هورمون رشد
هورمون رشد
هورمون رشد یک هورمون پپتیدی است که رشد, نمو و احیا را تحریک می کند. این هورمون پپتیدی از 191 آمینو اسید تشکیل شده اند که یک پلی پپتید تک رشته ای را تشکیل می دهند. هورمون رشد در سلول های استوماتوتروپیک سنتز شده و در غده هیپوفیز قدامی یافت می شود و این سلول ها مسئول ذخیره و آزاد کردن این هورمون هستند.
انواع هورمون رشد
دو نوع از این هورمون وجود دارد، به نام های سوماتوتروپین و سوماتروپین
سوماتروپین، فرم نوترکیب سوماتوتروپین است که استفاده های درمانی و تجویزی دارد.
سوماتروپین برای اختلالات رشدی کودکان (ناشی از کمبود هورمون رشد) و یا کمبود هورمون رشد در بزرگسالان استفاده می شود.
ترشح هورمون رشد
آزاد سازی هورمون رشد توسط هورمون آزاد کننده (سوماتوکرینین) و هورمون مهار کننده (سوماتوستاتین) کنترل می شود که هر دو این هورمون ها توسط هسته مرکزی هیپوتالاموس ترشح می شوند.
آزادی هورمون رشد در هیپوفیز تحت تاثیر این دو هورمون است که توسط بسیاری از عوامل تحریک کننده و مهار کننده خارجی تحت تاثیر قرار می گیرد. عوامل متعددی می توانند رهاسازی هورمون رشد را تحریک یا مهار کنند.
برخی نمونه های محرک های رشد عبارت اند از:
هورمون آزاد کننده هورمون رشد (GHRH) که با اتصال به گیرنده هورمون رشد (GHRHR) فعالیت می کند. گرلین با اتصال به گیرنده های هورمونی هورمون رشد فعالیت می کند (GHSR).
هورمون های جنسی مانند آندروژن و استروژن ترشح هورمون رشد را در دوران بلوغ تحریک می کنند.
روزه داری, قند خون پایین و ورزش سنگین نیز می تواند موجب آزاد شدن هورمون رشد شود.
اثرات هورمون رشد
هورمون رشد یک هورمون حیاتی است که از حدود 190 آمینو اسید تشکیل شده است، که چندین فرآیند مهم فیزیولوژیکی مانند رشد و متابولیسم را تنظیم می کند.
توسط سلول های یافت شده در هیپوفیز قدامی, ترشح می شود. هورمون رشد هم به طور مستقیم و هم غیرمستقیم اثرات خود را اعمال می کند.
اثرات مستقیم زمانی روی می دهد که هورمون بر روی گیرنده های اختصاصی موجود در سلول ها عمل کند.
برای مثال, سلول های چربی که به آدیپوسیت ها اشاره دارند, دارای گیرنده هایی هستند که توسط هورمون رشد تحریک می شوند، تا تری گلیسرید را کاهش دهند.
این هورمون همچنین از بالا رفتن چربی های گردش خون جلوگیری می کند.
اثرات غیر مستقیم اثر هورمون رشد در هورمون دیگری که توسط کبد بنام فاکتور رشد انسولین – 1 (I(GF – 1) ترشح می شود، میانجی گری می شود.
ترشح IGF – 1، هنگامی که بر روی اهداف سلولی اعمال می شود، گستره ای از اثرات ترقی را دارد. IGF – 1 رشد بافت های مختلف را تحریک می کند و همچنین استئوبلاست و کندروسیت را تحریک می کند تا رشد استخوان را افزایش دهد. IGF – 1 نیز نقش عمده ای در رشد ماهیچه ایفا می کند و تمایز و تکثیر یک نوع سلول والد به نام میوبلاست را ترویج می کند، که باعث افزایش سلول های ماهیچه ای می شود.
وقتی میوبلاست به هم متصل می شوند، آن ها فیبرهای عضلانی اسکلتی را تشکیل می دهند که در آن هسته های چندگانه می توانند به دلیل هر هسته که از یک میوبلاست مجزا تشکیل شده است، مشاهده شوند.
اثرات متابولیکی هورمون رشد
هورمون رشد نقش مهمی در متابولیسم چربی ها، پروتئین ها و کربو هیدرات ها ایفا می کند. در برخی موارد، این اثرات هورمون رشد مستقیم هستند، در حالی که در بعضی دیگر IGF – 1 یک کلید واسطه است.
در موارد دیگر، اثرات هورمون رشد هم مستقیم و هم غیرمستقیم است.
متابولیسم لیپید
هورمون رشد، استفاده از لیپیدها را با ترویج تجزیه تری گلیسیرید و اکسیداسیون در سلول ها افزایش می دهد.
متابولیسم پروتیین
در بافت های مختلف، هورمون رشد، جذب اسیدهای آمینه و سنتز پروتیین و نیز کاهش اکسیداسیون پروتیین را افزایش می دهد.
متابولیسم کربوهیدرات
هورمون رشد در تنظیم گلوکز خون دخیل است. فعالیت ضد انسولین را با سرکوب توان انسولین برای ترویج جذب گلوکز در بافت های محیطی اعمال می کند. همچنین گلوکونوژنز در کبد را افزایش می دهد.
هورمون رشد و بیماری
هم کمبود و هم زیادی مقدار هورمون رشد باعث حالات مختلفی از بیماری می شود. این اختلالات ممکن است ناشی از ناهنجاری هایی در غده هیپوفیز، هیپوتالاموس یا سلول های هدف هورمون باشد.
هورمون رشد ممکن است در نتیجه کمبود این هورمون و یا ناشی از پاسخ گیرنده معیوب به هورمون رخ دهد. این امر می تواند منجر به به تعویق افتادن رشد و یا عدم موفقیت شود، اگر چه این به سنی بستگی دارد که در آن کمبود آغاز شده است.
تاثیر هورمون رشد بیش از حد به سن رشد آن بستگی دارد. دو شرط اصلی مرتبط با افزایش تولید هورمون رشد، گیگانتیسم و اکرومگالی هستند.
گیگانتیسم و اکرومگالی
همان طور که هورمون رشد، رشد استخوان ها، ماهیچه ها و اندام های دیگر را افزایش می دهد، زیادی بودنش باعث رشد غیرطبیعی همه این بافت ها می شود.
تقریباً تمام موارد توسط یک تومور خوش خیم در غده هیپوفیز، به عنوان آدنوم وجود دارد، اگر چه برخی از تومورهای نادر که در ریه و یا پانکراس ایجاد می شود، ممکن است باعث ترشح هورمون غده هیپوفیز برای تولید هورمون رشد بسیار زیاد شود.
تاثیرش روی کودکان باعث افزایش قد می شود، در حالی که بزرگسالان دچار تغییر شکل استخوانی می شوند.
تاثیرات تقویت عملکرد هورمون رشد
هورمون رشد انسان مصنوعی HGH) )توسط FDA در سال 1985 به عنوان درمانی برای رشد کوتاه و رشد ضعیف به خاطر شرایطی مثل سندرم ترنر، سندرم پرادر- ویلی و کمبود هورمون رشد تایید شد.
اما این دارو اغلب به دلایلی مورد استفاده قرار می گیرد که توسط FDA تایید نشده است. مردم اغلب به طور گسترده به همراه دیگر داروها برای ساخت ماهیچه و افزایش عملکرد ورزشی خود از آن استفاده می کنند.
برخی محققان معتقدند که HGH می تواند زوال بدن را معکوس کند، که با افزایش سن افراد رخ می دهد، اگرچه این اثر نیز ثابت نشده است.
عوارض جانبی احتمالی مرتبط با استفاده از HGH عبارتند از سندرم تونل کارپال، درد مفاصل، درد عصبی، افزایش سطح کلسترول، تجمع مایع (تورم) و بی حسی و یا خارش در پوست.
فواید هورمون رشد
افزایش احتباس کلسیم، افزایش املاح معدنی استخوان و تقویت استخوان
افزایش عضله سازی از طریق هایپرتروفی سارکومرها
افزایش چربی سوزی (در حد محدود)
افزایش سنتز (ساختن) پروتئین
تحریک رشد تمام اعضای داخلی بدن (به جز مغز)
نقش داشتن در هومئوستازی
کاهش جذب گلوکز توسط کبد
افزایش گلوکونئوژنزی در کبد
حفظ سلامتی جزایر لانگرهانس پانکراس
تحریک سیستم ایمنی بدن
افزایش سطح فعال هورمون های تیروئیدی (T3 و (T4
تحقیقات نشان داده اند که هورمون رشد در سنین بالا و میانسالی تا حد زیادی سبب بهبود روحیه در افراد می شود.
عوامل کاهنده هورمون رشد
عوامل کاهنده عبارتند از:
هورمون مهار کننده هورمون رشد یا سوماتوستاتین (GHIH) که پیش تر در باب آن توضیح دادیم.
چرخش هورمون رشد و هورمون IGF-1 که در پی خود تنظیمی هورمون ها سبب بازخورد منفی به هیپوفیز و هیپوتالاموس جهت ترشح بیشتر هورمون رشد می شود. (از این رو استفاده سرخود از سوماتروپین، بدون مشورت با پزشک می تواند اثرات نامطلوبی به روی ترشح این هورمون بگذارد)
قند خون بالا
گلوکوکورتیکوئید ها مانند کورتیزول که در مواقع استرس ترشح می شود. (استرس عامل سرکوب کننده ترشح هورمون رشد است)
دهیدروتستسترون Dihydrotestosterone))
عملکرد هورمون رشد در بدن
عملکرد هورمون رشد را به طور کلی می توان اینگونه توصیف کرد:
هورمونی آنابولیک در بدن که سبب ساخت و ساز می شود.
مهمترین جنبه هورمون رشد همان افزایش قد در سنین کودکی می باشد که با گذراندن سن بلوغ و با بسته شدن صفحه رشد، افزایش قد دیگر صورت نمی گیرد و بیشتر رشد عرضی اتفاق خواهد افتاد.
نقش هورمون رشد در چربی سوزی
بدن شما برای سوزاندن چربی ها نیاز به سطح بالایی از این هورمون و سطح پایینی از انسولین دارد.
هر دوی این معیارها باید تامین شوند تا نتیجه بگیرید یعنی اگر سطح انسولین تان بالا باشد و فقط هورمون رشد تزریق کنید، هیچ فایده ای ندارد. البته تزریق هورمون رشد، کار خطرناک و ریسک پذیری است و توصیه نمی شود، اما راه ساده تری هم وجود دارد.
بعد از اینکه یک وعده غذای تان را کاملاً تمام می کنید، میزان انسولین خون تان بالا می رود و میزان هورمون رشد تان پایین می آید. در این شرایط شما نمی توانید چربی بسوزانید که به این حالت، وضعیت بعد از غذا یا post prandial state می گویند.
مدت زمانی که بدن شما در این وضعیت غیرچربی سوزی می ماند، بستگی به این دارد که وعده ی غذایی خورده شده چقدر کالری و حجم دارد. مثلاً بعد از خوردن یک ناهار مفصل از چلوکباب و …، ساعت ها در وضعیت غیرچربی سوزی ِ بعد از خوردن خواهید ماند، اما بعد از خوردن یک سیب یا یک فنجان ماست، وضعیت غیر چربی سوزی تان تنها چند دقیقه طول خواهد کشید. برای اینکه بدن تان را به حالت چربی سوزی برگردانید، باید بعد از خوردن، زمان کافی به بدن تان بدهید تا انسولین خون تان مجدداً افت کرده و میزان هورمون رشد، افزایش پیدا کند
تاثیرات هورمون رشد بر روی کیفیت زندگی
این مطالعات نشان داده اند که هورمون رشد برای جنبه های روحی و احساسی تاثیر به سزایی دارد و سطح انرژی و کیفیت زندگی وابسته به آن است.
احتمال ریسک ابتلا به افسردگی در افرادی که کمبود هورمون رشد دارند شایع تر است.
هورمون رشد و اختلالات شناختی
در این زمینه نیز مطالعات نشان داده اند که این هورمون می تواند بر روی یادگیری و حافظه نیز تاثیر داشته باشد، از این رو سوماتوتروپین می تواند برای برخی اختلالات شناختی مفید باشد.
فواید استفاده از سوماتروپین
افزایش بافت عضلانی
کاهش میزان چربی
افزایش تراکم استخوانی
کاهش عوامل خطر برای بیماری های قلبی عروقی
بهبود شرایط روحی و روانی
افزایش قد در کودکان
سوماتروپین همچنین می تواند در کوتاهی قامتی که در نتیجه کمبود هورمون رشد نیست هم موثر باشد.
عوارض جانبی استفاده از سوماتروپین
سوماتروپین به عنوان یک دارو پذیرفته شده و در صورتی که استفاده درست و به جا از آن صورت گیرد، می توان از خواص دارویی آن سود برد.اما سوماتروپین هم مانند سایر داروها، می تواند دارای عوارض جانبی باشد. برخی از این عوارض شایع و برخی بسیار نادر هستند.
واکنش و حساسیت محل تزریق رایج است. برخی از بیماران نیز ممکن است عوارضی مانند سندرم مجرای مچ دستی، تورم مفاصل، درد مفاصل و افزایش ریسک ابتلا به دیابت را تجربه کنند.
آکرومگالی نیز عارضه ای است که در صورت مصرف نادرست این هورمون، می تواند گریبانگیر بیماران شود. درضمن در مواردی نادر، می تواند پاسخ ایمنی نسبت به GH ایجاد نماید.
سوماتروپین همچنین می تواند عامل خطری برای لنفوم هاجکین باشد.
کمبود هورمون رشد
اثرات کمبود هورمون رشد با توجه به سن فرد آسیب دیده متفاوت است.برای مثال، اگر کمبود در دوران کودکی رخ دهد، می تواند منجر به موارد زیر شود:
شکست در رشد
قد کوتاه
تاخیر در بلوغ جنسی
اگر کمبود هورمون رشد در بزرگسالان رخ دهد، می تواند منجر به افزایش جرم چربی و کاهش تود عضلانی و کاهش سطح انرژی و در نتیجه کاهش کیفیت زندگی شود.
در بزرگسالان, کمبود هورمون رشد انسانی می تواند باعث بروز مشکلات مختلفی از جمله:
اضطراب و افسردگی
افزایش چربی در دور کمر
افزایش خطر بیماری های قلبی و سکته
قلب ضعیف
عضلات و استخوان ها ضعیف
خستگی
کاهش توانایی تفکر
درمان کمبود هورمون رشد
پزشکان درمان های کمبود هورمون رشد را بر روی عوامل خاصی مانند موارد زیر باز می کنند:
سن
سلامت کلی و سابقه پزشکی
میزان مشکلات
تحمل درمان های خاص
انتظارات درمان
انتخاب بیمار
کودکان می توانند در طول 3 سال اول درمان 4 سانت رشد کنند. 3 اینچ دیگر یا بیشتر می تواند در طول 2 سال بعد از آن رشد کند.
بسیاری از بزرگسالان باید درمان HGH را برای بقیه عمر انجام دهند. هر کسی که شرکت کند، تحت نظارت منظم قرار خواهد گرفت تا ایمنی و اثربخشی هورمون را ارزیابی کند.
هدف از دریافت هورمون رشد در بزرگسالان و کودکان، احیای انرژی، متابولیسم و افزایش رشد و یا شکل بدن است. آن می تواند به کاهش کل چربی بدن، به ویژه در اطراف شکم کمک کند.
تزریق HGH نیز می تواند به بهبود قدرت و تحمل ورزش و کاهش خطر ابتلا به بیماری های قلبی در افرادی که هورمون رشد را ندارند، کمک کند. بسیاری از مردم بهبودی را در کیفیت کلی زندگی شان تجربه می کنند.
خطرات و عوارض جانبی هورمون رشد
اکثر مردم درمان تزریق HGH را به خوبی با چند مشکل تحمل می کنند.
تزریق HGH برای این افراد توصیه نمی شود:
داشتن تومور
سرطان
بیماری جدی
مشکلات تنفسی شدید
چندین جراحت
جراحی های پیچیده قلب باز یا جراحی شکم
اHGH می توانند بر مصرف انسولین در بدن تاثیر بگذارند، بنابراین افراد مبتلا به دیابت باید سطح قند خون خود را به دقت کنترل کنند.
عوارض هورمون رشد مصنوعی
برخی از عوارض جانبی هورمون رشد انسان مصنوعی که برای درمان کمبود هورمون رشد و قد کوتاه مورد استفاده قرار می گیرد، شامل موارد زیر است:
افزایش ریسک ابتلا به دیابت
تورم مفاصل
سندرم تونل کارپال
درد مفاصل
واکنش ایمنی بدن به هورمون رشد
تشخیص ورزشکارانی که از هورمون رشد استفاده می کنند
چون هورمون رشد به طور طبیعی از غده هیپوفیز آزاد می شود، از خون نیز سریعا خارج شده و ناپدید می شود و ضمنا ترشح آن بعد از ورزش نیز به طور طبیعی افزایش می یابد.
بنابراین زمان بسیار زیاد و هزینه تحقیقاتی فراوانی انجام شد تا دانشمندان توانستند آزمایشی را طراحی کنند که تفاوت هورمون رشد طبیعی را از نوع دارویی تشخیص دهند.
جمعیت بین المللی مبارزه با دوپینگ، بیش از ده سال وقت و سرمایه گذاری را صرف طراحی و کشف یک تست آزمایشگاهی برای تشخیص سریع و قطعی هورمون رشد نموده است و هنوز هم به این کار ادامه می دهد.
بنابراین در حال حاضر دو نوع آزمایش برای تشخیص هورمون رشد وجود دارد: یکی تست مستقیم و دیگر تست غیر مستقیم.
در تست مستقیم از راه شناسایی ایزوفرم ها، هورمون رشد طبیعی از نوع دارویی تشخیص داده می شود. خود بدن چند گونه یا شکل مختلف به نام ایزوفرم های هورمون رشد را ترشح می کند. ولی نوع دارویی آن یک نوع ایزوفرم دارد.
تست غیر مستقیم، دو نشانگر طبیعی Biomarker که پس از تجویز هومون رشد در بدن بالا می روند را مورد بررسی قرار می دهد.
در واقع فقط پس از مصرف فرم دارویی هورمون رشد، این دو نشانگر طبیعی در بدن افزایش می یابند. طی سال های متمادی، تحقیقات زیادی انجام شد تا نشان داد که پس از ورزش و مسابقه و یا به دلیل ضربه و آسیب این نشانگرها بالا نمی روند و به این ترتیب توانستند اثبات کنند که این تست به هر دلیلی در مسابقات قابل اتکا و اطمینان است.
بنابراین ورزشکارانی که با مقاصد غیر درمانی از هورمون رشد سوءاستفاده می کنند، به زودی در رویارویی با محرومیت و از دست دادن شخصیت خود قرار خواهند گرفت و سوءاستفاده از این هورمون، به طور بالقوه نابودی هویت اجتماعی ایشان را به دنبال خواهد داشت.
البته مهم تر از این موضوع، خطر بروز عوارض جانبی و دیابت در این ورزشکاران و به خطر افتادن سلامتی ایشان می باشد.
به غیر از عوارض شناخته شده، بروز عوارض جانبی ناشناخته به ویژه در مواقع مصرف طولانی مدت آن، در ورزشکارانی که از این هورمون استفاده می کنند، احتمال بسیار زیادی دارد.
این ورزشکاران باید به خاطر داشته باشند که قیمت افتخار و درخشیدن آن ها ممکن است برابر با از بین رفتن سلامتی آنان باشد.
تاثیر هورمون رشد در بدنسازی
معمولا ورزشکاران هورمون رشد را در سنین 18 تا 25 سال، یعنی بعد از بسته شدن صفحات رشد و بلوغ مصرف می کنند.
اما چه خاصیتی در هورمون رشد وجود دارد که این قدر بدن سازها را به آن علاقمند کرده است؟
هورمون رشد باعث زیاد شدن عضلات و کم شدن چربی ها می شود و این دقیقا همان چیزی است که در بدنسازی کاربرد دارد.
البته وزنه بردارها نیز به موازات تمرینات سخت بدنی، از این هورمون برای بیشتر شدن عضله استفاده و به عبارت بهتر سوءاستفاده می کنند. اما آیا استفاده از این دارو بی خطر است؟
خطرات استفاده از داروها
در خصوص خطرات احتمالی این داروها، می توان گفت بیماری «آکرومگالی» که در اثر زیادی هورمون رشد ایجاد می شود، علائم و عوارض مشخصی دارد.
به صورت کاملا منطقی تمام عوارض این بیماری در اثر مصرف هورمون رشد در فرد ورزشکار ایجاد خواهد شد.
فشار خون یکی از عوارض مهم این داروست که متاسفانه خیلی وقت ها بعد از قطع آن هم از بین نمی رود.
یکی از عوارض هورمون رشد این است که بعد از قطع آن، به سرعت عضلات، تحلیل رفته و چربی جایگزین آنها خواهد شد و فرد به شدت چاق و بد فرم می شود.
نارسایی قلبی، اختلال دید، برخی از تومورها و سردردهای شدید نیز از عوارض استفاده نابجا از هورمون رشد است.
همچنین دیابت از دیگر عوارضی است که در افراد مستعد به وجود می آید. این نوع دیابت از نوع وابسته به انسولین است که عوارض و مشکلات فراوانی را در بیمار به وجود می آورد.
استخوان های صورت به خصوص پیشانی و فک در اثر استفاده طولانی از این داروها بزرگ می شود و ظاهری ناخوشایند در اثر استفاده طولانی از داروهای هورمون رشد در انتظار این ورزشکاران خواهد بود.
کشیدگی و پارگی تاندون ها از عوارض بسیار مهم و خطرناک سوءاستفاده از هورمون رشد است.
علت این است که با زیاد شدن حجم عضلات و قدرت آنها، ورزشکار مبادرت به استفاده بیش از حد از عضلات خواهد کرد. این در حالی است که تاندون ها با تزریق هورمون رشد قوی نمی شود و مثل قبل خواهد ماند.
به این ترتیب ممکن است در اثر فشارهای زیادی که عضله حجیم شده متحمل می شود، تاندون دچار پارگی شود و یک معلولیت نسبی و دائمی برای فرد باقی گذارد.
با تمام این عوارض، خیلی ها مبادرت به ادامه مصرف این داروی پر عارضه می کنند.
به غیر از عوارض شناخته شده، بروز عوارض جانبی ناشناخته به ویژه در مواقع مصرف طولانی مدت آن، در افرادی که از این هورمون استفاده می کنند، احتمال بسیار زیادی دارد.
استفاده از داروهای هورمونی در بین ورزشکاران به خصوص پرورش اندام ممنوع است و استفاده از این داروها عوارضی همچون سکته قلبی، مغزی و سرطان خون را به دنبال دارد.
با توجه به اینکه تعدادی از مکمل های غیرمجاز هنوز در بازار دارویی وجود دارد و توسط برخی افراد خارج از سیستم پزشکی تجویز می شود، شاهد مشکلات میکروبی ایجادشده توسط این مکمل ها برای افراد و ورزشکاران هستیم.
داروی هورمون رشد عوارض شدیدی همچون سکته مغزی و قلبی، مشکلات کبدی، نارسایی کلیه، مشکلات ناباروری در زنان، اختلالات جنسی در مردان و نارسایی دستگاه گوارش و در نهایت حس خشونت، اضطراب غیرعادی و افسردگی را در افراد منجر می شود.
به دلیل داشتن عوارض جبران ناپذیر، داروی هورمون رشد باید توسط پزشک فوق تخصص غدد برای برخی بیماری های خاص بر اساس آزمایش خون که نشان دهنده کاهش سطح هورمونی افراد است تجویز شود و متاسفانه این دارو به دلیل حجم عضلات و تقویت بافت سلولی، در نهایت منجر به عوارض شدید برای افراد سالم می شود.
برخی افراد سودجو برای کسب درآمد بیشتر، از انتظارات یک ورزشکار پرورش اندام که همانا بدنی حجیم است سوء استفاده کرده و مصرف این داروها را توصیه می کنند، اما ورزشکاران باید از استفاده از این آمپول خارجی خودداری کنند، زیرا این دارو دارای عوارضی مانند سکته و سرطان خون نیز است.
منابع
https://news.fitshape.ir/%D9%87%D9%85%D9%87-%DA%86%DB%8C%D8%B2-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D9%88%D8%B1%D8%AF-%D9%87%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D9%86-%D8%B1%D8%B4%D8%AF/
http://namnak.com/%D9%87%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D9%86-%D8%B1%D8%B4%D8%AF.p33051
https://article.tebyan.net/246244/%D8%B9%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%B6-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D9%87%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D9%86-%D8%B1%D8%B4%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D9%88%D8%B1%D8%B2%D8%B4%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86
https://article.tebyan.net/299697/%D8%AA%D8%A8%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81-%D9%87%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D9%86-%D8%B1%D8%B4%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%AF%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C
https://www.elmevarzesh.com/growth-hormone-athletic-performance-and-exercise/
با تشکر فراوان از توجه شما عزیزان