پروتکل قصه درمانی کودکان

پروتکل قصه درمانی کودکان
وسایل لازم برای قصه درمانی
وسایل مورد استفاده در پژوهش حاضر به ترتیب عبارت بودند از :
کارت احساسات : شامل صورتک های ساده با حسهای : خشم ، شادی ، ناراحت ، نگران ، غم ، ترس ، خوشحال .
اشیاء : شامل توپ ، ماشین اسباب بازی ، عروسک ، جارو ، تفنگ ، پاپت ، تخته و ماژیک ، مداد مشکی و کاغذ ( لازم به ذکر است که از اشیاء نام برده تماماً و یکجا در تمامی جلسات استفاده نشده است ، در شرح جلسات توضیح داده می شود که در هر جلسه از کدامین یک از این ابزار استفاده شده است ).
قصه : 9 قصه محقق ساخته در ارتباط با مسائل و در گیریهای عاطفی و رفتاری کودکان مبتلا به نشانههای لجبازی – نا فرمانی ، گرد آوری شده است . که براساس سنجش مولفه های اختلال لجبازی – نافرمانی در پرسشنامه (CSI – 4) توسط پژوهشگر تدوین شده است و تطابق این قصه ها با معیارهای سنجش توسط استاد راهنما تایید شده است .

طرح درمانی و شرح مختصر جلسات
به کار گیری فنون قصه درمانی ، به گونه ای که از طریق قصه گویی متقابل درمانگر و کودکان ، مشکلات عاطفی کودکان شناسایی شده و راه حل های موثر در برخورد با مو ضوعات فشارزا ، از طریق 7 فن ارائه گردید .
فنون به کار گرفته توسط درمانگر،در فرآیند قصه درمانی پژوهش حاضر ، به شرح ذیل می باشد :
1.بازی با کلمات احساسی
در این تکنیک با استناد به روش کادوسان ( به نقل از کداسن وشفر، ترجمه صابری و وکیلی ، 1382) از کودکان خواسته می شود احساسات مختلف را شناسایی کرده ، نام برده و سپس درمانگر آنها را بر روی کارت به شکل صورتک کشیده و با آنها قصه ای ساخته و بیان می کند. در این روش درمانگر درباره موضوع هایی بحث و پرسش می کند که مطرح کردن آنها تهدید آمیز است مثلاً از کودکان سوال می شود که چگونه لجبازی می کنند ، بعد از آن ، احساس های آنها را بوسیله کارت احساسات جویا می شویم و همین کار را در جریان قصه هم استفاده می کنیم ، بدین صورت که ، در مانگر کارتها ی احساسات را با تعدادی ژتون در اختیار کودک قرار می دهد و برای شناسایی بهتر احساسات توسط کودک از او می خواهد با ژتون بر روی کارتهای احساس ، احساس قهرمان قصه را نشانه گذاری کند .این فن در جلسات 1 و 2 استفاده شد .

جلسه اول :
هدف : آشنایی اعضای گروه با یکدیگر ، اطلاع کودکان در فعالیتهایی که قرار است در جلسات اجرا شود و آشنایی با انواع احساسات .
شرح : در ابتدا مشاور خود را به اعضای گروه معرفی نمود . توضیحی درباره برنامه مورد نظر و کیفیت آن داده و از کودکان خواست خود را به اعضای گروه معرفی نمایند . سپس به بیان قوانین گروه پرداخت . در انتها برای ایجاد انطباق بیشتر کودکان با شرایط کلاس و جو صمیمانه تر ، همراه با اجرای یک بازی کوتاه ، کودکان با انواع احساسات آشنا شدند .
بازی انجام شده در این جلسه ، بازی آدم آهنی بود که ابتدا درمانگر شروع کرد و پس از یادگیری بازی ، خود کودکان با هم انجام دادند ، به این صورت که از کودک که نقش آدم آهنی را بازی می کرد خواستیم که احساسات را نمایش دهد . مثلاً : آدم آهنی خوشحال باش ، آدم آهنی عصبانی باش، آدم آهنی ناراحت باش و …

جلسه دوم :
هدف : کاربرد احساسات و عوامل به وجود آورنده
شرح : در این جلسه درمانگر احساساتی را که در جلسه گذشته شناسایی کرده بود به شکل صورتکهایی بر روی کارت به کودکان ارائه داد . سپس با بیان قصه ای که در آن قهرمان احساسات مختلفی را تجربه کرده است . از کودکان خواست احساس قهرمان را با ژتون برروی صورتکها نشانه گذاری کنند . سپس علت به وجود آمدن آن احساس و نتایج آنرا به کمک خود کودکان برسی کرد . در پایان از کودکان خواسته شد تا تجربیات مشابه خود را باز گو کنند و مورد بحث قرار دهند.
2. قصه گویی با کلمات دارای بار عاطفی مثبت
دراین روش در مانگر با استفاده از کلمات ، مفاهیم و پدیده های دارای بار عاطفی مثبت قصه هایی را که قبلاً انتخاب کرده ، در جلسه به کودکان ارائه می کند سپس همراه با کودکان جنبه های مختلف قصه را مورد بحث و بررسی قرار می دهد . در این گفتگو بر رویدادهای خوشایند ، جنبه های مثبت مربوط به موضوعات و راه حل های موثر به کار برده شده ، در قصه تمرکز می شود . از این فن در جلسه 13 استفاده شد .

جلسه سیزدهم :
هدف : مروری بر رویدادهای خوشایند و جنبه های مثبت مربوط به موضوعات ، آموزش مهارتهای حل مسئله با تاکید بر نتیجه مثبت تامل و استفاده از خلاقیت
شرح : دراین جلسه مشاور، قصه ای را برای کودکان خواند که در آن قهرمان قصه در هنگام مواجهه با یک واقعه نا خوشایند توانست مسئله را مدیریت کند وبا حفظ خونسردی و تامل به شکل بسیار خلاقانه ای با مشکل روبه رو شود وموفق گردد . پس از آن گفتگویی بر اساس تجربیات واقعی کودکان در بین گروه شکل گرفت .

3.کلمه قصه مرا حدس بزن
در این روش با استناد به روش قصه گویی ماری ریپ (کداسن و شفر ، ترجمه ی صابری و وکیلی ، 1382 ) قصه مورد نظر برای کودکان بیان می شود . سپس از آنها خواسته می شود تا کلمه ی قصه مورد نظر را با توجه به کلماتی که قبلاً به آنها ارائه شده ( که این کلمات با مشکلات ایشان مرتبط است ) حدس بزنند . در پایان درمانگر پیامهای درمانی قصه را گرفته و مورد بحث و بررسی قرار می دهد به طور مثال، درمانگر قصه را تعریف می کند و در آخر از کودکان می خواهد که عنوان قصه یا نام قصه را حدس بزنند ، با توجه به اتفاقات داستان .از این روش در جلسه 11 استفاده گردید .

جلسه یازدهم :
هدف : آشنایی با نتایج منفی رفتار ناسازگارانه مثل لجبازی و مقاومت ، کمک به درک دیدگاه هیجانی و فکری دیگران.
شرح : دراین جلسه درمانگر قصه ، پسری را که مدام با دوستانش دعوا می کرد و دختری که مدام گریه می کرد وجیغ می کشید بازگو کرد و از آنها خواست نام قصه را حدس بزنند. از آنجا که داستان بر روی نتایج منفی رفتارهای نازگارانه قهرمان تمرکز داشت . بعد ازاتمام داستان بحث ، پیرامون نام و پیامهای درمانی قصه و پیآمدهای بی توجهی به هشدار های منطقی بزرگترها ( با در نظر گرفتن نیازها و خواسته های کودک ) صورت گرفت .

4. قصه درمانی با استفاده از استعاره ها و داستان پردازی ها
در این روش با استناد به روش جمشید اِ . مروستی ( به نقل از کداسن و شفر ، ترجمه صابری و وکیلی ، 1382) در کاربرد استعاره ها و داستان پردازی در روان درمانی کودک ، ابتداد آزماینده بر مبنای اطلاعات به دست آمده از شرح حال و معاینه وضعیت روانی ، نیازهای فردی ، تعارض ها ، نگرانی ها و عوامل فشارزا را در هریک از آزمودنیها شناسایی کرده و پس از آن ، داستان هایی را خلق میکند که قهرمانان آن مشکلاتی مشابه مشکلات آزمودنی ها داشته اند . داستانها به گونه ای تنظیم می شوند که قهرمان داستان مهارتها و روشهای رویارویی جدید را برای غلبه بر مشکلات به کار برد. پایان همه داستان ها همیشه مثبت و پرازموفقیّت بوده و جای ضعف ها و نا امیدی ها بر توانمندی ، قدرت و امیدواری و راه حل ها تاکید می شود .از این فن در جلسه ی 4 و 7 استفاده گردید .

جلسه چهارم :
هدف : آشنایی با روشهای جدید رویارویی ، آشنایی با مراحل چهار گانه حل مسئله ( درنگ کردن و یافتن مسئله ، اندیشیدن درباره راه حل های مختلف ،یافتن راه حل و ارزیابی آن).
شرح : درمانگردرحین بیان قصه ، برای تاثیر گذاری بیشتر ، تصاویری مربوط به قصه را روی تخته نقاشی کرد تا جذابیت و عینیت بیشتری به مفهوم قصه بدهد . درحین قصه گویی ، کودکان را به ارائه راه حل ها و پیش بینی نتایج احتمالی آنها فرا خواند . سپس برای ایجاد هماهنگی و جلوگیری از هرج و مرج در کلاس مراحل چهار گانه حل مسئله را از زبان قهرمان قصه بیان و مرور کرد .

جلسه هفتم :
هدف :آموزش مهارتهای اجتماعی،مسئولیت پذیری وشفاف سازی حیطه مسئولیتهای قهرمان
شرح : درمانگر با بیان قصه ای که درآن قهرمان مسئولیت کارهای خود را نمی پذیرد و به گردن دیگران می اندازد .
قصه را به جایی می رساند که قهرمان از وضیعت موجود به تنگ می آید و با بررسی شرایط تصمیم می گیرد به گونه ای متفاوت ازقبل رفتار کند . قصه به طور کامل گفته شد و در آخر ذهنیات قهرمان مورد بررسی قرار گرفت . در این جلسه برای تاثیر گذاری بیشتر از پاپت ( عروسکهای دستی و انگشتی ) استفاده شد .

5. قصه درمانی با استفاده از اشیاء
دراین روش بااستفاده به روش فردریکس ( به نقل از کداسن و شفر ، ترجمه صابری و وکیلی ، 1382 ) به شناسایی تعارضات و نوع احساسات کودک پرداخته می شود . در این روش پنج شی را روی میز برای کودک قرار می دهیم و سپس از آنها می خواهیم داستانی بگویند که در آن یکی از این اشیاء به کار رفته باشد . شرایط داستانهای گفته شده توسط کودک عبارت اند از : داستان جالب باشد، جنبه آموزشی داشته باشد و همه بتوانند آنرا تکرار کنند و به سوالات جواب دهند . سپس درمانگر جهت گفتگو را به سمت تعارضها یا احساسات ناراحت کننده کودکی که داستان را بیان کرده سوق می دهد و بر شناسایی احساسات و پیدا کردن راه حل هایی متمرکز می شود ، که به کودک در حل مشکلاتش و تغییر در شیوه بر خوردش با مشکلات کمک کند. این فن در جلسه 8 و 9 مورد استفاده قرار گرفت .

جلسه هشتم و نهم :
هدف : آشنایی با احساسات مختلف با تاکید بر خشم ، دلایل و نتایج آن و نیز درک دیدگاه هیجانی دیگران با تاکید بر تشخیص رفتارهای غیرعمدی دیگران .
شرح : درمانگر در این جلسات 5 شی ( توپ ، ماشین اسباب بازی ، عروسک ، جارو ، تفنگ) را در اختیار کودکان قرارداد و از آنها خواست تا یکی از اشیاء را برای قصه گویی انتخاب کنند ودرباره آن قصه ای بگویند که جالب باشد ، ابتدا و انتها داشته باشد . سپس درمانگر قصه یکی از بچه ها را که منسجم ترو به اهداف درمانی نزدیک تر بود را انتخاب کرد . تعارضات و احساسهای نارحت کننده قهرمان قصه را شناسایی کرد . در ادامه بر راه حل هایی که به قهرمان در حل مشکلات وتغییرشیوه ، بر خوردش با مسائل نارحت کننده ، کمک می کرد متمرکز شد .ازآنجا که در هر گروه 5 کودک و 5 قصه وجود داشت نیاز به زمان طولانی تر بود . لذا نیمی از کودکان در جلسه 8 و نیمی دیگر در جلسه 9 قصه گفتند و مورد بررسی قرار گرفتند .

6. فن مدیریت احساسات
دراین روش ، درمانگر قصه ای را طراحی میکند که در آن به تعداد افراد گروه درمانی ، قهرمان وجود داشته باشد و هر یک از قهرمانان قصه ، در گوشه ای از قصه ایفای نقش میکنند ویا دیالوگی مخصوص به خود دارند که در حین باز گویی متن داستان از زبان درمانگر ، به ترتیب پیش بینی شده، هرکس دیالوگ مخصوص به خود را خواهد گفت و قصه به صورت گروهی باز خوانده خواهد شد . بهتر است قهرمانان قصه از دنیای حیوانات گرفته شود و پذیرش نقش قهرمانان مختلف به انتخاب و رغبت خود کودکان یا در نهایت به صورت قرعه کشی باشد . مهم این است که در طی هر دیالوگ در مقطعی از زمان، قهرمانی سبب ایجاد ناراحتی و رنجش دیگر افراد قصه می شود ، ولی قهرمانان دیگر با مدیریت صحیح احساسات و به کار بستن انواع راهبردهای رویارویی ، مثل حل مسئله ، رسیدن به پاسخی موثرتر، برنامه ریزی ، کسب راهنمایی با حمایت عاطفی دیگران ، تخلیه هیجانی ، از ایجاد خشم و نفرت و پرخاشگری و انتقام جویی در بین قهرمانان قصه جلوگیری می کنند .
از این فن در جلسات 10 و 12 استفاده شده است .

جلسه دهم :
هدف : آموزش مهارتهای رویارویی ( نحوه برخورد با توهین ، کسب راهنمایی و حمایت عاطفی و فکری دیگران ، یافتن راه حل موثرتر)
شرح : در این جلسه یکی از قصه هایی را که در جلسات گذشته توسط درمانگر بیان شده بود ، انتخاب کرد و برای هرکدام از بچه های گروه نقشی در نظر گرفت . پس از آشنایی هر کودک با نقش و دیالوگ خود ، در حین باز گویی متن داستان از زبان درمانگر ، به ترتیب پیش بینی شده دیالوگهای خود را خواندند و قصه به شکل گروهی باز خوانده شد . پس از اتمام داستان در باره موقعیتهای مشکل و نحوه بر خورد با آن ، با استفاده از شیوه حل مساله به گفتگو پرداختند . اما این گفتگوی پایانی به علت خستگی کودکان فقط توسط درمانگر انجام شد .

جلسه دوازدهم :
هدف :آشنایی کودک با احساسات خود با تاکید به حس خشم و ناراحتی ، تاکید به درنگ کردن در زمان خشم و فرآیند حل مسئله ، بررسی پیآمدهای رفتار ناسازگارانه .
شرح : از آنجا که دراین جلسه خود درمانگر و دستیارش نقشهای اصلی قصه را بازی کردند و تا حدودی از کودکان نیز در این نقش بازی کردن استفاده شد ، قصه توانست تاثیر بیشتری بگذارد .در پایان در مورد پیآمدهای رفتار ناسازگارانه قهرمان گفتگو شد .

7. فن قصه نا تمام
این فن که بر گرفته از آزمون جملات نیمه تمام ساکس است با بهره گیری از روش فرافکنی سعی بر آن دارد تا پرده از افکار و احساسات نهفته کودک بردارد وبه آنها نزدیک شود ، سپس درمانگر با استفاده از این اطلاعات بتواند برای کودک چالشهایی ایجاد کند تا تغییرات مورد نظر خود را در کودک بوجود آورد ،این فن به 3 صورت در جلسات درمانی استفاده شده است .
قصه نا تمام با پایان 4 گزینه ای
به تصویر کشیدن پایان قصه نا تمام ( منظور نقاشی کردن پایان قصه ، توسط کودک می باشد)
قصه گویی توام توسط درمانگر و کودک ( درمانگر قصه را شروع می کند و تکمیل بخش هایی از قصه را به کودک واگذار می کند).
از این فن در جلسات 6 و 3 و 5 استفاده شده است .

جلسه سوم :
هدف : رو به رو کردن کودک با احساسهایی که رفتار مقابله جویانه در اطرافیان ایجاد می کند .
شرح : در این روش درمانگر با بیان قصه ای که قهرمان آن رفتارهای مقاومتی و لجوجانه از خودنشان می دهد ، قصه را نیمه ، رها میکند و با بیان 4 گزینه ، از کودک می خواهد با انتخاب یکی از این گزینه ها ، راه حلی برای قهرمان قصه ارائه دهد و قصه را یه پایان برساند . سپس به بررسی نوع احساسات قهرمان و اطرافیان او در هر گزینه پرداخته شد .

جلسه پنجم :
هدف : آشنایی با نتایج منفی رفتار ناسازگارانه مثل لجبازی ، اندیشیدن درباره راه حل های مختلف
شرح : درمانگر قصه را در موقعیتی که قهرمان قصه به علت رفتار مقاومت جویانه خود دچار مشکل شده است ، نا تمام رها می کند واز کودک می خواهد راه حل قصه را برروی کاغذ به تصویر بکشد (نقاشی کند ) وقصه را به اتمام برساند . اما اکثراًً درک درستی از اینکه باید پایان قصه را به تصویر بکشند نداشتند و هرآنچه که درمانگر از قصه گفته بود را به تصویر کشیدند .

جلسه ششم :
هدف : آشنایی با نتایج منفی رفتار نا سازگارانه مثل لجبازی ، اندیشیدن درباره راه حل های مختلف
شرح : در این جلسه درمانگربا استفاده از روش قصه گویی توام ، قصه ای را شروع کرد تا کودکان ادامه آن را با توجه به افکار خود بسازد . قصه به این شکل شروع شد : روزی بود و روزگاری که شاهزاده ای بود که دوست داشت ……. ( جای خالی را کودکان باید پر می کردند ) …. ، وبه همین منوال قصه تا جایی بین کودکان و درمانگر ادامه پیدا کرد که انتهای قصه به آن هدفی که درمانگر می خواست برسد . و در انتها درمانگر از کودکان خواست تا به این بیندیشند که قهرمان داستان چگونه می تواند بهترین راه را برای مقابله با مشکلاتش انتخاب کند.لازم به ذکر است که مشکلات قهرمان داستان نوعی فرافکنی از خود کودکان می باشد .
روش اجراء
فرآیند قصه درمانی طی 13 جلسه ی یک ساعته ، به مدت 2 ماه و هفته ای 2 جلسه در "مرکز خانه کودک " به طور متوالی اجراء شد . در این برنامه سعی شد که مهارت شناخت احساسات ، که زیر بنای رفتار انسان به شمار می رود وبه دنبال آن ، مهارت های حل مسئله و مدیریت احساسات وکنترل خشم و رفتار مطلوب در آموزشگاه و منزل به کودک آموخته شود . قصه ها بر اساس نشانه های اختلال لجبازی – نافرمانی در کودکان ، وبا هدف افزایش سطح دقت ، توجه ویادگیری در آنها ، آموزش مهارتهای مورد نیازشان در تعاملات اجتماعی روزمره ، نگارش و تدوین شد .
در تمام مراحل قصه درمانی ، بر نقش فعال درمانگر و آزمودنیها در بحث و گفتگوی هدفمند تاکید می شد . اجرای برنامه در قالب گروه ، فرصتی برای سهیم شدن در تجربه های یکدیگر و یاد گرفتن روشهای جدید ایجاد کرد .