زندگینامه نظامی گنجوی
مقدمه
نظامی گنجوی از داستان سرایان بزرگ و استادان مسلم در سرودن شعر تمثیلی و بزمی است. او در سال 525 هجری قمری در شهر گنجه متولد شد. مهمترین اثر وی «پنج گنج» یا «خمسه» است. دیوان اشعار او مشتمل بر قصاید، غزلیات، قطعات و رباعیات است. نظامی در فاصله سال های ۶۰۲ تا ۶۱۲ در گنجه درگذشت
شاعری و سبک نظامی
نظامی از شاعرانی است که باید او را در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم این زبان دانست. وی از آن سخنگویانی است که مانند فردوسی و سعدی توانست به ایجاد و تکمیل سبک و روشی خاص دست یابد.
اگر چه داستان سرایی در زبان فارسی به وسیله نظامی شروع نشده لیکن تنها شاعری که تا پایان قرن 6 توانسته است شعر تمثیلی را به حد اعلای تکامل برساند نظامی است.
وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات بانیروی تخیل و دقت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به کار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته است.
ضمناً بنا بر عادت اهل زمان از آوردن اصطلاحات علمی و لغات و ترکیبات عربی وافر و بسیاری از اصول و مبانی حکمت و عرفان و علوم عقلی به هیچ روی ابا نکرده و به همین سبب و با توجه به دقت فراوانی که در آوردن مضامین و گنجانیدن خیالات باریک در اشعار خود داشت، سخن او گاه بسیار دشوار و پیچیده شده است. با این حال مهارت او در ایراد معانی مطبوع و قدرت او در تنظیم و ترتیب منظومه ها و داستان های خود باعث شد که آثار او بزودی مورد تقلید قرار گیرد.
نظامی گرچه شاعری داستان سراست و بیشتر به داستان های عاشقانه و یا به قول خود وی به «هوسنامه»ها پرداخته است، ولی او شاعری است حکیم و اندیشه ور، آشنا با فرهنگ و تاریخ ایران، که در پس قصه ها و هوسنامه هایش نکاتی عمیق نهفته است، و به همین سبب است که او چند بار از خوانندگان مثنوی هایش خواسته است تا رازها و رمزهای موجود در شعر او را نیز کشف کنند، از جمله در این دو بیت در هفت پیکر:
هر چه در نظم او ز نیک و بد است
همه رمز و اشارت خرد است
هر یک افسانه ای جداگانه
خانهٔ گنج شد نه افسانه
آثار نظامی
خمسه یا پنج گنج نظمی مهم ترین اثر اوست که در 5 منظومه شعری تشکیل شده است. خمسه را می توان به عنوان یکی از مهم ترین آثار ادبیات غنایی ایران در نظر گرفت، پس از نظامی بسیاری از شاعران به تقلید او سراغ ادبیات غنایی رفتند. شعر غنایی در سه دسته قالب کوتاه ( شامل رباعی و دوبیتی)، قالب متوسط (قطعه و غزل) و بلند ( مثنوی و قصیده) جلوه می یابد. نظامی در خمسه از هر سه قالب بهره برده است.
اولین اثر غنایی ایرانی را می توان مجموعه ویس و رامین فخر الدین اسعد گرگانی نامید. منظومه لیلی و مجنون و خسرو و شیرن نظامی با الهام از این اثر سترگ سروده شده است.
خمسه نظامی شامل 29000 هزار بیت است و نظامی سرودن آن را از سال 570 تا اواخر عمرش ادامه داده است.
مخزن الاسرار
اولین منظومه از خمسه، مخزن الاسرار نام دارد که به ملک فخرالدین بهرامشاه والی آذربایجان تقدیم شده است، این اثر در زمره ادبیات تعلیمی قرار می گیرد و نظامی در آن تلاش می کند تا با دعوت مردم به خداشناسی، تهذیب نفس و خودشناسی، راه رستگاری و زندگی مومنانه را به آن ها نشان دهد.
این اثر شامل 60 بخش ( 40 داستان و 20 مقاله) و 2260 بیت است و آن را در قالب بحر سریع نوشته اند.
خسرو و شیرین
خسرو و شیرین دومین اثر از خمسه نظامی در سال 576 هجری و در حدود 6200 نوشته شده است. این منظومه داستان عشق خسرو پرویز، شهریار قدرتمند ایرانی و شاهزاده ای از ارمنستان به نام شیرین است. منظومه با تعریف عشق از دیدگان نظامی و تولد خسروپرویز شروع می شود و به عشق میان این دو می پردازد.
ماجرای خسرو و شیرین در کتاب شاهنامه نیز وجود دارد هر چند در آن جا بیشتر ماهیتی حماسی و تاریخی دارد تا عاشقانه.
نظامی برای سرودن این داستان عاشقانه ایرانی 16 سال از عمرش را صرف نموده است.
لیلی و مجنون
لیلی و مجنون را باید به عنوان سومین مثنوی نظامی معرفی کنیم که ماجرای عشق دو عاشق نابالغ را روایت می کند. با اینکه مثنوی لیلی و مجنون، باز هم به خواست یکی دیگر از پادشاهان زمان نظامی، یعنی شروان به نظم کشیده شد؛ اما توانست در مدت زمان ۴ ماه، این اثر را با ۴,۷۰۰ بیت به اتمام برساند؛ این کار را باید به عنوان یکی از شاهکارهای نظامی معرفی کنیم.
اطلاعات موجود و نظرهای کارشناسان مختلف نشان می دهد که نظامی در این مثنوی، داستان عاشقی یک شخصیت عرب را بیان می کند و در آن سعی کرده است تفاوت های فرهنگی اعراب و ایرانیان را هم نشان دهد.
مثنوی لیلی و مجنون به زبان های مهم غربی هم ترجمه شده که این مسئله به خوبی ارزش بالای اثر او را نشان می دهد.
هفت پیکر
هفت پیکر نظامی گنجوی به عنوان چهارمین اثر از پنج گنج در 5136 بیت نوشته شده است. به این اثر نام بهرام نامه یا هفت گنبد را نیز داده اند. در هفت پیکر، ادبیات غنایی و حماسی با یک دیگر در هم آمیخته می شوند. داستان به سرگذشت افسانه ای پادشاهع افسانه ای ایران، بهرام گور اشاره می کند.
هفت پیکر معانی مختلفی دارد و از آن به هفت اقلیم پادشاهی که تحت حاکمیت بهرام است اشاره می شود. این هفت داستان، ماهیتی نمادین دارند و به گنبد سیاه، زرد، سبز، سرخ، پیروزه ای، صندلی و سپید تقسیم می شوند که به ترتیب به شاهدخت های هند، روم، خوارزم، سقلاب، مغرب، چین و عجم اشاره می کنند. این شاهدخت ها هفت همسر بهرام هستند.
اسکندرنامه
مثنوی اسکندرنامه است که شامل 10500 بیت و در دو بخش به نامهای شرفنامه و اقبالنامه به نظم درآمده است. در بخش اول نظامی اسکندر را به صورت فاتحی بزرگ و در بخش دوم در لباس حکیم و پیامبری خردمند معرفی می کند. نظم این مثنوی در سال 599 به اتمام رسیده و به نام نصرت الدین ابوبکر محمد جهان پهلوان نامگذاری شده است.
درگذشت و آرامگاه
نظامی در فاصله سال های ۶۰۲ تا ۶۱۲ در گنجه درگذشت و آرامگاهی به او در همان شهر منسوب است.
با تشکر فراوان از توجه شما عزیزان