتی نداشته باشد و هم بتواند در خور شهری زیبا مثل شهر تهران باشد.
در ابتدا چندین شرکت طرح پوشش موقتی, مثل پوشش نماز جمعه دانشگاه تهران را پیشنهاد کردند, اما با توجه به وسعت زیاد زمین, این طرح نمی توانست جوابگو باشد و بصورت دائم مورد استفاده قرار گیرد. این طرح به خودی خود باطل اعلام شد, و در این زمان طرحهایی دیگری ارائه شد. از جمله این طرحها, که معماران توصیه کردند, پوششهایی سبکی بودند که با اصول پیچیده تر و کامل تری طراحی شده بود, اما این طرح بعلت استفاده از تکنیکهای پیشرفته صنعتی, مخارج سنگینی را دربرداشته و لزوم وارد کردن مصالح خارجی را ایجاب می کرد, که این نوع خرجها بی هوده شایسته چنین بنای مذهبی نبود, گذشته از آن برای نگهداری و حفظ این پوشش در دراز مدت نیازمند به تکنولوژی غرب بود, که این موضوع با اهداف اسلام و خودکفایی مغایرت داشت, این طرح هم مردود اعلام شد. در بعضی از پیشنهادها معماران پوششهای ساختمانی سبکی را ارائه کردند که این نوع پوشش از نظر بیننده ثبات و پایداری را القا نمی کرد. گذشته از آن مشاهده چنین پوشش هایی و سیستم هایی, احساس وابستگی به تکنولوژی غیر رایج را برای بیننده بوجود می آورد. نوعی دیگر پوشش پیشنهاد شد, مثل پوشش مصلای اهواز, اگر کمی دقت کنیم به تصویر صفحه بعد که نمایی از پوشش مصلای اهواز می باشد, می توان دریافت که این پوشش برای زمینی به وسعت 300×200 متر مربع که بوسیله سیستم خرپایی به فضایی سرپوشیده تبدیل شده است, و روی آن پوشش سبکی تعبیه شده است, البته باید متذکر شوم که این نوع پوشش در لحظه اول فضایی مطلوب برای نمازگزار ایجاد می کند, بطوری که بیننده احساس ابری سبک بالای سرش را به خود تلقین می کند, اما همین پوشش از چشم انداز دور, مثل یک مجموعه صنعتی به نظر می آید که هیچ گونه ارتباطی با حالات روحانی محل نماز ندارد. البته باید متذکر شوم که این نوع پوشش با آب و هوای اهواز مناسب است, اما این نوع پوشش چادری برای اقلیم تهران به هیچ وجه مناسب نیست.
با توجه به طرحهای داده شده چندین طرح دیگر داده شد مثل گنبدی یکپارچه و عظیم بر روی همچنین زمینی با وسعت پانصد هزار متر مربع, و دیگر طرحی که ارائه شد دقیقا تقلید از میدان نقش جهان اصفهان بود که هیچ کدام از طرحهای مذکور بیشتر آنها از کشورهای خارجی و معماران خارجی بود مورد تایید واقع نشد.
همانطور که قبلا ذکر شد, مصلی یک محل ساده و بدور از هرگونه تشریفات و تزئینات بی مصرف و اضافی باید باشد, نمونه این سادگی را می توان در نقشه و طرح اولیه خانه کعبه, دید این بنا که در زمان حضرت ابراهیم (ع) ساخته شد, فقط بصورت یک مکعب ساده بود, که بعدها انسانها به آن و اطراف آن چیزهای زینتی افزودند که مورد نظر اسلام نبود و نیست. یا مثل مسجد قبا که رسول اکرم (ص) اولین نماز جمعه را در آن اقامه فرمودند, این بنا فضایی چهارگوشه و ساده, با سقفی از برگهای درخت خرما ساخته شد, این محل ساده محل راز و نیاز با خدا می باشد. با توجه به نکات ذکر شده اولین اصل یعنی سادگی و بی پیرایگی ایجاب می کند که این مکان مقدس (مصلی) سمبل واقعی خلوص و عاری از هرگونه مسایل دنیوی و تعلقات باشد. در ضمن باید یادآور شوم, این مکان در عین سادگی باید امکانات اولیه آسایش نمازگزاران را در برابر عوامل جوی و طبیعی را داشته باشد. با توجه به مراسم حج و محرم شدن مسلمانان و لباس احرام آنها می توان دریافت که حج مظهر سادگی و کناره گیری از مسایل دنیوی است, و رفتن بسوی خدا بدون هیچ تعلقی, و این امر با کندن پوشش عادی شروع شده و با به تن کردن لباس ساده ای بنام لباس احرام دنبال می شود, تا انسان بدون هیچ چیز وسیله مادی به سوی خالق خود قدم بردارد, با این توضیحات می توان دریافت که جو مصلی هم سعی دارد چنین حالتی و روحیه ای را به نمازگزار القا کند, و او را از هرگونه مسائل دنیوی برهاند و فقط و فقط به خداوند بزرگ فکر کند نه چیز دیگر.
از دیگر اندیشه های معماری این بنا (مصلی), رعایت سلسله مراتب می باشد, و این اندیشه طوری طراحی شده که نمازگزار وقتی به داخل مصلی قدم می گزارد دیگر فکری از بیرون در ذهنش نیست و این امر با گذشتن از چند مسیر, طراحی شده, طوری که نمازگزار می تواند با خیالی راحت و بدون سر و صدا و دغدغه بیرون به راز و نیاز با خالق هستی بپردازد. این سلسله مراتب به صورت زیر می باشد:
محل برگزاری نماز فضاهای واسطه مسیر خیابانها و بزرگراهها (1
محل آرام و روحانی کم سر و صدا شلوغ و پر تردد بیرون (2
موضوع مهم دیگر که می بایست بررسی شود, ورودیهای مصلی می باشد, و این ورودیها می بایست طوری طراحی شود که مردم بدون هیچ مشکلی به تمام جوانب و مسیرها دسترسی داشته باشند و بدون هیچ گونه ترافیکی رفت و آمد به داخل و خارج صورت گیرد.
در این مکان ایجاد مکانهایی جهت نظافت و طهارت بسیار اهمیت دارد, تا مردم و نمازگزاران با جسمی پاک قدم به مکان مقدس مصلی بگذارند. طرح کلی مصلی با توجه به شیب 5/4% زمین, و جهت بهتر استفاده کردن موقعیت نمازگزاران, در قسمت جنوب زمین مجاور با خیابان شهید بهشتی, فضای برگزاری نماز جماعت و نماز جمعه در نظر گرفته شده و جهت استفاده نمازهای عیدین, از دیگر فضاهای اطراف فضای نماز جمعه استفاده می شود که دارای شیب کمتری نسبت به قسمت شمالی زمین می باشد. قسمت نماز جمعه سقف دار می باشد و قسمتی که جهت استفاده نمازهای عید فطر و قربان است بصورت روباز می باشد, که در روزهای مخصوص ابتدا از جلو صفوف تشکیل شده تا به فضای باز پشت سر هم جهت ادای فریضه نماز می ایستند. بخش اداری و مراکز تشکیلات ستاد نماز جمعه در قسمت جنوب غربی در جلوی محل نماز جمعه در مجاور خیابان شهید بهشتی در نظر گرفته شده, در اطراف این محوطه جهت آرامش نمازگزاران فضای سبز و درختکاری شده تا علاوه بر آرامش روحانی, فضای نمازگزاران از دید بیرون محفوظ بماند و نوعی صفا و صمیمیت به محیط داخلی مصلی می دهد.
در بخش مرکزی مصلی, گودال نسبتا وسیعی وجود دارد که از بخش شمال غربی تا وسط زمین امتداد می یابد, در این محل فضای سبز طراحی شده است, در داخل این بخش خیابانی در نظر گرفته شده که در واقع مسیر اورژانسی – این مسیر حتی برای عبور نمازگزاران و دسترسی به محل نماز جمعه نیز استفاده می شود. همانطور که قبلا ذکر کردم امکانات ارتباطی این مکان بسیار خوب و راحت می باشد که در کلیه خیابانهای مجاور مصلی در نظر گرفته شده, محل ایستگاه مترو در شمال زمین و محل ترمینال اتوبوس در مجاورت خیابانها طوری طراحی شده که نمازگزاران به راحتی بتوانند رفت و آمد کنند بدون هیچ گونه ترافیکی. محل نمازجمعه همانطور که ذکر شد در بخش جنوبی زمین در کنار خیابان شهید بهشتی طراحی شده, این مکان از 7 بخش مسقف تشکیل شده که هر یک از بخشها, سطحی مربعی شکل به ابعاد 120*120 متر می باشد که بوسیله مسیرهای عبوری از یکدیگر جدا شده اند, این سطوح سقف دار خود فضای باز وسیعی را در میان گرفته اند که هسته مرکزی محل نماز جمعه را تشکیل می دهد, در واقع بشکل حیاط مرکزی این مجموعه عمل می کند, این حیاط از طریق پلکان وسیعی با سکوهای شمالی آن ارتباط دارد که بعنوان ورودی اصلی به محل نماز جمعه بکار می رود. در کنار این پلکان نیز سکوهای کوچکتری ساخته شده که با اختلاف ارتفاع کم حدود 2 متر, این سکوها امکان اتصال صفوف نماز را از داخل محل نماز جمعه تا روی سکوهای مصلی فراهم می کند, و در مواقع ضروری که تعداد نمازگزاران زیاد هستند مورد استفاده قرار می گیرد. مسیرهای عبوری بین سقف ها حدود دو پله از سطوح محل نماز پائین تر است که این امر موجب می شود از تشکیل صفوف نماز در مسیرهای عبوری جلوگیری شود و فقط در بخشهایی برای اتصال سطوح نماز ارتفاع مسیر و سطوح مذکور مساوی در نظر گرفته شده است. سقف راههای عبوری از سقف سطوح نماز پائین تر است تا از بالای آن نور و هوای لازم به محل نماز وارد شود. سکوی ایراد خطبه و محراب در بخش جنوبی رو به قبله بشکل بسیار ساده در نظر گرفته شده است. در طراحی محل نماز جمعه سعی شده نهایت سادگی رعایت شود و از تزئینات غیر ضروری پرهیز شده است از نظر یکپارچگی جمعیت با وجود اینکه این محل به 7 بخش تقسیم شده, اما از نظر دید بصری هیچ مانعی وجود ندارد و کاملا اتصال صفوف و همبستگی کل نمازگزاران حفظ شده است و از لحاظ روحی در هر لحظه انسان خود را در بین جمعیت عاری از هرگونه تضاد و دورنگی حس می کند.
سیستم گرمایش این مجموعه توسط لوله های آب گرمی که در کف سطوح نماز قرار گرفته تامین می شود, که گرمای لازم از طریق تشعشع حرارت به محیط منتقل می شود.
ورودی های مصلی به ترتیب ذیل می باشند: ورودی شمال شرقی از مجاوزت ایستگاه مترو و ترمینالهای اتوبوس می باشد که ورودی اصلی محسوب می شود. ورودی جنوب شرقی در محل تقاطع خیابان شهید بهشتی و آهنچی می باشد, که تراکم جمعیت در این قسمت زیاد نیست و حجم ورودی اصلی را ندارد. ورودی غربی در مجاورت خیابان پاکستان و بزرگراه مدرس واقع شده که این محل هم ترافیک و حجم ورودی اصلی را ندارد. ورودی شمال غربی توسط گودال وسیعی که قبلا ذکر کردم (ورودی اورژانسی) به مرکز مصلی می باشد که از قسمت شمالی زمین وارد حیاط مرکزی می شود.
در بخش ترافیک و ترمنیال اتوبوس, از چهار ترمینال در جهات مختلف استفاده شده که ترمینالهای 1 و 2 در شمال و شرق زمین واقع شده اند که هر یک از طریق پلکانها و رامپ های متعدد در کنار مسیر ورودی اصلی تخلیه می شود. ترمینال 3 در قسمت جنوب مصلی می باشد که این مکان هم به کمک پلکان و رامپ از طریق ورودی جنوب شرقی در ارتباط است. ترمینال شماره 4 در غرب مصلی واقع شده که از طریق ورودی غربی امکان ورود و خروج را میسر می کند. هر یک از ترمینالهای یاد شده گنجایش 30 تا 40 اتوبوس را دارد, در مواقع ضروری در قسمت پارکینگ بیهقی اتوبوسهای مازاد بر 4 ترمینال اصلی وجود دارد که در آن جا توقف کرده اند, تا در موقع ازدحام جمعیت این پارکینگ به کمک دیگر ترمینالها می آید تا بار ترافیک را کمتر کند.
در مورد قسمت اداری همانطور که قبلا ذکر کردم این محل در قسمت جنوب غربی مصلی مجاور خیابان شهید بهشتی می باشد, و بوسیله فضای سبز از محوطه نماز جدا شده است, و با استفاده از شیب زیاد زمین, این قسمت طوری طراحی شده که سقف قسمت اداری در امتداد کف محوطه نماز می باشد, و حجم ساختمان به هیچ عنوان از داخل محوطه نماز قابل رویت نیست، این ساختمان دو ورودی دارد، یکی از ورودی ها مربوط است به استفاده و رفت و آمد ارباب رجوع و ورودی دیگر مربوط به امام جمعه و مسئولان دفتر می باشد، که از طریق خیابان پاکستان این رفت و آمد امکان پذیر می باشد. در این قسمت جایگاهی جهت فرود هلیکوپتر طراحی شده تا در مواقع ضروری بتوان از هلیکوپتر استفاده کرد. مجموعه ساختمان اداری شامل بخشهایی مانند روابط عمومی – روابط بین الملل – دفتر تبلیغات – تشکیلات – انتظامات – دفتر کنگره – دفتر امام جمعه – دبیرخانه – تدارکات و محلی برای ضبط رادیو و تلویزیون و چاپخانه می باشد.
با توجه به توضیحات مختصری که داده شد می توان دریافت که در خیلی از شهرهای ایران، زمینی وسیع دور از شهر، بصورت سر سبز در نظر گرفته می شده، بدون هیچ ساختمان مسکونی و فقط سکویی جهت خطبه امام جمعه، و دیواری جهت محصور کردن محوطه مصلی، اما همانطور که می بینیم در تهران بزرگ این شهر باعظمت، موضوع مصلی با دیگر مصلی های دیگر کاملا متفاوت است، با طرحی متفاوت و با کارکردی عبادی سیاسی و فرق بارز آن با دیگر مصلی های دیگر موقعیت قرارگیری آن و واقع شدن در دل شهر بزرگی بنام تهران می باشد.

فهرج
فهرج (یا بهره) در نزدیکی شهر یزد. یکی از قدیمیترین مساجد ایران به شمار می آید که در نیمه اول قرن است. این بنا در 34 کیلومتری شمال شرقی مهریز و 12 کیلومتری شرق جاده یزد – کرمان و از قدیمی ترین مساجد ایران به شمار می آید.
می دانند که به قصد مسجد ساخته شده است. زیرا این زمان مساجد اکثرا بناهای تغییر کاربری یافته. مانند ساسانی بوده اند که با ورود اسلام به ایران. با تغییراتی چند در ساختارشان به مسجد تبدیل شده اند. اما خود بدین منظور شناخته شده است. تا این زمان عناصر و تاثیرات معماری ساسانی بخوبی در ساخت این بنا است. پلان این مسجد همانند سایر مساجد ساخته شده در این دوره. بسیار شبیه پلان مساجد شناخته شده در کشورهای عربی بوده است. و در مجامع علمی مغرب زمینلا این سبک به نام سبک عربی مشهور است.
در طی قرن ها نقشه اصلی بنا را دگرگون نکرده است. نقشه مسجد از نوع شبستان ستوندار و عبارت از یک ستوندار جانب قبله و رواق هایی در طرفین صحن مرکزی است. شبستان مسجد از دو ردیف ستون چهار و بدین ترتیب صحن مرکزی توسط یازده دهانه طاق از جهات مختلف – سه دهانه در طرف جنوب. چهار دهانه نه در جهات شرق و غرب – محدود شده است. دهانه مرکزی جانب قبله. اندکی پهن تر ز دهانه های دیگر است مراحل اولیه شکل گیری ایوان در مساجد شبستانی به وجود می آید. عدم تقارن تعداد دهانه های جانب امری غیر معمول است که در اینجا به وقوع پیوسته است. مسجد در اصل دو در ورودی در رواق شمال محراب داشته که یکی از آنها سال ها پیش و دیگری بعد از آن بسته شده و امروزه تنها ورودی مسجد از و نسبتا تازه است قسمت عمده پوشش بنا با استفاده از طاق های گهواره ای صورت گرفته و تنها در قسمت پهنای کمتری دارد از پوشش مسطح استفاده شده است.
بیضوی شکل اند و به طاق های دوره ساسانی بسیار شباهت دارند. پوشش راهروهای شمال شرقی. نیم سبک دور ساسانی اجرا شده و هر کدام از آنها دو سه کنج بیضوی شکل دارند. با این که سه کنج ها شکل اما تنها جنبه تزئینی داشته باری را متحمل نمی شوند. این سه کنج ها از پیشکردگی ستونک هایی در هر یک از هم حجم جزرهای و هم از سادگی آنها کاسته شده است. کل بنای مسجد با خشت هایی بزرگ به سانتی متر ساخته شده و جز در رخبام ها از آجر استفاده نشده است. سطوح مختلف مسجد به نظر می رسد اندود شده و دارای تزئینات گچبری به شکل پیچک ها و شکنج ها بوده است. بخش هایی از گچکاری به همان باقی مانده و قسمت های آسیب دیده با کاهگل ترمیم شده است. امروزه نمای بنا با سیمگل (مخلوطی از گل خاکه گاه) اندود شده است. البته در اینجا به جای کاه که در این روستا کمیاب بوده. از ژاژ (خرشتر) آسیاب که همین امر آن را از آسیب موریانه حفظ کرده است. در روی نمای حیاط. چند طاقچه و کارو با طاقی دیده می شود. یکی دیگر از خصوصیات جالب این مسجد نقش درگاه های ساسانی است که با گچ بر روی شده است. در انتهای شمال راهروی غربی و نیز درگاه های حجره ها. کنگره های تزئینی اجرا شده است.
ملحقاتی از جمله شبستانی کوچکی در جهت قبله و مناره و بنابهای کوچکتری در جانب غربی به بنا اضافه ساختمانی آن با مصالح ساختمان اصلی متفوت است. شبستان جدید با هشت طاق متقاطع پوشیده شده تا قبل از چهارم هجری در منطقه شناخته نشده بود. به این جهت. تاریخ الحاق نباید زودتر از قرن حجره های کناری مناره به نظر می رسد که بر شالوده بناهای قدیمی تری که از بین رفته اند ساخته شده مسجد با توجه به شیوه معماری و عناصر تزئینی احتمالا مربوط به قرن دوم هجری است.
اماکن متبرکه مجموعه حرم مطهر مسجد گوهرشاد
مسجد پر اجلال گوهرشاد. از باشکوه ترین و زیباترین مساجد ایران اسلامی است که از سال 797 هجری قمری همچنان در کنار مضجع شریف امام ابوالحسن الرضا (ع) استوار و قد برافراشته ایستاده است.
معماران و هنرمندان چیره دست و خلاق عصر بانوی آبادگر یعنی گوهرشاد. تمام نبوغ و توان فنی و هنری خویش را در ساخت این عبادتگاه باشکوه به کار گرفته و از خود اثری که هر بیننده را مفتون و مجذوب جلوه های بدیع خویش می سازد به یادگار گذاشته اند. ذکر این نکته بجاست که مساجد ایران اسلامی به داشتن ایوان های بلند با طاق های خوش ترکیب و خوش نقش و کاشیکاری های بسیار نفیس معروفند و این وجه امتیاز مساجد ایران با دیگر مساجد در جای جای جغرافیای جهان اسلام است.
مسجد جامع گوهرشاد نمونه کامل و برجسته هنر ایرانی است تمام خصوصیات و ویژگی های معماری سنتی در آن بکار رفته و به خصوص ایوان بزرگ مسجد یعنی ایوان مقصوره به گونه ای بنا و زینت یافته که اضافه بر ایجاد احساس آرامش و نشاط نمازگزار و نیایشگر را در جهانی مرموز و ماورایی به پرواز درآمد در جذبه های عرفانی غرق می سازد.
مسجد گوهرشاد مربع شکل و ابعاد آن (65/51×30/56) و بالغ بر 9410 متر مربع مساحت دارد. مسجد دارای چهار ایوان و هشت شبستان کوچک و بزرگ می باشد. دو شبستان بزرگ در دو طرف ایوان مقصوره و هر یک دارای چهل ستون که بر آنها طاق های ضربی به سبک تیموریان زده شده در دو طرف ایوان شرقی دو شبستان و در دو سمت ایوان شمالی دو شبستان کوچک دیگر واقع است.
ایون مقصوره که بزرگترین ایوان های مسجد است دارای 37 متر طول و دهانه آن حدود 13 متر می باشد دیوارها و سقف آن بر اساس ابتکار و ذوقی خاص تزیین یافته. هنرمندان به عمد تمام سقف و دیوارهای ایوان را با کاشی های معرق و مقرنس آذین نداده اند چرا که وسعت بسیار زیاد سقف و دیوارها هرگونه زیبایی هنری را در خود محو می ساخت و از جلوه و درخشش می انداخت. از اینرو سطح بخشی از دیوارهای داخلی ایوان و سقف را سفید باقی گذاشته جابجا با ترنج ها و نقش های جالب و اعمال ذوق در ترکیب رنگ ها آن را چنان زینت بخشیده اند که در هیچ یک از مساجد ایران و حتی جهان اسلام نمی توان برای آن نظیری پیدا نمود.
محراب حجاری شده این مسجد که در داخل ایوان قرار دارد از سنگ مرمر بوده در میان مقرنس کاریهایی که به نقش هایی بسیار دل انگیز و خوش نما آراسته شده جلوه خیره کننده ایوان را دو چندان ساخته است.
بر بالای ایوان مقصوره گنبد عالی و مرتفع بر روی ساقه استوانه ای شکل که ارتفاع زیادی ندارد بنا شده, قسمت اصلی گنبد با قوسی نرم و جالب آغاز و به صورت نیم کره که قطر کشیده ای دارد درآمده, و نتیجتا شکلی بدیع و زیبا پیدا می کند. ساقه گنبد از کاشی هایی که دارای اشکال هندسی منظمی است پوشش یافته, و بالای ساقه کاشیکاری, طوق مانندی است, که بنای اصلی گنبد از آنجا آغاز می شود. زمینه اصلی گنبد از کاشی سبز رنگ, که در پایین آن نقوشی رنگارنگ دیده می شود, تزئین یافته بود.
گلدسته های مسجد
در دو طرف ایوان دو گلدسته بسیار زیبا که پایه آن از کنار نمای بیرونی ایوان آغاز شده, به ارتفاع 43 متر قرار دارد. قرار گرفتن این نوع پایه و ساقه مناره در دو طرف ایوان, تقریبا کم سابقه است. در بیشتر مساجد معمولا پایه و ساقه مناره روی پشت بام مجاور ایوان, و یا پایه مناره بر دو گوشه ایوان قرار می گیرد, ولی در مسجد گوهرشاد این کیفیت بنای مناره, بر عظمت ایوان افزوده, و بیننده را از نگرش به عمق ایوان بازداشته, متوجه مناره ها می کند, که گویی همچون دستان نیایش گر, به آستان بی نیاز پروردگار بلند بوده, به راز و نیاز مشغول است.
سطح تمام دو گلدسته مسجد با آجرچینی, کاشیکاری های متنوع و خطوط بنایی تزئین یافته است. بر پیشانی و در دو طرف ایوان مقصوره و در کنار دو گلدسته کتیبه ای است بسیار نفیس, اهمیت این کتیبه از آن است که بخشی از آن به خط بایسنقر پسر شاهرخ میرزا پسر امیر تیمور است.
مقابل ایوان مقصوره در قسمت شمال و متصل به حرم مطهر, ایوان دیگری است. این ایوان با کاشی کاری زینت یافته بعضی از کتیبه های موجود در ایران, حکایت از آن دارد, که در زمان شاه عباس و شاه سلطان حسین صفوی, ایوان مورد مرمت قرار گرفته, همچنین در سمت مشرق و مغرب مسجد گوهرشاد, دو ایوان بزرگ و با شکوه, در مقابل یکدیگر بنا شده است. سطح داخلی و خارجی دیوارها و سقف این دو ایوان مزین به کاشیکاری می باشد.
در وسط صحن مسجد حوضی به صورت هشت ضلعی با سنگی کاسه ای شکل در وسط که اطراف آن 4 سقاخانه سنگی محرابی شکل می باشد قرار دارد.

5