بررسی آثار نظامی گنجوی

بررسی آثار نظامی گنجوی
ایران صدا: الیاس ابن یوسف همان نظامی که توسن شعرش افلاک هفت آسمان را درنوردیده است ، در کنج خلوت شبانه اش گاهی در غم فراق یار که آفاق زندگی اوست می سوزد و به یاد روز های خوش زندگی مثنوی شاد و شیرین خسرو و شیرین را می سراید وگاه می نالد از غم فراق و غمگین و افسرده مثنوی لیلی و مجنون را می سراید. بشنوید…/گروه فرهنگ وادب وهنر
در وزن های بکری که " به تصدیق استادان و پژوهندگان ادب پارسی پیش از نظامی هیچ کس در این اوزان سخن نگفته بوده است و پس از او نیز باآن که شاعران بسیاری به تقلید از او برخاسته اند، هیچ کدام ازعهده رقابت با او برنیامده اند.اینک با ویژگیهای شعر این شاعرآشنا می شویم. حکیم جمال الدین ابو محمد الیاس بن یوسف بن زکی بن موید نظامی گنجوی از داستانسرایان بزرگ و استادان مسلم در سرودن شعر تمثیلی و بزمی است. او در سال 525در شهر گنجه متولد شد.
چنانچه از اشعار او معلوم می شود "فضیلت نظامی منحصر به شعر و شاعری نبوده و از جوانی به فنون ادب و تاریخ و قصص علاقه داشته و درتحصیل علم همت کرده و مخصوصاً درنجوم صاحب اطلاع بوده است.
تعلق خاطر نظامی به تصوف زندگانی وی را بیشتر با زهد و عزلت همراه کرده و این امر او را از وابستگی به دربارهای سلاطین دور کرده است.
پنج گنج :مهمترین اثر او "پنج گنج" یا "خمسه" است که تعداد ابیات آن را تا حدود 20 هزار بیت نوشته اند. وعبارتست از: مخزن الاسرار، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، هفت پیکر، اسکندرنامه، که تمامی مثنوی ها به سبک عراقی است. قدیمی ترین مثنوی نظامی مخزن الاسرار است و بهترین آنها خسرو و شیرین است.
سبک نظامی

نسخهٔ خطی از خمسهٔ نظامی، اثر هنرمند ایرانی کمال الدین بهزاد، مربوط به ۱۴۹۴ میلادی، که ماجرای معراج پیامبر اسلام را بازگو می کند.
نظامی از شاعرانی است که باید او را در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم این زبان دانست. وی از آن سخنگویانی است که مانند فردوسی و سعدی توانست به ایجاد و تکمیل سبک و روشی خاص دست یابد. اگر چه داستان سرایی در زبان فارسی به وسیله نظامی شروع نشده لیکن تنها شاعری که تا پایان قرن ششم توانسته است شعر تمثیلی را به حد اعلای تکامل برساند نظامی است.
وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات بانیروی تخیل و دقت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به کار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته است.
با وجود آنکه آثار نظامی از نظر اطناب در سخن و بازی با الفاظ و آوردن اصطلاحات علمی و فلسفی و ترکیبات عربی فراوان و پیچیدگی معانی بعضی از ابیات، قابل خرده گیری است، ولی "محاسن کلام او به قدری است که باید او را یکی از بزرگ ترین شعرای ایران نامید و مخصوصاً در فن خود بی همتا و بی نظیر معرفی کرد.
نظامی در بزم سرایی، بزرگ ترین شاعر ادبیات فارسی است.
به جرات می توان گفت که او در سرایش لحظه های شادکامی بی همتاست، زبانش شیرین است و واژگانش نرم و لطیف، و گفتارش دلنشین. آن گونه که در بازگویی لحظه های رزم، نتوانسته از فشار بزم رهایی یابد به اشعار رزم نیز ناخودآگاه رنگ غنایی داده است.
آثار
خمسه یا پنج گنج نظامی شامل:
* مخزن الاسرار
* هفت پیکر
* خسرو و شیرین
* اسکندرنامه مشتمل بر اقبالنامه و شرفنامه
* لیلی و مجنون
مَخزَن الاسرار نخستین مثنویِ نظامی گنجوی شاعر ایرانی است.
از آنجا که در خود کتاب اشارهٔ مستقیم و یا غیرمستقیمی به تاریخ سرایش و یا تاریخ تقدیم اثر به والی آذربایجان (و نه اران) نشده است، و همچنین در آثار معتبر دیگر نیز تاریخ دقیق خلق این اثر ذکر نشده، نمی توان بیقین تاریخ آن را تعیین کرد. ولی با توجه به اینکه نظامی تاریخ های بسیار دقیق دیگری از آثار، سن فرزند و ماده تاریخ های دیگر در آثار دیگرش می دهد، و همچنین با بررسی تاریخ آذربایجان و اران، و مطالعات تطبیقی می توان بیقین گفت که خلق این اثر بین سالهای ۵۶۱ و ۵۶۹ قمری می باشد (و به احتمال زیاد نزدیک به ۵۶۹ معادل ۱۱۷۳ میلادی است).
نظامی این کتاب را به "ملک فخرالدین بهرامشاه بن داوود" والی آذربایجان تقدیم کرد.
این کتاب دربرگیرنده خواندن مردم به خودشناسی، خداشناسی و گزینش ویژگی های پسندیده اخلاقی است و در بحر سریع مسدس (مفتعلن مفتعلن مفتعل) سروده شده.
خسرو و شیرین منظومه ای از نظامی گنجوی است که در آن از لحن باربد سخن رفته است.
نظامی این منظومه را در چهارچوب های زندگی خسرو در بزم شیرین، هنگام فرار از مقابل بهرام چوبینه و شب نشینی های آن دو با هم و غزل هر یک از کنیزان خسرو و شیرین و گفتگوی آن دو و سرود نکیسا و باربد، بیان می دارد.
هفت پیکر
یا بهرامنامه چهارمین منظومه نظامی از نظر ترتیب زمانی و یکی از دو شاهکار او (با خسرو و شیرین) از لحاظ کیفیت است. این دفتر رااز جهت ساختار کلی و روال داستانی می توان بر دو بخش متمایز تقسیم کرد:
یکی بخش اول و آخر کتاب درباره رویدادهای مربوط به بهرام پنجم ساسانی از بدو ولادت تا مرگ رازگونه او، که بر پایه روایتی تاریخ گونه است؛ و دیگری بخش میانی که مرکب از هفت حکایت یا اپیزود از زبان هفت همسر او و از زمره حکایات عبرت انگیزی است که دختران پادشاهان هفت اقلیم (مطابق تقسیم قدما) برای بهرام نقل می کنند.
این منظومه آمیزه ای از جنبه حماسی و غنایی است، بدین معنی که بخش هفت گنبد تماما دارای روح غنایی و تخیل رمانتیک است ولی بخش تاریخی گونه، اگر چه سعی شاعر بر ترسیم چهره ای حماسی برای بهرام بوده، آمیزه ای از جنبه حماسی و عناصر غنایی است.
در هفت پیکر زمین و آسمان و جلوه های جمال این دو با هم پیوند می یابد:
از یک سو هفت گنبد است ساخته بر زمین و هفت روز و هفت رنگ و هفت اقلیم و هفت عروس که جملگی زمینی است، و از سوی دیگر نظیره قرار دادن اینها با "هفت" های آسمانی (چون هفت سیاره و هفت فلک)، و واسطه این دو با همدیگر گنبدی است که چرخ زنان آهنگ عروج به گنبد دوار دارد.
هفت پیکر ستایش داد و رفق، و نکوهش ستم و بیراهی است.
در پایان نامه هفت پیکر حکیم درباره کتاب می فرماید:
مصرعی زر و مصرعی از در

تهی از دعوی و ز معنی پر
تا بدانند کز ضمیر شگرف

هر چه خواهم دراورم به دو حرف
بهرام که گور میگرفتی همه عمر دیدی که چگونه گور بهرام گرفت شعر از خیام
هفت داستان
داستان گنبد سیاه (داستان شهری که مردمانش همه سیاه پوش بودند)
داستان گنبد زرد (داستان شاهی که به زنان اعتماد نداشت و کنیزک زرد رو)
داستان گنبد سبز (داستان بشر پرهیزگار و ملیخای بدطینت)
داستان گنبد سرخ (داستان بانوی حصاری)
داستان گنبد پیروزه ای (داستان ماهان و دیوان)
داستان گنبد صندلی (داستان خیر و شر)
داستان گنبد سپید(داستان دختر و پسری که قصد وصل داشتند اما میسر نمی شد)]
در پایانِ نامه هفت پیکر حکیم نظامی درباره هفت داستان (هفت افسانه) می فرماید:
هر یک افسانه ای جداگانه

خانهٔ گنج شد نه افسانه
آنچه کوتاه جامه شد جسدش

کردم از نظم خود دراز قدش
وآنچه بودش درازی از حد بیش

کوتهی دادمش به صنعت خویش
همچنین می فرماید:
آنچه بینی که بر بساط فراخ

کرده ام چشم و گوش را گستاخ
تنگ چشمان معنیم هستند

که رخ از چشم تنگ بربستند
هر عروسی چو گنج سر بسته

زیر زلفش کلید زر بسته
هر که این کان گشاد زر باید

بلکه در یابد آن که دریابد
هفت پیکر (سیاره)، روزهای هفته، رنگها
کیوان (روز شنبه) رنگ سیاه
خورشید (روز یکشنبه) رنگ زرد
ماه (روز دوشنبه) رنگ سبز
بهرام (مریخ) (روز سه شنبه) رنگ سرخ
تیر (روز چهارشنبه) رنگ پیروزه ای
مشتری (روز پنجشنبه) رنگ صندلی
ناهید (روز جمعه) رنگ سپید
اسکندرنامه
مثنوی اسکندرنامه اثر طبع نظامی گنجوی است. این اثر شامل حدود ۱۰٬۵۰۰ بیت، در بحر متقارب مثمن مقصور (یا محذوف) می باشد*[۱] (هموزن شاهنامهٔ فردوسی) که در حدود سال ۵۹۹ ه.ق سروده شده است. نظامی در سرودن این مثنوی از منابع مختلفی که درباره اسکندر مطالب (تاریخی یا داستانی) داشته اند استفاده کرده و حتی اشتباهات آنان را نیز در منظومهٔ خویش جای داده است. اسکندر نامه شامل دو بخش است:
* شرفنامه
* اقبالنامه
لیلی و مجنون

لیلی و مجنون داستانی ایرانی است که حقیقت یا افسانه بودن آن جای بحث بسیار دارد. در ادبیات عرب شعرهای زیادی در وصف لیلی و عشق سوزناک او وجود دارد، که به مجنون یا قیس عامری نسبت می دهند، اما ظاهراً از شاعران مختلفی بوده است. داستان لیلی و مجنون در ادبیات فارسی نیز مشهور بوده است، تا این که در سال ۵۸۴ هجری قمری "حکیم جمال الدین ابومحمد الیاس بن یوسف" معروف به نظامی گنجوی آن را به عنوان سومین گنج از پنج گنج خود به نظم می آورد. این داستان جز جانمایهٔ آن، که افسانه ای عربی است، بیشترش آفریدهٔ ذهن خلاق و طبع موزون استاد بزرگ شهر گنجه، (نظامی) است و آن چنان در ادبیات فارسی و کشورهای همسایه مورد توجه قرار گرفته است که پس از او ۳۸ شاعر فارسی زبان، ۱۳ شاعر ترک، و ۱ شاعر اردو به تقلید از نظامی، این داستان را به نظم آورده اند.
مثنوی لیلی و مجنون شامل ۴۵۰۰ بیت است، که به سال ۵۸۴ به نام شروانشاه ابوالمظفر اخستان سروده شده است در این مثنوی داستان پر سوز و گداز عشق مجنون (قیس عامری) از قبیله بنی عامر و لیلی دختر سعد به رشته نظم درآمده که از داستانهای مشهور فولکلور تازی پیش از اسلام می باشد.

9