بسم الله الرحمن الرحیم
عقب مانده ذهنی
(کم توان ذهنی)
تعریف
عقب مانده ذهنی (کم تون ذهنی) به فردی اطلاق می شود که عملکرد هوشی او به طور معنی دار یا قابل ملاحظه ای پایین تر از میانگین باشد و با مشکلاتی در رفتارسازشی توام بوده ودر دوران رشد یعنی تا قبل از 18 سالگی پدیدار شده باشد.
مهارت های سازشی شامل مهارت هایی است که فقدان آنها در زندگی مشکلاتی را به وجود می آورد. این مهارت ها شامل ، ارتباط – خودمراقبتی – مهارت های اجتماعی و…… میشود
1- ارتباط
یعنی توانایی درک و انتقال اطلاعات توسط حرف زدن و یا نوشتن بوسیله نماد ها و رفتار های غیر نمادین مثل حالات چهره .
2- خودمراقبتی
مهارت هایی نظیر توالت رفتن ،خوردن،لباس پوشیدن ،استحمام و رعایت بهداشت فردی
3- مهارت های اجتماعی
تعامل اجتماعی با دیگران از جمله آغاز و پایان تعامل ها، واکنش مناسب به علامت های اجتماعی،تشخیص صحیح احساسات ، ایجادو استمرار روابط دوستانه
در طبقه بندی کودکان استثنایی . کودکان و دانش آموزان کم توان ذهنی – حدود 3% از افراد استثنایی جامعه را تشکیل می دهند
از هر 1000 نفر تقریبا 10 نفر عقب مانده ذهنی است .
عقب مانده ذهنی در پسران بیشتر از دختران است .
گروه بندی عقب مانده از نظر گروه های مختلف
طبقه بندی از نظر ( AAMR)
خفیف
علل : ترکیبی از شرایط محیطی نامساعد ، ونیز عوامل ارثی ، و سوخت وساز
شیوع : تقریبا ده نفر در 1000 نفر
انتظارات مدرسه : دربرنامه معمولی مدرسه با اشکال مواجهند ، به ملاحظات آموزشی ویژه ای نیازمند ند
انتظارات در سنین بزرگسالی : به کمک آموزش های ویژه باید بتواند سازگاری مثبتی در سطح کارهای نیمه ماهر یا نیمه ماهر پیدا کنند
متوسط
علل : نقایص و یا نارسائیهای نسبتا متعدد و نادر نورو لوژیک ، غدد ویا سوخت و سازی
شیوع : در حدود 3 نفر در 1000 نفر
انتظارات مدرسه : به ملاحظات عمده ای در بر نامه آموزشی نیاز دارند ، توجه اصلی بر اموزش مهارت های مراقبت از خود و ماهرتهای اجتماعی متمرکز است . باید مهارت های اساسی آموزشی و شغلی را یاد بگیرند .
انتظارات در سنین بزرگسالی : می توانند در کارگاههای پناهگاهی و یا در مشاغل معمولی از سازگاری اجتماعی و اقتصادی برخوردار شوند .
شدید و عمیق
شیوع : در حدود 1 نفر در 10000 نفر
انتظارات مدرسه : به اموزش هایی در مهارتهای مربوط به مراقبتهای شخصی نیاز دارند ( مانند غذا خوردن ، توالت رفتن ، لباس پوشیدن )
انتظارات در سنین بزرگسالی : احتمالا برای مراقبت به دیگران متکی می باشد
گروه بندی بر اساس روان پزشکان
عقب ماندگی را از لحاظ روان پزشکان تا سال 1959 به دو دسته تقسیم می شود
الف – عقب ماندگی ارثی یا اصلی: ک وراثت عامل اصلی عق مندگی محسوب می شود و تقریبا 30 تا 40 درصد عقب ماندگی راتشکیل میدهد.
ب – عقب ما ندگی ثانوی یا محیطی است که عوامل محیطی ، بیماری های مغزی بر اثر عفونت و ضربه و …ایجاد میشود .و تقریبا 20 درصد عقب ماندگی راتشکیل میدهد.
تقسیم بندی عقب مانده از نظر روان پزشکان بعد سال 1959
1- عقب ماندگی به علت عوامل ارثی
2- عقب ماندگی به علت اتفاقات دوران بار داری
3- عقب ماندگی به علت حوادث زایمانی و دو ران بعد زایمان
4- عقب ماندگی به علت عوامل محیطی ، اجتماعی و فرهنگی
گروه بندی عقب مانده ذهنی از نظر آموزش ،تربیتی و در مانی
کودک عقب مانده ذهنی از نظر آموزش ،تربیتی و درمانی به دوگروه تقسیم می شود
الف : عقب مانده ذهنی در مان ناپذیر یا افراد پنا هگاهی ( حمایت پذیر )
ب : عقب مانده ذهنی درمان پذیر ، این دسته به نوبه ای خود به دو دسته تقسیم میشود
1- گروه اموزش پذیر
2 – گروه تربیت پذیر
عقب مانده ذهنی درمان ناپذیر
عقب مانده های عمیق که بیشتر به علت ارثی و مادر زادی مبتلا به ناهنجاری های متعدد شده اند
در این گروه قرار دارند . هوشبهر این افراد از 25 تجاوز نمیکند . اغلب این افراد نارسایی عمیق قوای ذهنی ، نارسایی حسی ، حرکتی و نقایص عضوی نیز دارد . این افراد شانس بهبودی ندارند و در آسایشگاه زندگی میکنند
کودکان مبتلا به عقب ماندگی عمیق چنان معلولیت شدید دارند که اجرای ازمونهای هوش امکان پذیر نیست و این کودکان توانایی پاسخ به هیچ محرکی را ندارند
عقب مانده ذهنی درمان پذیر
این گروه که اکثریت بسیار زیاد عقب مانده ها را تشکیل می دهند درجات متفاوتی از نارسایی ها هوشی را دارا می باشند به کمک تدابیر پزشکی روش های تربیتی وآموزشی بهبود نسبی حاصل می کنند وبسیاری از آنها قادرند یک زندگی کم وبیش قابل قبول ومتوسط را ادامه دهند .
علم پزشکی هنوز به مرحله ای نرسیده که این کونه نارسایی ها را بطورکامل درمان کند و یک عقب مانده را به سطح عادی برساند .با وجود این می توان با استفاده از معالجات بموقع و استفاده از روش های
لازم ومناسب کودکان عقب مانده را بهبودقابل توجهی بهرمند ساخت .
گروه بندی عقب مانده ازنظر روان شناسان
کم توان ذهنی عمیق- ایزوله
تعداد قابل توجهی از این افراد قبل از تولد و در دوران زندگی جنینی بدلیل ضعف شدید هوشی و عدم سازگاری با شرایط زندگی رحمی فوت شده و سقط می شوند .
این گروه همانگونه که از عنوان آن مشخص است بعد از تولد به دلیل ضعف بسیار شدید هوشی قادر نیستند به تنهایی نیاز های روزمره خود را انجام دهند و به شدت به دیگران وابسته هستند. به عبارت دیگر زندگی نباتی دارند.
ویژگی های گروه ایزوله:
الف – تقریباً فاقد تکلم می باشند و تنها می توانند جیغ بزنند.
ب – توانایی تولید مثل ندارند.
ج – علائم فیزیولوژیک عقب ماندگی نظیر جمجمه نامتناسب،آبریزش دهان ، ضعف عضلانی ، اختلال حرکتی و …… دارند.
د- به دلیل ناتوانی هوشی شدید و ضعف سازگاری، در برابر عوامل آسیب زای محیطی به شدت آسیب پذیرند و لذا عمر بسیار کوتاهی دارند.
ه- به زندگی آسایشگاهی وابسته اند و در مراکز شبانه روزی بستری می شوند.
و- تولد هر فرد ایزوله به شدت بهداشت روانی خانواده را تهدید می کند.
ز- زندگی نباتی دارند یعنی برای رفع نیازهای ضروری خود نیز به دیگران وابسته هستند و به "کودکان آسایشگاهی و یا پناهگاهی" معروفند.
کم توان ذهنی شدید- تربیت پذیر
افراد این گروه قادر هستند با کمک دیگران امور شخصی و روزانه خود را فرا بگیرند اما توانایی استفاده از آموزش مدرسه ای را ندارند. در تمام مراحل رشد تاخیر دارند و به همین دلیل آموزش اصول اولیه زندگی برای آنان دیرترآغاز می شود.
ویژگی های گروه تربیت پذیر:
الف – اختلال تکلم شدید دارند.
ب – توانایی ازدواج و تولید مثل را دارند اما به دلیل ضعف شدید هوشی توصیه می شود این افراد در شرایط کنترل شده ازدواج کرده و فرصت بچه دار شدن به آنان داده نشود.
ج – علائم کلینیکی و بالینی نظیر اختلال تکلم ، ضعف در مهارت های حرکتی ،دامنه توجه محدود و……..دارند.
د- قادر به استفاده از آموزش مدرسه ای نیستند اما توانایی فراگیری اصول اولیه خود مراقبتی را دارا می باشند.
ه- از نظر عاطفی وضعیت متغیری دارند گاهی بسیار مهربان و زمانی به شدت پرخاشگر و عصبی هستند.
و- بدلیل تاخیر در فراگیری و وابستگی به دیگران در انجام کارهای شخصی به "کودکان نیمه وابسته" معروفند.
کم توان ذهنی متوسط – آموزش پذیر
این افراد اولین گروهی هستند که قادر به استفاده از خدمات مدرسه ای می باشند . مدارس این گروه به مدارس خاص ویا استثنایی معروفند و نوع آموزش آنها آموزش ویژه می باشد.
آموزش ویژه عبارت است ازتهیه یک الگوی تعدیل شده و متناسب با توانمندی های دانش آموز یعنی از یکسو تشکیل کلاس های خلوت تر و از سوی دیگر حذف مفاهیم انتزاعی و دشوار ازکتب درسی.
ویژگی های گروه آموزش پذیر:
الف – عموماً اختلال تکلم و یا تلفظ دارند.
ب – توانایی ازدواج و تولید مثل را دارند اما به دلیل مشکلات هوشی و عدم سازگاری مناسب محیطی این افراد ازدواج کنترل شده توصیه می شود.
ج – گروهی از این افراد علائم کلینیکی و بالینی مشخصی نظیر ضعف در مهارت های حرکتی ،دامنه توجه محدود و بیش فعالی ……..دارند.
د- خلق عاطفی محدود و در عین حال متغیری دارند.
ه – در قضاوت و استدلال ضعف دارند.
و- خزانه لغات محدودی دارند.
ز- در مهارت های حرکتی درشت بطور نسبی و در مهارت های حرکتی ظریف بطور اساسی دچار مشکل هستند.
ح- دامنه توجه محدودی دارند.
کم توان ذهنی خفیف – دیرآموز یا مرزی
از نظر کمّی بعد از گروه بهنجار بالاترین آمار مربوط به گروه افراد دیرآموز و یا مرزی است. افراد مرزی اولین گروهی هستند که علیرغم داشتن عقب ماندگی ذهنی خفیف در مدارس عادی مشغول به تحصیل می باشند.
ویژگی های گروه دیرآموز یا مرزی :
الف – دیرتر فرامی گیرند وخیلی زود فراموش می کنند..
ب – از قدرت انتقال خوبی برخوردار نیستند.
ج – فاقد علائم فیزیولوژیک و مشخص عقب ماندگی ذهنی می باشند و بیشترین مشکل را در تحصیل نشان می دهند.
د- اعتماد به نفس آنها پایین است.
ه- خود ارزشمندی ندارند.
و- دامنه توجه آنها محدود است.
ز- ضعف انگیزشی دارند.
ح- محبت پذیرهستند.
علل کم توانی ذهنی و یا عقب ماندگی ذهنی به سه دسته اصلی به شرح زیر تقسیم می شود:
الف- علل قبل از تولد
ب- علل هنگام تولد
ج- علل بعد از تولد
الف- علل قبل از تولد
علل قبل از تولد
1- اختلالات ژنتیکی
عوارض و مشکلات وراثتی باعث ایجاد اختلالات فراوان جسمانی و یا هوشی می شود . کودکان مبتلا به نقایص هوشی ناشی از عوامل ژنتیکی معمولاً از مشکلات و اختلالات ضمیمه دیگری هم رنج می برند. مثل بیماری فنیل کتونوریا
2- ازدواج فامیلی
این عامل در ایجاد ناهنجاری های هوشی تاثیرفراوان دارد. در قبایل و طوایف و خرده فرهنگ ها که ازدواج افراد با خویشاوندان و فامیل نزدیک متداول است بخشی از بیماری های وراثتی درون فامیلی پنهان زمینه بروز پیدا می کنند ازجمله نقایص هوشی
علل قبل از تولد
3- عامل ارهاش
درخون اکثریت افراد انسانی ماده ای وجود دارد که به آن عامل ارهاش می گویند. انتقال عامل ارهاش یا عدم انتقال آن یک مسئله ارثی است و تجربه ثابت کرده اگر پدر ارهاش مثبت و مادر ارهاش منفی داشته باشند در بارداری اول مقداری از عامل ارهاش جنین که از پدرش گرفته داخل خون مادر می شود و در خون مادر ماده ضد ارهاش آن به عنوان آنتی کور ساخته می شود و همین آنتی کور در زایمان های بعدی باعث خراب شدن خون جنین شده و بیماری به وجود می آورد که کرنیکتروس نامیده می شود که عبارت از رسوب املاح آهن حاصل از خراب شدن گلبول های سرخ نوزادان در سلول های مغز می باشد.
علل قبل از تولد
ادامه عامل ارهاش
عوارض حاصله از این بیماری باعث عقب ماندگی ذهنی ، فلج مغزی ، اختلالات انقباضی عضلات و اختلالات گویایی و حتی ناشنوایی می شود.
4- سیفلیس ارثی
ابتلا والدین و یا یکی از آنها به بیماری سیفلیس موجب ابتلا جنین به این بیماری ارثی می شود که علاوه بر نقایص هوشی ناهنجاری های حسی و حرکتی و در پاره ای مواقع موجب صرع و یا فلج می شود.
ادامه علل قبل از تولد
5- اعتیاد به الکل
اعتیاد والدین به الکل بویژه مادر موجب ابتلا جنین به نقایص هوشی و ناهنجاری های حسی و حرکتی شدیدمی شود.
6- سرخجه و بیماری های عفونی
ابتلا مادر به سرخجه و بیماری های عفونی همراه با تب شدید بویژه در ماه های اول بارداری سبب عقب ماندگی هوشی و نقایصی نظیر نابینایی و ناشنوایی می شود.
علل قبل از تولد
7- مسمومیت ها
مسمومیت مادر با دارو های شیمیایی مانند بعضی از آنتی بیوتیک ها و یا مواد غذایی فاسد منجر به بروز نقایص هوشی و اختلال در رشد طبیعی جنین می شود.
8- سوء تغذیه
کمبود ویتامین های ضروری و عدم تغذیه مناسب در دوران بارداری از جمله عواملی هستند که در نارسایی های عمومی رشد جنین و نیز بروز عقب ماندگی های ذهنی موثرند.
علل قبل از تولد
9- ویژگی های عاطفی و روانی
در بعضی مواقع تاثیرات تجربه هیجانات شدید و ناگهانی مادر در دوران بارداری منجر به بروز اختلالات غدد داخلی مادر می شود.تجربه استرس های طولانی مدت و تشویش مداوم در دوران بارداری تاثیرات عمیقی از جمله اختلالات هوشی بر جنین می گذارد.
ب – علل هنگام تولد
علل هنگام تولد
بسیاری از اختلالات ذهنی ، حسی و جسمی –حرکتی کودکان نتیجه شرایط نامطلوب زایمان و یا ناشی از اشتباهات پزشکی می باشد.
به دلیل عدم شکل گیری کامل بافت های سخت و استخوانی جمجمه ضایعات مغزی از متداولترین ضایعات هنگام زایمان است.
ادامه علل هنگام تولد
برخی از عوامل موثر بر مشکلات ذهنی هنگام تولد عبارتند از:
1- زایمان های سخت و دشوار
2- پیچیدگی بند ناف به دور گردن نوزاد
3- کمبود اکسیژن و خفگی بدو تولد
4- مشکلات تنفسی نوزاد بدو تولد
5- تولد زودرس
6- استفاده از وسایل فیزیکی و یا مکانیکی پزشکی نظیر «فورسپس»
7-زایمان های طولانی
ج – علل بعد از تولد
علل بعد از تولد
1- انواع مننژیت
عفونت غشاء (مننژ) اطراف مغز و نخاع سبب التهاب و علائمی می شود که چنانچه در هفته های نخست تولد و همراه با تب شدید باشد منجر به اختلال در رشد هوشی و عقب ماندگی ذهنی می شود.
2- مسمومیت ها
مسمومیت های غذایی و دارویی کودکان بویژه در دوران شیرخوارگی و خردسالی ضایعات عصبی و مغزی ودر نتیجه عقب ماندگی ذهنی به دنبال دارد.
علل بعد از تولد
3- ضربه های وارده به سرکودک
از آنجایی که بافت های سخت و استخوانی جمجمه و بدن کودک به تدریج و در جریان رشد شکل می گیرند لذا هرضربه و یا کوفتگی در روزهای اول تولد به سر و یا مغز کودک منجر به بروز مشکلات جسمانی و یا هوشی می شود.
4- اختلالات غدد داخلی کودک
در برخی موارد بروز اختلال در غدد داخلی کودک نظیر غده هیپوفیز و یا تیروئید نارسایی هایی در سیستم سوخت وساز بدن ایجاد و در نتیجه منجر به اختلال هوشی و عقب ماندگی ذهنی می شود.
علل بعد از تولد
5- تب شدید و تشنج
ضعف سیستم دفاعی بدن نوزادان و بروز برخی از عفونت ها منجر به افزایش غیر طبیعی حرارت بدن ودر نتیجه بروز تشنج می شود. هربار حمله تشنجی ضایعات هوشی غیر قابل جبرانی را ایجاد می کند .
6- سوء تغذیه
تحقیقات علمی نشان می دهد که فقر غذایی در دوران رشد یک تاخیر هوشی سه ساله در کودکان و نوجوانان مبتلا ایجاد می کند
پیشگیری
جلوگیری از ظهور عوامل ایجادکننده عقب ماندگی ذهنی بخصوص عوامل قبل از تولد، اهمیت ویژه ای دارند. آموزش خانواده، ممانعت از ازدواجهای فامیلی، جلوگیری از حاملگی بعد از سنین ۳۵ سالگی، رعایت بهداشت حاملگی ( پرهیز از اشعه، دارو، ضربه به شکم، تغذیه مناسب مادر، جلوگیری و کنترل نمودن عفونت های مادرزادی و …. ) در پیشگیری اولیه بسیار موثر هستند. محافظت کودک پس از تولد بخصوص در دوره نوزادی و مداخله ی درمانی به موقع در موارد بیماری، مثل کم کاری تیروئیدی ( هیپوتیروئیدی ) نیز در جلوگیری از بروز عقب ماندگی ذهنی اهمیت دارد .
پیشگیری ثانویه
پیشگیری ثالث
پیشگیری ثانویه
عقب ماندگی ذهنی درمان ندارد و بهترین راه کنترل آن جلوگیری از بروز آن است . به نظر نمی رسد داروهای خاصی نیز در کنترل پیشرفت اختلال موثر باشد. مهمترین روش درمانی افراد عقب مانده ذهنی افزایش میزان سازگازی آنها، محیط زندگی و تنظیم توقعات محیطی و سطح کارآیی این افراد در خانواده و جامعه است
پیشگیری ثالث
انجام مشاوره خانواده و مشاوره فردی در جهت محدود کردن تاثیرات عقب ماندگی ذهنی ضرورت دارد . استفاده از روشهای توصیه شده توسط افراد متخصص در تقویت و حفظ کارآیی عملی این افراد می تواند باعث افزایش اعتماد به نفس و سازگاری مناسب تر با استرسهای معمول زندگی افراد عقب مانده ذهنی گردد. آموزش کودک و خانواده، آموزش مهارت های کلامی، محیطی، ارتباطی، اجتماعی، همچنین آموزش های ویژه و فیزیوتراپی و آموزش های مهارت های جسمی همگی می توانند در سازگاری و رشد بهتر این افراد و توانبخشی آنان کمک موثری باشند.
اصول آموزش به دانش آموزان کم توان ذهنی
اصول آموزش به دانش آموزان کم توان ذهنی
در اموزش به دانش آموزان کم توان ذهنی بر افزایش استقلال از سایرین و نحوه سازگاری بیشتر و بهتر با محیط تاکید شود
به همین منظور الگوهای آموزشی مدرن بر چگونگی رشد مهارت های زیر تاکید دارند:
1- مهارت های حرکتی
2- مهارت های خود یاری
3- مهارت های اجتماعی
4- مهارت های ارتباطی
5- مهارت های درسی
اصول آموزش به دانش آموزان کم توان ذهنی
1- مهارت های حرکتی
کسب مهارت های حرکتی در همه افراد کم توان ذهنی یکی از مولفه های بنیادین فرایند رشد و مقدمه یادگیری موفقیت آمیز سایر حیطه ها از جمله خود یاری و مهارت های اجتماعی است.
آموزش رشد مهارت های حرکتی به دو بخش تقسیم می شود.
آموزش مهارت های حرکتی بزرگ یا درشت
آموزش مهارت های حرکتی کوچک یا ظریف
الف- مهارت های حرکتی درشت
مهارت های حرکتی درشت مجموع مهارت هایی را دربر می گیرد که از یک سو تعادل بهینه را در کودک امکان پذیر می سازد
. این مهارت ها عبارتند از :
1 – کنترل سرو گردن 2- غلتیدن
3- کنترل بدن 4- نشستن
5- سینه خیز رفتن 6- خزیدن
7- ایستادن 8- راه رفتن
9- دویدن 10- جهیدن
ب- مهارت های حرکتی ظریف
مهارت های حرکتی ظریف مستلزم دقت و استواری است . اساس انجام مهارت های حرکتی ظریف هماهنگی چشم و دست است . مهارت های حرکتی ظریف عمده واصلی عبارتند از:
چیدن بستن بریدن نوشتن
2- مهارت های خودیاری
رشد و تقویت مهارت های خودیاری در فرد عقب مانده برای استقلال فردی و جدایی از مراقبان حیاتی است.
مولفه های اصلی این مهارت ها عبارتند از:
3- مهارت های اجتماعی
آموزش مهارت های اجتماعی بر اهمیت یادگیری مهارت های حل مسئله و تصمیم گیری و استفاده از روابط مناسب در موقعیت اجتماعی تاکید می کند. تحقیقات در این حوزه نشان داده است که ضعف در مهارتهای حل مسئله و تصمیم گیری از جمله موانع موفقیت افرا د کم توان ذهنی در حوزه اجتماعی است.
اهداف آموزش به کم توان ذهنی در حیطه مهارت های اجتماعی
1- برقراری تماس چشمی 2- برقراری روابط نزدیک و صمیمانه
3- صحبت کردن با صدا و بیان مناسب 4- حفظ توجه هنگام گفتگو
5- حفظ واستقرار وضعیت بدنی در حین گفتگو
6- استفاده از الگو مناسب جهت شروع و پایان گفتگو
7- پاسخ مناسب به درخواست گفتگو دیگران
8- تشخیص زمان مناسب برای سلام ویا خداحافظی
9- پاسخ مناسب به سوالات
10- الگوی مناسب سوال کرد 11- الگوی مناسب در خواست کردن
12- ارائه توضیحات مناسب 13- الگوی مناسب پاسخ منفی
15- رعایت آداب اجتماعی 16- نحوه تغییر موضوع و شروع موضوعات جدید 14- واکنش مناسب به پاسخ منفی دیگران
4- مهارت های ارتباطی
توانایی برقراری ارتباط با دیگران یکی از مولفه های اصلی رشد و تحول است. بدون برقراری ارتباط هیچ تعاملی وجود نخواهد داشت.
سامانه های ارتباطی برای کم توان ذهنی سه نوع کلی است:
الف- زبان کلامی
ب- ارتباط مکمل
ج – ترکیب زبان کلامی و ارتباط مکمل
منظور از زبان مکمل رویکرد های ارتباطی گوناگون برای انتقال پیام به کمک روش های غیر کلامی است که شامل روش های طبیعی نظیر زبان اشاره و استفاده از زبان تن و روش های غیر طبیعی نظیر استفاده از تابلو های الکترونیکی و یا استفاده از فن آوری های کامپیوتری.
5- مهارت های درسی
دانش آموزان کم توان ذهنی قادرنداز برنامه های درسی مدرسه ای سود برند مشروط به اینکه این برنامه درسی در دو سطح سخت افزاری و نرم افزاری متناسب سازی شده باشند.
الف – سطح سخت افزاری
استفاده از مدارس مناسب با کلاس های ویژه و شرایط فیزیکی مناسب.
ب- سطح نرم افزاری
استفاده از معلمین متخصص در کنار نیروهای توانبخشی خاص و نیز تهیه و تدوین برنامه درسی محدود و تقریباً بدون مطالب انتزاعی و دشوار.
عنوان درس : اختلال های رفتاری – عاطفی
استاد : آقای ولی زاده
گرداورندگان:
امیرحسین جعفری فوزی– محمد محبوبی – سید ضیاء موسوی راد – نورالله عسکر زاده – سعید کاوسی
پردیس شهید بهشتی مشهد – زمستان 94
منابع
1- مقدمه ای بر روانشناسی و آموزش و پرورش کودکان استثنایی – تالیف دکتر افروز- 1391.
2- روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی –هاردمن و اگن ترجمه دکتر علیزاده و همکاران -1389
3- آموزش و پرورش کودکان استثنایی –تالیف ساموئل کرک و جیمز کالاگر – ترجمه مجتبی جوادیان-1387