بسم الله الرحمن الرحیم
مونوریل تهران و تاملی بر مسائل طراحی شهری
پیش از این اگر نوشته ای در مورد مونوریل یا قطار هوایی در نشریات دیده می شد شاید تنها گزارشی در خصوص دستاوردها یا پیشرفت های فن آوری و یا بهره گیری چند کشور محدود از این وسیله نقلیه پیشرفته و سریع بود ،اما چندی است که به سبب تصمیم و استفاده آن در پایتخت کشور و نیز شروع عملیات اجرایی آن ،این پدیده صنعتی شهرهای مدرن امروز باعث بروز نقطه نظرات مخالف و موافق فراوانی شده است.
تعریف و تشریح موضوع
گسترش بی رویه شهرهای بزرگ به همراه رشد و توسعه صنعتی آنها مشکلات بسیاری را با خود به ارمغان آورده است که از جمله شناخته شده ترین آنها معضلی به نام ترافیک شهری است. در سال های اخیر ،توسعه و بهبود امکانات و سطح سرویس حمل و نقل همگانی در جهت جذب بیشتر مسافر به سیستم های حمل و نقل همگانی و افزایش سهم آن در جابجایی سفرها یکی از جذاب ترین و قابل بحث ترین راهکارهای ارائه شده و سیاست های اعمال شده در جهت کاهش مشکلات ناشی از ترافیک سرسام آور شهری بوده است.
تبصره 13 می تواند انقلابی در این حوزه باشد.مطالعات اساسی و استفاده از تمامی روش های علمی و پیشرفته و در کنار آن توجه کامل به وضع موجود و بافت شهرها از اقدامات و فازهای اولیه تبصره 13 بوده است تا عملیات اجرایی بیشترین موقعیت را به دست آورد. سیستم حمل و نقل را می توان شامل اجزایی دانست که از آنها می توان به تاکسی ،مینی بوس ،اتوبوس ، مترو و نهایتا منوریل اشاره کرد.وجود شبکه حمل و نقل مترو در شهر تهران به عنوان اساسی ترین سیستم حمل و نقل جوابگوی مشکلات بسیاری خواهد
بود ولیکن یکی دیگر از راه حلهای مناسب جهت پاسخگویی به مسائل ذکر شده، دستیابی به سیستم حمل و نقل عمومی راحت تر و جذاب تر می باشد.سیستمی که در آن زمان سفرهای درون شهری کاهش یابد و جذابیت های بیشتری جهت استفاده از آنها داشته باشد تا بدین ترتیب گرایش مسافران به بهره گیری از آن بیشتر شود،با توجه به اینکه این سیستم باید بتواند آسیب های کمتری را به بافت های شهری وارد سازد. یکی از این سیستم های حمل و نقل که امروزه درکشورهای پیشرفته دنیا از آن بهره گرفته می شود منوریل یا قطار هوایی است.
سیستم حمل و نقل مطلوب
ویژگی های سیستم حمل و نقل مطلوب
سرعت مناسب
راحتی سفر
مطمئن بودن
بعد اقتصادی
معیارهای انتخاب سیستم حمل و نقل مطلوب
معیارهای اصلی
ظرفیت سفر
هزینه ساخت
اشغال سطح موثر معابر
معیارهای فرعی
مزایای مونوریل
مونوریل محدودیتی برای فضای سبز ایجاد نمی کند
مشکل چندانی با آب و هوا ندارد.
امن بودن سیستم
دسترسی راحت تر به ایستگاه نسبت به مترو
محدودیت های مونوریل
مناسب نبودن برای معابر کم عرض
مونوریل باید از بالای فضای باز شهری عبور کند
ظرفیت پایین سفر
نداشتن توجیه اقتصادی
ضرورت مطالعه
مونوریل با توجه به تجارب چندین دهه ای شهرهای بزرگ و پیشرفته جهان وسیله ای لوکس ، گران و پرهزینه است که در برنامه های مدیران شهری یا از سر اجبار مورد استفاده قرار می گیرد ویا تنها جایگاه تفریحی وتوریستی دارد و به طور کلی با حمل و نقل شهری دنیا غریبه است. بیش از سه سال است که مونوریل به یکی از موضوعات بحث برانگیز در حمل و نقل شهری تهران تبدیل شده و موافقان که روزی بر مسند مدیران شهری و امروز در جایگاه مدیران کشورند، همواره مونوریل را کلید حل مشکلات ترافیک در کلان شهر تهران دانسته اند و احداث این وسیله حمل و نقل شهری را تبلیغ و حمایت می نمایند. مخالفان مونوریل نیز همواره به وضعیت این وسیله حمل و نقل عمومی درشهرهای دنیا اشاره می کنند و با استفاده از نظرات کارشناسی، آمارها و اطلاعات موجود، احداث آن را در پایتخت غیر اقتصادی، ناکارآمد و به دور از توجیهات فنی می دانند.
بدین ترتیب با بررسی وضعیت مونوریل در حمل و نقل شهرهای مختلف دنیا، جایگاه این وسیله در حمل و نقل شهری بیش از پیش مشخص شده و بهتر می توان در مورد توانمندی، کارایی و نقاط ضعف و قوت آن قضاوت کرد. که با دو حالت مواجه میشویم:
توقف پروژه
ادامه آن در صورت رعایت مسائلی از قبیل طراحی شهری،طراحی فضای سبز و منظر، طراحی معماری، سازه، طراحی گرافیک و طراحی داخلی سیستم منوریل و….
سابقه مونوریل در جهان
در حالیکه هم اکنون در 157 شهردنیا بیش از 2000 کیلومترخطوط ریلی جهت حمل و نقل شهری در حال احداث است تنها در 4 شهر و آن هم به طول 26 کیلومتر خطوط مونوریل ساخته می شود که این مسئله می تواند جایگاه مونوریل را در برنامه های توسعه حمل و نقل شهری دنیا به خوبی نشان دهد. قابل توجه است که بدانیم طول خطوط مونوریل در کل شهرهای دنیا در حدود 300 کیلومتر است و تنها 15 کشور دنیا از مونوریل در حمل و نقل شهری خود استفاده می کنند. طولانی ترین شبکه خطوط مونوریل با طول 106 کیلومتر با 10 خط در کشور ژاپن قرار دارد و پس از آن آمریکا با حدود 52 کیلومتر و 10 خط در مقام دوم استفاده از مونوریل است و طول خطوط مونوریل در دیگر کشور ها نیز به ترتیب 3/28کیلومتر درمالزی،5/23کیلومتر درآلمان و چین، 2/10 درسنگاپور، 9/6 کیلومتر در استرالیا و 7/4 کیلومتر در انگلیس است.
و جالب است که نیمی از خطوط مونوریل در مالزی تفریحی است و برنامه های توسعه این خطوط در کوالالامپور همانند بسیاری از شهر های بزرگ و پیشرفته دنیا متوقف شده است و مدیران شهری در برخی شهرهای اروپایی نیز درحال جمع آوری این خطوط از شبکه حمل و نقل شهری خود هستند.
خطوط مونوریل در قاره آسیا
تاریخچه مونوریل تهران
بحث احداث مونوریل در تهران به سال 1976 برمی گردد در این سال آقای شهرستانی شهردار تهران اعلام نمود که احداث مونوریل کمک زیادی به حل مشکل ترافیک تهران نخواهد کرد.در سال 2004 شهردار تهران آقای احمدی نژاد هزینه احداث یک خط مونوریل 12 کیلومتری با 3 ایستگاه را 135 میلیون یورو پیش بینی نمود.این مونوریل از میدان صادقیه،شهرک اکباتان و فرودگاه مهرآباد می گذرد که ظرفیت ماکسیمم مونوریل کمتر از 0.1 ظرفیت مترو تهران است. در این مقطع زمانی هنوز مجوزی از شورای عالی ترافیک برای احداث مونوریل گرفته نشده است.طی آخرین اخبارشهردار تهران طی نامه ای در دیماه سال گذشته به رئیس شورای شهر ضمن بیان ایرادات ، ابهامات و نقوص اساسی پروژه نیمه کاره منوریل صادقیه از شورای شهر در خواست اجازه جمع آوری ستونهای این پروژه نیمه کاره را مطرح کرد.
هدف مطالعه
در جهت تکمیل و راه اندازی خطوط مونوریل و فضاهای مربوط به آن اعم از ایستگاه ها و توقفگاه ها،راهکارها و اهداف گسترده ای مطرح می شود که مبحث طراحی در ابعاد و مقیاس های مختلف بخش مهمی از این اهداف و راهکارها را شامل می گردد.به طور کلی این اهداف به دو دسته اهداف کلی و اهداف عملیاتی تقسیم میشوند.
اهداف کلی و راهبردها
معنی بخشی به فضای شهری◄به وجود آوردن یک هویت شهری در طول کریدور مونوریل
تقویت هویت شهری در تهران ◄ارتقاء سطح آگاهی ساکنین در راستای آشنایی با هویت شهری تهران
تقویت هماهنگی حضور مونوریل با عناصر شهری ◄ارتباط مناسب مونوریل با بافت شهری (ارتقاء کیفیت همجواری)
افزایش خوانایی فضاهای مرتبط با مونوریل ◄تقویت عناصر و کریدورهای بصری مرتبط با خطوط مونوریل در شهر
اهداف عملیاتی و سیاست ها
دستیابی به مسیرهای پیاده مطلوب◄ ایجاد محورهای پیاده زنده و فعال بین ایستگاه های مونوریل و سایر پایانه های شهری
بهینه کردن عملکردها ◄کنترل مراحل ساخت،رعایت استانداردهای نگهداری
◄ بهینه کردن عملکردهایی نظیر فرهنگ سازی و اطلاع رسانی
به حداقل رساندن هزینه ها ◄پشتیبانی کردن از سرمایه ها وقدرت های اقتصادی
دستیابی به اهداف توسعه پایدار ◄بهره بردن از فعالیت ها در راستای توسعه پایدار
رسیدن به اهداف طراحی شهری◄دستیابی به اصول و معیارهای طراحی شهر با توجه به ارزش های اجتماعی ،جزئیات تعریف شده و مراحل عملیات و نگهداری
تقویت روحیه گردشگری در شهر◄استفاده از دیدهای مناسب از مونوریل به شهر(دید بع مناظر و نشانه های شهری)
استفاده از امکان مشارکت های مردمی◄ ایجاد وبهینه کردن فرصت مشارکت بین مدیران شهری ،گروه های اجتماعی و فعالیت های شخصی
ضرورت توجه به اصول همسایگی و مجاورت در سیستم مونوریل تهران
احترام به همسایگی های تک خانوارهای موجود
جستجو برای فرصتی جهت افزایش دسترسی به منابع مجاورت مثل کتابخانه ها و محیط های طبیعی
تامین اهداف حمل و نقل با توجه به مجاورت
تامین تمرکز فعالیت های چند منظوره به طور مناسب با توجه به اهداف همسایگی و مجاورتدرنظر گرفتن خرده فروشان محلی
تعریف ورودی ها و مشارکت همسایگی ها در یک محل و ایجاد حس مکان
به حداکثر رساندن حفظ پارکینگ خرده فروشان در زمینه دستیابی به چندین هدف در فضا (در مواقع لزوم می توان فضای پارکینگ را به پیاده رو های کناری تبدیل کرد که برای فروشندگان نیز می تواند مفید واقع شود)
ارزیابی راه حل های مربوط به پارکینگ و علائم نظم دهنده در حوالی ایستگاه های مونوریل خصوصاً در مناطقی که به شهر اتصال پیدا می کنند.
رفتارها در فضای شهری
به واقع طراحی های محیطی می تواند بر کاهش میزان خشونت و جرایم در فضاهای عمومی تاثیر بگذارد.
طراح شهری باید بتواند محیطی را به وجود آورد که کاربران را با محیط درگیر کرده و قدرت درک رفتارها را درآنها تشدید کند
فضای شهری اطراف باید به گونه ای باشد که افراد را به سمت خود جلب کند
فضای کافی برای پارک اتومبیل،موتور سیکلت،دوچرخه در نزدیکی ایستگاه ها باید تعبیه شود
طراحی شهری خوانا باشد
مجموعه طراحی شده باید بتواند با شخصیت تاذیخی و هویت شهر و محل ایجاد آن ارتباط مناسبی برقرار کند.
ایجاد فضاهایی مناسب با تجمع انسانی
پیشنهاد عملکردهای چند منظوره برای فضاهای عمومی بیشتر از ساعات روز
ترغیب و تشویق فعالیت های اجتماعی از طریق ارتباط مابین عملکردها
ایجاد فضاهای عمومی با ظرفیت اشغال بالا
پیشنهادهای مناسب برای ارتباط های همسایگی و ارتباط با خرده فروشان و گسترش فضاهای باز عمومی
تامین فضاهای تجمع اجتماعی موجود
تشویق تجهیز خیاان ها جهت تامین عملکردهای ایستگاه ها
حفظ محیط های خیابانی نزدیک به خطوط مونوریل با کیفیت بالا
به حداقل رساندن صداهای اضافی از مونوریل به فضاهای حساس مثل فضاهای مسکونی
تکمیل سیستم مونوریل در بافت شهری
طراحی با توجه به تناسبات و مقیاس پاسخگو در مقابل مقیاس و بافت شهری
طراحی ایستگاه ها و مسیرها با توجه به افزایش مسیریابی و هویت کریدورها با استفاده از تصویرهای شهری ،محیط های عموی و نشانه های منطقه ای
مشخص کردن موقعیت های مختلف در شهر نسبت به سیستم مونوریلمونوریل به عنوان یک سیستم حمل و نقل در شهر و مناطق شهری باید بتواند با سایر سیستم های حمل و نقل همکاری نماید و ارتباط برقرار کند.
ایجاد سیستمی که بتواند در مقابل عملکرد و مقیاس پاسخگو باشد و در آینده بتواند تراکم شهری و شلوغی پیاده روها را کاهش دهد.
توجه به سیستم روشنایی با در نظر گرفتن عملکردها
اجتناب از آلودگی نور و نورپردازی جهت فعالیت های پیاده به جز شرایط خاص
کاهش تاثیرات بر نشانه های شهری و فضاهای باز شهری
پیشنهاد طرح هایی که باعث کاهش تاثیرات بر دیدهای مهم عمومی می شود.
مونوریل و توسعه پایدار پایداری و ضرورت توجه به آن در سیستم مونوریل
کاهش مصرف آب و منابع زیر زمینی
استفاده از فوم در کف ها در جاهایی که ممکن است به عایق های رطوبتی و حرارتی نیاز باشد.
به حداکثر رساندن کیفیت در طراحی فضای سبز
ایجاد زیستگاه و بوم های طبیعی با گیاهان مناسب و موثر تا حد ممکنهمساز کردن ایستگاه ها با اقلیم محیط ،نور روز، دیدهای مناسب منطقه و…
طراحی ایستگاه ها با توجه به کنترل نورافتاب
استفاده از انرژی خورشیدی
ایجاد سایبان در فضاهایی که لازم است
استفاده از انرژی های تجدید شونده در جاهایی که می توان از انها بهره برد
استفاده از اطلاعات مربوط به برآوردهای چرخه حیات
استفاده از مصالح بومی در بعضی از مناطق بسیار به صرفه پاسخگوست
توجه به عدم استفده از مصالح آلوده کننده محیط و به حداقل رساندن پوشش های نامناسب
استفاده از چوب های مطمئن در جاهایی که ممکن است
اهمیت مسئله توسعه پایدار در فرایند طراحی
کاهش مصرف انرژی
کاهش تقاضای منابع زیر زمینی
جلوگیری از آلودگی آب و هوا
دستیابی به استراتژی های عملی طراحی پایدار در ساختمان ها
افزایش عمر سیستم حمل و نقل
دید و منظر و رویکرد مونوریل اصول کریدورهای بصری مرتبط با مونوریل
بهترین راه برای نشان دادن ارتباطات عمودی در ایستگاه ها و خطوط مونوریل را می توان ایجاد مقاطع عرضی با مقیاس متناسب عنوان کرد.
استفاده از پوشش های مناسب در خطوط منوریل برای راحتی و امنیت مسافران و اجتناب از تقاطع و برخوردهای بصری با خیابان
به حداقل رساندن استفاده از سیستم های سازه ای که یک طرف خیابان را به طرف دیگر اتصال می دهد.
در جهت بهینه سازی در کارایی سیستم ،طراحی کریدورهای بصری و مسیریابی منوریل باید به گونه ای صورت پذیرد که تحقق موارد زیر قطعیت یابد:
به حداکثر رساندن بازیافت مواد ساختمانی
به حداقل رساندن جابجایی خدمات و کاربری ها
به حداقل رساندن قطع سرویس های خدمات و کاربری ها
به حداقل رساندن قطع تردد خودروها
به حداقل رساندن قطع ساخت و سازها
حفظ جریان حرکت پیاده و دستیابی سرویس ها
طراحی منظر و فضای سبز
طراحی فضای سبز و منظر به طور سیستماتیک در جهت تکمیل و بهبود شرایط شهری و در پاسخ به زمینه های موجود و پیشنهادی، جغرافیای منحصر به فرد منطقه ،همسایگی ها و هویت شهری
نگهداری از درختان و فضای سبز موجود در مسیر مونوریل و تدوین برنامه در راستای آن
طراحی منظر به گونه ای که به درک طراحی شهری و معماری کمک کرده وموجبات زیباسازی آنها را فراهم کند.
تکمیل طراحی منظر با توجه به فرایند طراحی در سیستم مونوریل
به وجود آوردن ارتباطات فیزیکی و بصری با منابع طبیعی موجود و سیستم های مهم اکولوژیکی شهری
ایجاد درختان خیابان ها و توجه دیگر مسائل محیط و منظر برای تکمیل سیستم های بافت شهری
گونه ای منظر باید نسبت به تنوع محیط های مختلف ،وجود ساخت و سازها و توپوگرافی وشیب زمین پاسخگو باشد.
منابع
دکتر صادق محمدی،حمل و نقل عمومی با رویکرد مونوریل،شهرداری ها 76
محبوبه ذاکری سهی،در حاشیه تبصره 13 قانون بودجه سال 85 سهم حمل و نقل همگانی،شهرداری ها 76
کاظم اسماعیلی،مونوریل تهران و تاملی بر مسائل طراحی،آبادی 52
پایان