مدل و الگوی طراحی آموزشی براساس الگوی مریل
رفتار شناسی
رفتار شناسی شاخه ای از علوم زیستی است که به مطالعه رفتار جانوران می پردازد. رفتار به عمل یا مجموعه ای از اعمال گفته می شود که جانور در پاسخ به محرک از خود بروز می دهد. محرک های بروز رفتار دو نوع اند؛ محرک درونی و محرک بیرونی.
رفتارشناسان برای شناخت رفتار جانوران به دنبال یافتن پاسخ برای دو نوع پرسش هستند:
پرسش های اول پرسش هایی که مربوط به چگونگی بروز یک رفتارند: یک رفتار چگونه بروز می کند؟
چه مکانیسمی آن را کنترل می کند؟ چه محرکی موجب شکل گیری و بروز یک رفتار خاص می شود؟
مثلاً پرندگان فر ا رسیدن فصل مهاجرت را چگونه تشخیص می دهند و مسیر را چگونه جهت یابی می کنند؟
پرسش های دوم، پرسش هایی هستند که با دلایل وجود یک رفتار ارتباط دارند. چرا یک رفتار بروز می کند؟
علت وجود یک رفتار چیست و چرا یک رفتار تا به امروز حفظ شده است؟ مثلاً مهاجرت چه سودی برای پرندگان دارد؟
این نوع پرسش ها (چرایی) هستند که واقعاً مربوط به تکامل رفتار می شوند. رفتارشناسان با روش علمی به این سوال ها پاسخ می دهند و سعی می کنند در تفسیر رفتارهای یک جانور عواطف و احساس های انسانی را دخالت ندهند. بنابراین در علم رفتارشناسی فقط از اطلاعات حاصل از روش علمی در مورد رفتار جانوران، صحبت می شود.
"رفتار: به عمل یا مجموعه ای از اعمال گفته می شود که جانور در پاسخ به محرک از خود بروز می دهد".
لاک پشت با احساس خطر، به درون لاک خود می رود. بعضی از پرندگان، با شروع سرما به سوی مناطق گرمسیری مهاجرت می کنند. این ها مثال هایی از رفتارهای جانوران هستند.
انواع محرک های بروز رفتار
بنابراین به مجموعه ای از اعمال که جانور در پاسخ به محرک از خود بروز می دهد، رفتار می گویند. مثل مهاجرت پرندگان به دلیل فرارسیدن هوای سرد.
رفتار را با ارایه مثال تعریف کنید.
در بسیاری از رفتارها وراثت نقش تعیین کننده دارد.
کوکو پرنده ای است که در لانه سایر پرندگان تخم می گذارد. جوجه کوکو به طور نارس و زودتر از جوجه های پرنده میزبان از تخم خارج می شود و بلافاصله پس از خروج از تخم، تخم های میزبان را از لانه بیرون می اندازد (شکل ۱ ). جوجه کوکو برای انجام این کار هیچ فرصتی برای آموزش نداشته است. بنابراین دستورالعمل ها و اطلاعات لازم برای بروز این رفتار به صورت اطلاعات ژنی به او به ارث رسیده است. این گونه رفتارها که متاثر از ژن ها و دارای برنامه ریزی ژنی هستند، رفتار وراثتی یا غریزی نامیده می شوند.
الف ب
شکل1. در بسیاری از رفتارها وراثت نقش دارد.
الف) جوجه تازه از تخم بیرون آمده کوکو، تخم های میزبان را به بیرون می اندازد.
ب) پرنده میزبان به تغذیه جوجه کوکو که چند برابر اوست ادامه می دهد.
الگوی عمل ثابت رفتاری غریزی (ژنی) است.
"رفتارهای غریزی در افراد مختلف یک گونه به یک شکل انجام می شوند. این رفتارها مجموعه ای از حرکت های مشخص و ثابت است".
غاز ماده ای که روی تخم های خود خوابیده است، هرچند وقت یک بار تخم ها را جابه جا می کند تا تخم ها به طور یکنواخت گرم شوند. غاز ماده اگر تخمی را در خارج از لانه ببیند، از جای خود بلند می شود، گردنش را دراز می کند و با منقار خود تخم را در یک مسیر زیگزاگی به لانه می آورد. حال اگر هنگام انجام چنین حرکتی تخم را بردارند، غاز همان حرکات را انجام می دهد، بدون این که به نبودن تخم توجهی داشته باشد
رفتار برگرداندن تخم در غازها مثالی از الگوی عمل ثابت است که همه آنها به یک شکل آن را نشان می دهند.
شکل2 رفتار برگرداندن تخم به درون لانه
رفتار غریزی را با ذکر مثال توضیح دهید.
در الگوی عمل ثابت، رفتار با یک محرک شروع می شود، به طور کامل تا پایان پیش می رود و همیشه به یک شکل انجام می گیرد. به محرکی که باعث بروز الگوی عمل ثابت می شود، محرک نشانه می گویند . محرک نشانه اغلب یک علامت حسی ساده است.
مثلاً در نوعی ماهی، رفتار حمله به سایر نرهایی که وارد قلمرو او می شوند، با یک الگوی عمل ثابت انجام می گیرد. محرک نشانه در این الگوی عمل ثابت، رنگ قرمز شکم ماهی های نر مزاحم است، به طوری که به ماهی نری که شکمش قرمز نیست حمله نمی کند؛ در صورتی که به مدل های مصنوعی که سطح زیرین آنها قرمز است، حمله می کند. در این مثال رنگ قرمز تنها علامت حسی (محرک نشانه) است که ماهی به آن توجه می کند و سایر علائم مثل حجم یا شکل برای ماهی نر اهمیتی ندارد (شکل ۳)
شکل.3
به مدل واقعی تر که فاقد رنگ قرمز در ناحیه
شکم است، کمتر از مدل های غیرواقعی دیگر حمله می شود.
انواع مختلفی از محرک های نشانه وجود دارد. در مورد رفتار غاز ماده، محرک نشانه شکل هندسی و انحنای جسم است.محرک نشانه در مثال ماهی، قرمز بودن سطح زیرین است.
بنابراین، . به محرکی که باعث بروز الگوی عمل ثابت می شود، محرک نشانه می گویند. در مورد رفتار غاز ماده، محرک نشانه شکل هندسی و انحنای جسم است.
تا این جا دیدیم که رفتار متاثر از ژن هاست؛ اما تجربه تا چه میزانی یک رفتار ژنتیکی را تغییر می دهد.
یادگیری در بسیاری از جانوران نقش مهمی در شکل گیری رفتار غریزی دارد. جانورانی که در سیرک، حرکات نمایشی انجام می دهند، هیچ گاه چنین رفتارهایی را در وضعیت طبیعی در زیستگاه های خود بروز نمی دهند؛ بلکه این رام کننده حیوانات است که انجام حرکات نمایشی را به آنها یاد داده است.
تغییررفتار که حاصل تجربه باشد، یادگیری نامیده می شود.
ساده ترین نوع یادگیری و تغییر شکلِ رفتار عادی شدن است. در این یادگیری ساده، جانور یاد می گیرد که از محرک های دائمی که هیچ سود و زیانی برای او ندارند، صرف نظر کند و به آنها پاسخی ندهد.
مثلا،ً پرنده برای بار اول از زمین کشاورزی که در آن یک مترسک گذاشته اند، دوری می کند؛ امّا اگر جای مترسک تغییر نکند، وجود مترسک برای او عادی و بنابراین بدون ترس وارد آن زمین کشاورزی می شود.این نوع یادگیری حتی در مورد رفتارهای بسیار ساده، مانند انعکاس هم وجود دارد.
مثلاً شقایق دریایی و یا عروس دریایی با کوچک ترین تحریک مکانیکی، شاخک های حسی خود را منقبض می کنند، در حالی که نسبت به حرکت مداوم آب واکنشی از خود بروز نمی دهند.
شرطی شدن کلاسیک، آزمون و خطا (شرطی شدن فعال) و حل مسئله، انواع دیگر یادگیری هستند.
یکی ازمعروف ترین پژوهش ها در زمینه یادگیری، آزمایشی است که ایوان پاولوف ۱ فیزیولوژیست روسی، درباره ترشح بزاق سگ انجام داد. هنگامی که پاولوف پودر گوشت (محرک) را به سگ گرسنه می داد، بزاق سگ (پاسخ) ترشح می شد. ترشح بزاق در واقع نوعی پاسخ غریزی به غذاست. پاولوف پس از گذشت مدتی از انجام این کار متوجه شد که حتی اگر غذایی به همراه نداشته باشد، با دیدن او بزاق سگ ترشح می شود. پاولوف بر این اساس آزمایشی را طراحی کرد. او هم زمان با دادن پودر گوشت، زنگی را به صدا درمی آورد. صدای زنگ محرکی بود که ارتباطی با غذا نداشت و به تنهایی برای سگ بی مفهوم بود؛ امّا به دنبال تکرار این کار، سگ بین صدای زنگ و غذا ارتباط برقرار کرد؛ به طوری که با صدای زنگ، حتی بدون وجود غذا بزاق او ترشح می شد. در واقع سگ نسبت به محرکی که تا قبل از آن برایش بی معنی بود، پاسخ می داد و به عبارتی نسبت به همراه بودن صدای زنگ و پودر گوشت شرطی شده بود (شکل ۴). به این نوع یادگیری شرطی شدن کلاسیک می گویند.
در این نوع یادگیری هرگاه یک محرک بی اثر (مثلاً صدای زنگ) به همراه یک محرک طبیعی(مثلاً غذا) به جانور عرضه شود، پس از مدتی محرک بی اثر به تنهایی سبب بروز پاسخ (مثلاً ترشح بزاق) در جانور می شود. به این محرک جدید، محرک شرطی می گویند؛ زیرا به شرطی می تواند سبب بروز رفتار شود که قبل از آن همراه با یک محرک طبیعی باشد. به محرک طبیعی محرک غیرشرطی نیز گفته می شود.
شکل ۴، در این مثال، غذا محرک غیرشرطی و ترشح بزاق پاسخی غیرشرطی است که با دیدن غذا ایجاد م یشود. زنگ محرک شرطی است که به دلیل همراه بودن با غذا موجب ترشح بزاق می شود. با تکرار این عمل، صدای زنگ به تنهایی موجب ترشح بزاق می شود.
بنابراین، یادگیری تغییر در رفتار بر اساس تجربه است که به شکل شرطی شدن کلاسیک، کوشش و خطا و حل مساله وجود دارد.
محرک شرطی و غیر شرطی را با ذکر مثال، توضیح دهید.
اسکینر برای بررسی نقش آزمون و خطا در یادگیری، آزمایش هایی را طراحی و اجرا کرد. او برای انجام مطالعات خود جعبه ای را طراحی کرد. در این جعبه اهرمی وجود داشت که با فشار دادن آن، مقداری غذا به درون جعبه می افتاد.
اسکینر موشی را درون جعبه قرار داد. موش، درون جعبه به جستجو و کاوش می پرداخت و هر از گاهی به طور تصادفی اهرم درون جعبه را فشار می داد که با وارد آمدن فشار به اهرم، مقداری غذا به درون جعبه می افتاد. موش در ابتدا بدون توجه به اهرم به حرکت خود درون جعبه ادامه می داد؛ اما سرانجام یاد گرفت که اگر اهرم را فشار دهد، غذا به دست می آورد. به این نوع یادگیری آزمون و خطا یا شرطی شدن فعال گفته می شود. در این نوع یادگیری جانور یاد می گیرد که انجام یک عمل یا رفتار خاص، منجر به پاداش یا تنبیه خواهد شد. اگر انجام آن رفتار به دریافت پاداش منتهی شود، احتمال تکرار آن افزایش می یابد؛ ولی اگر با انجام آن، جانور با تنبیه روبه رو شود، احتمال بروز دوباره آن رفتار کاهش می یابد. با آزمون و خطا می توان به جانور یاد داد که در موقعیتی خاص،.( رفتار مشخصی انجام دهد و یا این که آن را انجام ندهد (شکل ۵)
شکل ۵، جعبه اسکین:. موش با آزمون و خطا یاد می گیرد برای به دست آوردن غذا اهرم را فشار دهد.
نوع پیچیده تری از یادگیری، رفتار حل مسئله است. این رفتار معمولاً در نخستی ها دیده می شود. در رفتار حل مسئله، جانور در موقعیتی جدید که قبلاً با آن روبه رو نشده است بدون استفاده از آزمون و خطا، رفتار مناسبی از خود بروز می دهد.
سگی را که در شکل ۶ الف، می بینید نمی تواند مسئله ای را که با آن روبه رو شده است، حل کند، دربارهٔ موقعیتی که در آن قرار دارد فکر کند و رفتار مناسبی از خود بروز دهد. این توانایی بیشتر در انسان و بعضی از نخستی ها وجود دارد. در آزمایشی شمپانزه ای را در اتاقی با تعدادی جعبه قرار دادند. در این اتاق تعدادی موز از سقف آویزان بود. شمپانزه با وجود آن که قبلاً چنین موقعیتی را تجربه نکرده بود، جعبه ها را روی هم قرار داد تا با استفاده از آنها به موزها دست یابد. این رفتار شمپانزه نوعی حل مسئله است. جانور در رفتار حل مسئله، بین تجارب گذشته ارتباط برقرار می کند و با استفاده از آنها برای حل مسئله جدید، استدلال می کند (شکل ۶ ب).
رفتار حل مسئله را با ذکر مثال، توضیح دهید.
نقش پذیری شکل خاصی از یادگیری است که در دوره مشخصی از زندگی یک جانور رخ می دهد و ارتباط تنگاتنگی با رفتار غریزی دارد. جوجه اردک ها و غازها بعد از بیرون آمدن از تخم به دنبال اولین شئ متحرکی که ببینند راه می افتند. این شئ متحرک به طور معمول مادر آنهاست؛ اما جوجه ها ممکن است، تا دو سه روز بعد از تولد که دوره حساس نقش پذیری نامیده می شود، از هر شئ متحرکی مثل انسان یا یک توپ نقش بپذیرند و آن را مادر خود تلّقی کنند. از این نظر این دوره حساس نامیده می شود که نقش پذیری فقط در این زمان بروز می کند. این رفتار در حفظ بقا ارزش زیادی دارد و موجب می شود که جوجه ها در کنار مادرشان بمانند، همراه او به سمت آب بروند و به جستجوی غذا بپردازند. هم چنین همراه بودن با مادر، آنها را از خطر حفظ می کند.
کنرادلورنز درباره این رفتار در غازها تحقیق کرد. او تعدادی تخم را در شرایط مصنوعی قرار داد. جوجه هایی که از این تخم ها خارج شده و مادر خود را ندیده بودند، مثل این که لورنز مادر آنها باشد، به دنبال او راه افتادند. این غازها بعداً نیز بیشتر به بودن با لورنز تمایل داشتند تا با هم جنسان خود (شکل۷). پاسخ به محرک بخش غریزی این فرآیند است که در این پرندگان وجود دارد. پرنده محرک هایی را که سبب بروز این رفتار می شوند در محیط شناسایی و با آن ارتباط برقرار می کند.
شکل ۷ نقش پذیری در جوجه های غاز
الف) جوجه ها در حالت طبیعی فقط در کنار مادر خود هستند و او را دنبال می کنند.
ب) این جوجه ها چون در هنگام خروج از تخم لورنز را دیده اند، به دنبال او می روند.
باید توجه داشت که فرآیند نقش پذیری پیچیده تر از آن است که گفته شد. مثلاً در یکی از مشاهدات که درباره نقش پذیری انجام شد، دیده شد، در صورتی که همراه با شئ متحرک صدا نیز باشد، تاثیر آن قوی تر است.
با توجه به مطالب ذکر شده می توان گفت که نقش پذیری شکل خاصی از یادگیری است که در دوره مشخصی از زندگی یک جانور رخ می دهد و ارتباط تنگاتنگی با رفتار غریزی دارد.
نقش پذیری را با ذکر مثال، توضیح دهید.
فصل دوم) تکامل رفتار
انتخاب طبیعی به رفتار شکل می دهد.
به یاد دارید که انتخاب طبیعی فرآیندی است که طی آن جمعیتها در پاسخ به محیط تغییر می کنند.
انتخاب طبیعی صفاتی را برمی گزیند که احتمال بقا و تولید مثل فرد را افزایش می دهند؛ به عبارتی با گذشت زمان افراد بیشتری از جمعیت این صفت ها را خواهند داشت. شکل های مختلف رفتار جانوران نیز مانند سایر صفت ها متنوع اند. بنابراین انتخاب طبیعی درباره بروز رفتارهای مختلف نیز همانند سایر صفت ها نقش دارد.
رفتار شیرهای شرق افریقا مثال خوبی در این باره است. این شیرها در گروه های کوچکی که اصطلاحاً گلّه گفته می شوند زندگی می کنند. هر گلّه از چند ماده بالغ و بچه شیر و یک یا چند تایی نر بالغ تشکیل می شود. نرهای بالغ پدر همه بچه شیرها هستند و از گلّه در برابر سایر شیرهای نر محافظت می کنند. اما نرها معمولاً فقط به مدت دو سال رهبری گله را برعهده دارند و بعد از این مدت نرهای جوان تر آنها را کنار می زنند و خود رهبر گلّه می شوند. در این زمان، غالباً، نرهای جوان بچه شیرهای کوچک گلّه را می کشند (شکل8).
برای درک این رفتار باید فهمید که نرهای جوان چه سودی از این رفتار می برند. گفته شد که هر نر فقط دو سال برای رهبری گلّه فرصت دارد، بنابراین فرصت آنها برای تولید مثل کوتاه و محدود است. این در حالی است که شیرهای ماده بچه دار، تا بزرگ شدن بچه هایشان زاد و ولد نمی کنند که این زمان ممکن است بیش از دو سال باشد. حال اگر بچه یک شیر ماده بمیرد، آن شیر تقریباً بلافاصله جفت گیری می کند.
چرا نرهای جدید بچه شیرها را می کشند؟ یک فرضیه این است که نرهای جوان با این کار می توانند بچه های بیشتری داشته باشند. همان طور که در مثال شیرهای افریقایی دیدیم انتخاب طبیعی صفاتی را برمی گزیند که در بقا و تولید مثل افراد و نه گونه، دخالت دارند. کشتن بچه شیرها به معنی افزایش مرگ و میر در میان بچه شیرهاست که احتمال بقای گونه را پایین می آورد؛ اما رفتار شیر نر جوان به نحوی است که به نفع خودش باشد و نه به نفع گونه.
رفتار مشارکتی جانوران
بعضی از رفتارهای جانوران را نمی توان براساس فرضیه " انتخاب فرد " تفسیر کرد.
زنبورهای کارگر برای دفاع از کندو، مهاجمان را نیش می زنند. با این کار نیش در بدن مهاجم باقی می ماند و همراه با آن محتویات شکم زنبور نیز بیرون می آید و می میرد.
مثال دیگر، رفتار زنبورهای عسل ماده است. این زنبورها خود تولیدمثل نمی کنند. آنها انرژی خود را صرف نگهداری و تغذیه زاده های ملکه (که مادر خود آنها هم است) می کنند. در نوعی عنکبوت به نام بیوه سیاه، عنکبوت نر پس از جفت گیری وارد دهان عنکبوت ماده می شود و عنکبوت ماده آن را می خورد. علت وجود چنین رفتارهای فداکارانه (برخلاف شیرهای افریقایی) چیست؟ برای این که صفتی به نسل بعد انتقال یابد، ژن مربوط به آن باید منتقل شود. بسیاری از ژن های افراد خویشاوندمشترک است. هر فرد نیمی از ژن های خود را از مادر و نیم دیگر را از پدر دریافت می کند و بنابراین با هریک از والدین در ۵۰ درصد از ژن های خود مشترک است. هم چنین فرزندان نیز تعدادی از ژن ها را کاملاً یکسان دریافت می کنند. بر این اساس در رفتارهای فداکارانه (زنبورهای عسل) به جای این که ژن های خود فرد مستقیماً به نسل بعد منتقل شود، جانور به افراد خویشاوند خود کمک می کند تا زاده های بیشتری به وجود آورند و از این طریق ژن های مشترک آنها بیشتر به نسل بعد منتقل می شود.
در مثال عنکبوت بیوه سیاه، عنکبوت ماده با تغذیه از عنکبوت نر، انرژی لازم برای پرورش تخم ها را به دست می آورد و این درحالی است که ژن های عنکبوت نر نیز به نسل بعد منتقل شده است. درواقع هر رفتار جانور که به نظر می رسد انجام آن به نفع دیگر افراد است، به طور مستقیم یا غیرمستقیم بقای ژن های خود فرد را تضمین می کند.
پرسشنامه بار شناختی بیرونی
1- نحوه ارائه آموزش به چه صورت توجه شما را به مطلب جلب کرد:
بسیار آسان آسان نه آسان، نه سخت دشوار بسیار دشوار
2- یادگیری مطلب این بخش در چه سطحی از موارد زیر قرار می گیرد:
بسیار آسان آسان نه آسان، نه سخت دشوار بسیار دشوار
3- تطفیق بین متن و تصویر را در چه وضعیتی از موارد زیر قرار می دهید:
بسیار آسان آسان نه آسان، نه سخت دشوار بسیار دشوار
4- میزان دشواری این متن برای انتخاب راهبرد یادگیری تان را در چه سطحی قرار می دهید:
بسیار آسان آسان نه آسان، نه سخت دشوار بسیار دشوار
5- ارئه از طریق چند رسانه ای یادگیری را برای شما…..:
بسیار آسان ساخت آسان ساخت نه آسان، نه سخت
دشوار ساخت بسیار دشوار ساخت
(5- برای گروه کنترل: ارائه از طریق سخنرانی یادگیری را برای شما……:)
بسیار آسان ساخت آسان ساخت نه آسان، نه سخت
دشوار ساخت بسیار دشوار ساخت
نمونه های اسلاید چند رسانه ای