مقارنه تطبیقی وجوب حج در مذاهب اسلامی
تدوین: یاراله امیریان
استاد راهنما:
حجت الاسلام و المسلمین
دکتر عبدالحمید فلاح نژاد
تقدیم به :
تقدیم به حضرت بقیه الله الاعظم (عجل الله و تعالی فرجه الشریف) روحی فداه
تقدیر و تشکر:
حمد و سپاس بیکران خدای را که به بنده عنایتی فرمود تا با تحمل و صبر بر مشکلات در این مسیر تلاش نمایم و این تحفه ناقابل را تقدیمش نمایم.
با قدرشناسی از تلاش های سرکارخانم دکتر آذری، ریاست محترم گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشکده که زمینه انجام چنین فعالیت هایی را فراهم آورده اند و با سپاس فراوان از استاد محترم راهنما، جناب حجت الاسلام و المسلمین دکتر علی فلاح نژاد و با تشکر از استادان گرانقدر جناب حجت الاسلام دکتر غدیری، حجت الاسلام شیخ مهدی نجف و دکتر حاتمیان که هر کدام با راهنمایی و مشاوره های ارزشمند خود بنده را در تدوین این اثر یاری نمودند
همچنین تقدیر و تشکر می کنم از همسر و فرزندانم که با ایجاد فراغت بال، زمینه تدوین این پایان نامه را فراهم نمودند
و در آخر از مرحوم پدرم و از مادر و برادران و خواهران عزیزم که سختی های دوران تحصیلم را تحمل کردند و خود سوختند تا من ساخته شوم .امیدوارم بتوانم لحظه ای از زحمات آنها را جبران کنم و به آرزوی آنکه دعای خیرشان را بدرقه راه پرخطر دنیا و آخرتم نمایند.
چکیده:
پایان نامه حاضر با عنوان «مقارنه تطبیقی وجوب حج در مذاهب اسلامی» قصد دارد به آراء اشتراکی و اتفاقی و نظرات مخالف مذاهب اسلامی امامیه، شافعیه، حنفیه، حنبلیه در حج بپردازد تا از این طریق یکپارچگی مذاهب اسلامی را در فقه نشان دهد.
به نظر نویسنده مذاهب اسلامی در اکثر مسائل با هم اتفاق نظر دارند ولی به دلیل اینکه در کتب فقه مقارن موجود، به ابعاد اختلافی بیشتر وجود دارد، آنچه به به ذهن خوانندگان خطور می کند این است که مذاهب در فقه با هم اختلافات زیادی دارند و بعضاً به این اختلافات دامن می زنند و یک مذهب را از سایر مذهب جدا می کنند. در این رساله با ذکر مسائل اتفاقی به پیروان هریک از مذهب آگاهی داه می شود که فقهای آنها در بشتر مسائل رای واحدی دارند.
این نوشتار به دنبال آن است تا انسجام فقه اسلامی را از حیث فتاوی و اقوال فقهای مذاهب و در مواردی همراه با ادله در مسائل حج اثبات کند. برای رسیدن به این منظور با مراجعه به منابع و ادله ی اولیه در مسائل و ابواب حج، مسائل اتفاقی موجود در آن را جدا می کنیم. سپس در تایید آن نمونه ای از اقوال فقهای مذاهب آورده می شود و در آخر به ادله آن ها از لحاظ اشتراک و افتراق بودن آن ادله اشاره می شود.
نکته قابل توجه آن است که مذاهب اسلامی در هر مسئله ای که دارای فروعات زیادی است. در یک یا چند مورد اندک، در آن با هم اختلاف دارند؛ ولی در بیشتر موارد با هم اتفاق دراند.
کلید واژه:
مقارنه، تطبیقی، وجوب، حج، در مذاهب اسلامی
مقدمه
یکی از عبادات، حج است که در برگیرنده ابواب و اعمال زیادی است، لذا شاید تصور شود که اختلاف مذاهب فقهی در آن فراوان است.
در این رساله در صدد هستیم تا با مراجعه به منابع و ادله اولیه در تمام مسائل و ابواب وجوب حج و اتفاق مذاهب اسلامی را مورد بررسی قرار دهیم و نیز ادله آن ها را از لحاظ اشتراک و افتراق بودن آن ادله ذکر نماییم و این طرح در صورت موفقیت در تمام ابواب فقه قابل استفاده می باشد.
این رساله قصد دارد(در این پژوهش) مسائل مشترک و مورد اختلاف بین مذاهب مطرح می شود و سپس اقوال فقها در آخر به ادله آن ها اشاره می شود.
بیان مساله
انجام حج دارای منابع قرآنی است ،وزمینه ساز،تحول معنوی وتحرک باطنی و وسیله سیر وسلوک حج گزاران از قفس نفسانیت به سوی معبود است .از جایگاه ویژه ای برخوردار است ،کسی که قصد به جای آوردن این فریضه بزرگ را دارد همانگونه که امام صادق (ع)فرمودند :دل خود را متوجه خدا نمائید وآنرا از هر مشغول کننده باز دارند وهمه کارهای خود را به خدا واگذار نمایید ودر همه امور بر او توکل کنید .قوام وکیان مسلمانان به حج است ورها کردن حج پیامدی جز فرو ریختن پایه و افتادن پرچم، ناتوانی مسلمین و حاکمیت طا غوت نخواهد داشت .(در کتاب جواهر کلام آمده است ).
حج یک خود سازی و ریاضت است ، مبارزه با هوس ها وتغیرعادت ها همچون زکات، خمس یک اطلاعات مالی وگذشت از دنیاست با تحمل رنج ها وحرکت ها دوندگی ،تشنگی ها حمل نقل ها بدن نیز در راه انجام وظیفه به جنب وجوش می افتد. حج مشتمل بر اعمال و گفتارهاست. در حج اعمال انجام دادنی نهفته است و هم ترک کردنی نماز که عملی وجودی است وفعلی باید انجام شود ودر حال احرام اعمالی هستند که باید ترک شود حج طریق اولیا و اوصیا الهی است.
در آیه 96سوره آل عمران ذکر شده که اولین خانه ای که برای عبادت مردم بنا گردید سرزمین مکه بوده است ودر آیه 125 سوره بقره بیان شده که از ابراهیم واسماعیل پیمان گرفیتم که خانه مرا برای طواف واطاعت کنندها ونماز خوانها پاک کنند.-علاوه بر آن مبتنی بر نظرات فقهی فقها در چار چوب احکام اسلامی ومذاهب است مو ضوع پایان نا مه مقارنه تطبیقی وجوب حج در مذاهب اسلامی است که نگارنده بر آن است که ابتدا شرایط وجوب حج ( بلوغ عقل حریت واستطاعت) واشتراکات وافتراق را در مذاهب اسلامی مورد برسی قرار دهد و به تشریح مو ضوع بپردازد ونظرات فقهی فقها را در این مورد وموضوع مورد برسی قرار دهد وسپس وجوب حج را در مورد زنان ومردان تحلیل کند وآنچه را که معتبر است در خصوص مناسک حج که به اندازه دقیق ودامنه دار است که شایسته تا لیف کتابهای در این زمینه است هر چند که علماء و فقها در هر زمان از دیدگاه های گوناگون بررسی هایی کردهاند وکتاب های رادر این راستا در دسترس مسلمین نهاده اند ودر خصوص مشترکات احکامی وجوب حج در مذاهب اسلامی را تبین وتشریح و بیان نماید ومستندات فقهی موضوع فوق را تبین وتشریح نماید.
با توجه به مطالب بیان شده هدف از انجام این پایان نامه بررسی سوال مطرح شده مشترکات احکامی در وجوب حج که موجب وحدت مسلمین شود وجود ندارد خواهد بود؟ چون حج یکی از مهم ترین احکام عبادی واز فروع دین واز ارکان دین اسلام است که با شکوهی خاص در مکه برگزار می شود از ضروریات انجام تحقیق می باشدکه اگر مشترکات مورد تبلیغ قرار گیرند اتحاد بیشتری حاصل می گردد.
پیشینه و سابقه تحقیق
امروزه فقها و مراجع عظام با تدوین کتاب های ارزشمند بر اساس منابع اسلامی به تبیین و تشریح حج پرداخته اند و از سوی دیگر مقالات، مجلات و پایان نامه های فراوان نیز از جوانب مختلف به بیان حج پرداخته اند.
تا به حال، رویکرد غالب فقه مقارنه مباحث اختلاف بوده و هیچ کس(در حد اطلاع بنده) به موارد اتفاقی به صورت جداگانه نپرداخته است. از عامه کمتر دیده می شود که آراء امامیه را در کنار آراء خود در کتبشان ذکر کنند.- یک نمونه که بنده بعد از بررسی به آن دست پیدا کردم«موسوعه جمال عبدالناصر» می باشد- در این کتاب به صورت جداگانه آراء مذاهب را آورده است به طوریکه تفکیک آراء اختلافی و اشتراکی از هم با دشواری خاصی روبرو است.
اما امامیه بیشتر به آراء عامه توجه کرده اند و در کنار آراء مذاهب خود آراء آنان را نیز ذکر کرده اند. مثلاً شیخ طوسی در الخلاف، علامه حلی در تذکر، و منتهی المطلب و … آراء مذاهب خمسه را بیان می کنند ولی آراء اختلافی و اشتراکی چنان با هم در آمیخته است که قابل تشخیص نیست که در حج چه مقدار آراء مشترک وجود دارد.
پرسش های تحقیق
سوالات اصلی:
مشترکات احکامی وجوب حج در مذاهب اسلامی که موجب وحدت مسلمین شود وجود ندارد؟
سوال فرعی:
آراء مشترک مذاهب اسلامی کدام در حج است؟
آراء شرایط وجوب حج در مردان و زنان یکسان است، مستندات فقهی کدامند؟
فرضیه تحقیق
در احکام وجوب حج در مذاهب اسلامی نسبت به زنان و مردان تفاوت هایی وجود دارد.
وجوب حج در مذاهب اسلامی احکام مشترکی دارد.
اهمیت و ضرورت
بوده اند کسانی که سعی داشتند تا در کنار موارد اختلافی به موارد اتفاق بپردازند که باز در نوشته های این افراد موارد اتفاقی چندان به چشم نمی آید. به عنوان نمونه مغنیه(1400 ه.ق) با تالیف الفقه علی المذاهب خمسه و علی بن محمد مومن قمی سبزواری که ایشان با نوشتن کتابی که در واقع شرح شرح قسمت سوم فروع کتاب غنیه النزوع ابن زهره حلی است سعی کرده علاوه بر موارد اختلافی به موارد اتفاق مذاهب به صورت ویژه بپردازد و نام آن را چنین گذشته «جامع الخلاف و الوفاق بین الامیه و بین الئمه الحجاز و العراق»
انگیزه تالیف این کتاب بنا بر نقل مولف چنین است: من دیدم تمام کتب فقه مقارن به مسائل به مسائل اختلاف پرداخته اند و تا سن 70 سالگی کتابی ندیدم که هم وفاق و هم خلاف را نگاشته باشد و من تصمیم گرفتم تا هم خلاف و هم وفاق مذاهب را بنگارم. به همین دلیل جامع الخلاف و الوفاق را نگاشتم.
مطالب مختصری توسط شیخ مهدی نجف در خصوص مقارنه تطبیقی به زبان عربی جمع آوری شده که توسط آقای مهدی زندیه به فارسی ترجمه شده است.
لذا بنده می خواهم به این موضوع به طور ویژه بپردازم. مسئله ای که تا حد اطلاه بنده هیچ کس به آن نپرداخته است و مسئله ای نو و جدید و می باشد
روش تحقیق:
روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی می باشد. و جمع آوری اطلاعات بصورت کتابخانهای انجام شده است .
اهداف تحقیق:
دست یابی به پرسشی که قبلاً ذکر شده است.
معطوف کردن افکار علماء و اندیشمندان به موارد اتفاقی و اشتراکی و روی گردانی آنها از مباحث اختلافی که موارد اتتفاقی بیشتر از موارد اختلافی است ./
معطوف کردن افکار عمومی امت اسلام به اینکه موارد اتفاقی در بین امت اسلامی بیشتر از اختلافی است.
ساختار و سازمان دهی تحقیق:
این پژوهش دارای پنج فصل است:
فصل اول: مفهوم شناسی مقدمات عمره حج
فصل دوم: مستندات تشریع وجوب حج در مذاهب اسلامی
فصل سوم: شرایط وجوب حج در مذاهب اسلامی
فصل چهارم: محرمات احرام و مناسک اختلافی حج از دیدگاه مذاهب اسلامی
فصل پنجم: نتیجه گیری، پیشنهادات و منابع
ادله به آن دلایلی گفته می شود که همه مذاهب به آن تمسک کرده اند
فقه عام یعنی فقهی که آراء همه مذاهب درآن موجود است
ادله اختصاصی یعنی یک مذ هب به دلیلی استناد کرده که مذاهب دیگر به آن استناد نکرده اند
مقارنه تطبیقی
فصل پنجم:
خاتمه:
نتیجه گیری:
پیشنهادات:
پی نویس:
منابع و مآخذ:
فصل دوم:
مستندات تشریع وجوب حج در مذاهب اسلامی
گفتار اول : قرآن
گفتار دوم: روایات
گفتار سوم: انظار فقها
فصل اول
بخش اول:
مفهوم شناسی
فقه مقارن
حج
مذاهب اسلامی
بخش دوم:
حج
حج در لغت و شرع
اقسام حج
اعمال حج
عمره در لغت و شرع
حکم عمره
اقسام عمره
فرق عمره مفرده با عمره تمتع شرایط عمره
فصل سوم:
شرایط وجوب حج در مذاهب اسلامی
مبحث اول: بلوغ
مبحث دوم: عقل
مبحث سوم: حریّت
مبحث چهارم: استطاعت
فصل چهارم:
محرمات احرام
بخش اول: محرمات مختص مردان و مختص زنان
بخش دوم: محرمات مشترک بین مردان و زنان
مقارنه:
مقارنه(به ضم مبم و فتح را و نون): بهم نزدیک شدن، به هم پیوستن یا همراه و همیار شدن
تطبیقی:
برابر کردن، دو چیز را با یکدیگر برابر ساختن، با هم مطابقت کردن.
وجوب:
لازم بودن، ضرورت داشتن، لزوم:
موضوع وجوب حج چیست؟
از دیدگاه فقهای اسلام، استطاعت موضوع وجوب حج است.
حج:
حج به معنای حرکت
حج به معنای پی در پی
تعریف حج در اصلاح علم فقه:
حج یعنی زیارت کردن خانه خدا و انجام اعمالی است که دستور داده اند در آنجا به جا آورده شود.
حج در اصطلاح شرع:
عبادت مخصوصی است که در زمان و مکان معین و به شکل خاصی در جوار بیت الله الحرام انجام می شود.
فوائد فقه مقارن:
آفرینش را هکارهای نو
تلاش برای تحول بخشیدن
ایجاد روح تلاش و فعالیت
حرکت در مسیر رفع اختلافات
از میان بردن تردید
پی بردن به نقاط قوت و ضعیف
امام خمینی(ره) می فرماند: مردم غافل اند از اینکه با هم متفق اند و خود گمان اختلاف می نمایند، مگر آنکه به آن تنبیه داده شوند، آن وقت می فهمند موافق بودند
مذاهب اسلامی
امامیه:
امامیه برگرفته از «امام» که در لغت به معنی پیشوا و کسی است که از گفتار او پیروی می شود
از بین ائمه (ع) امام باقر و امام صادق(ع) بیشترین آرای فقهی را ابراز داشته اند اما امام جعفر صادق(ع) نقش مهمی در توسعهء فرهنگ اسلامی مخصوصاً فرهنگ اهل بیت(ع) داشته اند، تا آنجا که مذهب امامیه به مذهب جعفریه معروف شده است لذا امیر مذهب فقهی امامیه امام جعفر صادق(ع) می باشد.
شخصیت امام صادق (ع):
نام کامل آن حضرت ابوعبداله جعفربن محمدبن علی بن حسین بن علی ابی طالب مشهور به صادق است. آن بزرگوار در هفدهم ربیع الاول سال 83 هجری در مدینه چشم به جهان گشود و سال 148 هجری دیده از جهان فروبست.
مصادر فقه امامیه:
مصادر فقه شیعه، قرآن سنت، اجماع و عقل می باشد و مراد آنها از سنت قول، فعل و تقریر معصوم می باشد.
ویژگی های فقه امامیه:
انشعاب فقهای شیعه به اخباری ها و اصولی ها در استنباط احکام فقه
انفتاح باب اجتهاد در همه دوران ها
ناظر بودن فقه شیعه نسبت به فقه سنی
ویژگی های فقه ابو حنیفه:
برای فقه ابو حنیفه چندین ویژگی مثال آسان گیری در عبادات و معاملات و … بیان شده است اما ویژگی ممتاز آن فرض بودن آن است و فقه او به فقه الفرض مشهور است.
مالکیه:
مالک بن انس بن مالک بن عامر اصبحی مدنی موسس مذهب مالکیه در سال 93 هجری در مدینه به دنیا آمد و در سال 197 هجری در همان جا از دنیا رفت مهم ترین تالیفات وی موطا و مدونه می باشد.
ویژگی های فقه مالک:
. یعنی علاوه بر مسائل نو ظهور و بیان حکم آنها یکسری مسائلی را که در آینده ممکن بود رخ دهد را فرض می گرفت و بر آن حکم صادر می کرد و این در حالی بود که فقها در آن زمان فقط به مسائلی می پرداختند که رخ داده بود و فعالیت داشت لذا به فقه فرض می گفتند.
شافیه:
موسس مذهب شافیه، محمد بن ادریس شافع است، وی در سال 150 هجری در غزه متولد شد. در سال 204 هجری در مصر از دنیا رفت شافعی اولین کسی است که ادلهء احکام را مرتب ساخت و آن ها را بعداً به اصول الفقه شهرت یافت در کتاب الرساله گرد آورد از مهم ترین مولفات وی می توان به الرساله فی اصول الفقه الام و کتاب اختلاف الاحادیث نام برد.
حنبلیه:
این مذهب توسط ابوعبداله احمد بن حنبل بن هلال بن ذهلی شیبانی پایه گذاری شد. وی در سال 164 هجری در بغداد متولد شد و در سال 241 هجری از دنیا رفت.
حج در لغت و شرع:
حج در لغت به معنای قصد می باشد و در شرع اسم است برای اعمال معینی که در زمان مخصوص ایام حج توسط شخص حج گذار- انجام داده شود.
اقسام حج:
به اتفاق جمیع مذاهب اسلامی حج بر سه قسم است: 1- حج تمتع 2- حج قِران 3- حج افراد
در معنای تمتع و افراد با هم اتفاق دارند. حج تمتع را اینگونه معنا کرده اند: که شخص حج گذار اعمال عمره را در ماه های حج انجام می دهد و بعد از فراقت از عمره برای حج تمتع احرام ببندد. اینکه آن حج را تمتع می نامند از این رو است که حاجی در بین عمره تمتع و حج از آنچه بر او حرام بوده، بهره مند می شود.
حج افراد یعنی اینکه شخص حج گذار در ابتدا اعمال حج را انجام می دهد و بعد از آن مبادرت به اعمال عمره می کند چون حج آن از عمره جداست آن را حج افراد می نامند
اما در تعریف حج قران اختلاف شده است. امامیه می گویند حج قران و افراط یک چیز است تنها فرق آن در این است که حاجی در حج قران باید احرام خود را همراه با قربانی ببندد اما مذاهب دیگر اسلامی حج قران را اینطور تعریف کرده اند که حاجی برای حج و عمره با هم محرم می شود.
اعمال حج:
احرام: افضل یوم الترویه است
وقوف به عرفه: حاجی، ظهر نهم وارد و باید مدتی آنجا باشد، و وقت آن تا غروب روز نهم می باشد.
وقوف به مزدلفه: حاجی خود را شب به مشعر می رساند تا در آنجا بماند.
رمی جمره عقبه: این کار روز دهم ذی الحجع(روز عید قربان) در منی صورت می گیرد
قربانی کردن: در روز دهم ذی الحجه حاجی عمل قربانی کردن را انجام می دهد.
حلق یا تقصیر: این عمل نیز در منی و در روز دهم می باشد.
حاجی بعد از انجام اعمال منی خود را به مکّه می رساند و خانه خدا را طواف می کند
خواندن دو رکعت نماز طواف(تنها امامیه این را قبول دارند)
سعی بین صفا و مروه: حاجی بعد از طواف سعی بین صفا و مروه را انجام می دهد.
برگشتن به منی: برای بیتوته کردن و ماندن در شب های تشریق.
رمی جمرات سه گانه: در روز یازدهم و دوازدهم و با شرایطی در روز سیزدهم
طواف وداع: برگشتن به مکّه و انجام طواف وداع
عمره:
عمره: در لغت به معنای زیارت می باشد.
شیعه امامیه: عمره مفرده دارای هفت عمل است:
احرام، نماز طواف، سعی بین صفا و مروه، تقصیر، طواف نساء، نماز طواف نساء
انواع عمره:
عمره مفرده این عمره مستقل از حج است و وقت آن در تمام اوقات سال می باشد.
عمره تمتع: این عمره همراه حج تمتع است
آیا قربانی در حج افراد و حج قِران لازم است؟
هیچ یک از مذاهب اسلامی قربانی را در حج افراد لازم نمی دانند، اما آن را مستحب می دانند.
نکته: حج قران و حج افراد فقط وظیفه افراد اهل مکّه و اطراف آن می باشد.
– نام دیگر عمره مفرده عمره مبتوله می باشد( چون عمره ای است که همراهش حج نیست)
مستندات تشریع وجوب حج در مذاهب اسلامی:
گفتار اول :
آیات: آیات فراوانی از قرآن به بررسی و تبیین ادله وجوب حج در مذاهب اسلامی پرداخته اند که در اینجا به چند آیه اشاره می شود.
آیه اول:
یعنی اول خانه ای که برای مکان عبادت خلق بنا شده است همان کعبه است، برکت و هدایت است عالمیان را. آیه 96 سوره آل عمران.
آیه دوم:
یعنی در آن خانه آیات ربوبیت هویدا است، مقام ابراهیم خلیل است، هر که در آنجا داخل شود دایمی باشد، و مردم را حج و زیارت آن خانه واجب است، بر هر کس که توانایی یافته و بر آن راه یابد، و هر که کافر شود تنها به خود زیان رسانیده که خداوند از اطاعت خلق بی نیاز است آیه 97 سوره آل عمران. .آیه 96 سوره آل عمران
گفتار دوم: وجوب حج در روایات:
فقهای اسلامی اتفاق نظر دارند که حج یکی از ارکان دین مبین اسلام و اعتراف به وجوب آن از ضروریات و انکار آن کفر است و کسی که با اذعان به وجوب آن، عمداً از انجام آن سرباز زند، مرتکب گناه کبیره شده است. دلیل آن روایتی از رسول خدا است که فرمود:
الاسلام علی خمس: شهاده ان لا اله الا الله و ان محمد اعبده و رسوله و اقام الصلاه و ایتاء الزکاه و حج البیت و صیام شهر رمضان.
اسلام بر پنج پایه استوار است: شهادت بر اینکه معبودی جز خدا نیست و محمد بنده و فرستاده اوست و بر پا داشتن نماز و پرداختن زکات و حج خانه خدا و روزه ماه رمضان همچنین از رسول خدا روایت شده که فرمود:
بنی الاسلام علی خمسه: علی ان یوحد الله و اقام الصلاه ایتاء الزکاه و صیام رمضان و الحج.
اسلام بر پنج پایه استوار است: توحید، نماز، زکات، روزه ماه رمضان و حج.
همچنین از پیامبر روایت شده که فرمود:
بنی الاسلام علی خمس: شهاده ان لا اله الا الله و ان محمد عبده و رسوله و اقام الصلاه و ایتاء الزکاه و حج و صوم رمضان.
اسلام بر پنج پایه استوار است: شهادت بر اینکه معبودی جز خدا نیست و اینکه محمد بنده و فرستاده خدا است و بر پا داشتن نماز و پرداختن زکات و حج خانه خدا و روزه ماه رمضان.
از امام باقر هم روایت شده است که فرمود:
بنی الاسلام علی خمس: شهاده ان لا اله الاالله و ان محمد عبده و رسوله و اقام صلاه ایتاء الزکاه و حج البیت و صیام شهر رمضان.
اسلام بر پنج پایه استوار است: شهادت بر اینکه معبودی جز خدا نیست و اینکه محمد بنده و فرستاده خداست و بر پا داشتن نماز و پرداختن زکات و حج خانه خدا و روزه ماه رمضان از روایاتی که از پیامبر اکرم نقل شده وجوب حج نیز روشن می شود از جمله روایتی از او نقل شده که فرمود:
یا ایها الناس قد فرض الله علیکم الحج فحجوا.
ای مردم خداوند حج را بر شما واجب کرده است پس حج به جا آورید.
گفتار سوم: انظار فقها:
انظار فقها:یکی دیگر از مستندات شرایط وجوب حج انظار فقها می باشد که بر صحت وجوب حج است در آراء و نظرات فقها حج یکی از ارکان دین و از ضروریات آن به شمار می رود. حج با اقرار به وجوب، یکی از گناهان کبیره و انکار موجب کفر است
شیخ کلینی (رحمهالله) به طریق معتبر از حضرت امام صادق (ع) روایت نموده است که : هرکس از دنیا برود و حجه الاسلام به جا نیاورد بدون اینکه او را حاجتی ضروری باشد یا آنکه به جهت بیمارشدن از آن بازماند یا آنکه پادشاهی از رفتن آن جلوگیری نماید چنین کسی در حال مردن به یهودیت یا نصرانیت از دنیا خواهد رفت ؛ در اهمیت حج و وجوب آن روایات و نظرات بسیاری وارد شده است.
بر چه کسانی حج واجب است؟
بر اجماع مذاهب اسلامی: حج بر مکلفی که بالغ و عاقل باشد واجب می شود بنابراین بر کودک و دیوانه حج واجب نیست.
استدلال:
بعضی از فقهای شافعیه در عدم وجوب حج بر عبد، اینگونه استدلال کرده اند:
«نماز جمعه، با نزدیک بودن مکان اقامه آن، بر عبد واجب نیست، به دلیل (وجوب)رعایت حق مولایش بر او، بنابراین رعایت حق مولا در حج، بطریق اولی بر او، لازم تر است و روی این حساب حج بر او واجب نیست.»
تقریظ برخی از علماء در باب حج:
تقریظ جناب دکتر وهبه الزحیلی
تقریظ جناب دکتر شیخ علی جمعه مفتی جمهوری عربی مصر
تقریظ جناب دکتر تاج الدین هلالی مفتی استرالیا
تقریظ حضرت دکتر شیخ احمد بدرالدینی حسون مفتی جمهوری عربی سوریه
تقریظ حضرت شیخ احمد بن حمدالخلیلی
سخن جناب دکتر محمد عبدالحلیم عمر
سخن حضرت آیه الله شیخ محمد علی تسخیری، دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی
مبحث اوّل: بلوغ
یکی از مسائلی که جنبه ی فقهی و حقوقی و علمی دارد، مساله ی بلوغ است. این مساله در فقه شیعه و اهل سنت مورد بحث واقع شده و سنین مختلفی را اماره برای آن قرار داده اند.
پس بر غیر بالغ، هرچند نزدیک به بلوغ باشد، حج واجب نیست. و اگر حج کند از حجهالاسلام کفایت نمی کند.
با توجه به «غیربالغ بودن» ، کودکان را می توان به دو دسته تقسیم کرد:
1- «کودک ممیز» و آن کودکی است که خوب و بد را تشخیص می دهد و خودش می تواند اعمال را به طور صحیح انجام دهد.
2- «کودک غیرممیز» آن کودکی است که به آن حد نرسیده است و نمی تواند خوب و بد را تشخیص دهد، و خود به تنهائی قادر به انجام اعمال حج نیست.فقها در مورد عدم وجوب حج نابالغ، اجماع و اتفاق نظر دارند. بسیاری از فقهاء از جمله:
محقق حلی، علامه حلی، سیدعلی طباطبائی، شهید ثانی،فاضل آبی،یحیی بن سعید حلی،شیخ جواهری،محقق کرکی،سیدمحمدصادق روحانی بر این مطلب اجماع دارند.
از حضرت علی (ع)به نقل از پیامبر(ص)آمده است:
«رفع القلم عن الصبی حتی یبلغ وعن المجنون حتی یفیق و…»
نکته آخر درباره کودک و ولایت:
با توجه به معنا و مفهوم حج، حج کودکان که در اکثر موارد، زمینه آن از سوی والدین فراهم می شود، به این معنی است که آنها را قبل از بلوغ با عهد و پیمان الهی و نسبت به ولایت اهل بیت (علیهما السلام) و نیز راه و رسم وفای به این عهده آشنا نموده، و بر مبنای اعتقاد و عمل به ولایت، ادب نمائیم.
مبحث دوّم: عقل
فقهای اسلام اجماع دارند که از مجنون در حالی که جنون دارد ، حج ساقط است ومخالفی هم در این زمینه وجود ندارد.زیرا خداوند فرموده است:
و لا علی المریض حرج.
وبر بیمار گناهی نیست
ومجنون هم بیمار است.
همچنین به طور متواطع از رسول خدا نقل شده است که فرمود:
رفع القلم عن ثلاثه : عن الناءم حتی یستیقظ و عن الصبی حتی یبلغ و عن المجنون حتی یفیق.
از سه گروه قلم تکلیف برداشته شده است : از خواب تا اینکه بیدار شود،از کودک تا اینکه بالغ شود و از مجنون تا اینکه بهبود یابد.
مبحث سوّم: حریت(آزاد بودن)
یکی از شرایط وجوب حج ، آزاد بودن است . بنابراین هیچ وقت بر بنده و کنیز تا وقتی که در قید بندگی هستند ، حج واجب نیست : زیرا خداوند فرموده است :
…عبدا مملوکا لا یقدر علی شیء……
…بنده مملوکی که به هیچ چیز توانایی ندارد… .
مبحث چهارم: استطاعت
از آیه 97 سوره مبارک آل عمران،که به عنوان آیه استطاعت مشهور است استفاده می شود، حج بر همه ی کسانی که استطاعت و توانائی رفتن به مکه را دارند، واجب است؛ مشروط بر آن که زمان کافی برای انجام حج پس از استطاعت وجود داشته باشد و مانعی در میان نباشد.
مراد از استطاعت در آیه شریفه، مجموع استطاعت مالی، بدنی و حتی نفقه ی خانواده می باشد.
استطاعت با داشتن چند امر محقق می شود:
الف) استطاعت مالی، ب) استطاعت علمی، ج) استطاعت بدنی، د) استطاعت شرعی، هـ) استطاعت طریقی(سربی)، ج) استطاعت زمانی، د) استطاعت بذلی، هـ) استطاعت جعلی، و) رجوع به کفایت
محرمات مختص مردان:
به اتفاق تمامی مذاهب اسلامی پوشیدن لباس دوخته شده مثل پیرهن و شلوار بر مردان حرام است.
ادله مشترک:
اجماع:
یکی از ادله هایی که همه فقهای مذاهب اسلامی برای حرمت لباس دوخته شده بدان تمسک کرده اند، اجماع می باشد.
ادله غیر مشترک:
سنت:
در کتب روایی امامیه روایتی که در آن عنوان مخیط باشد وجود ندارد ، بلکه روایات دلالت دارد بر نهی از پوشیدن لباس مخصوص دارند، تنها دلیل بر حرمت لباس دوخته شده، اجماع می باشد
نمونه ای از اقوال فقها:
امامیه: ابن ادریس حلی می نویسد«لا یجوز للمحرم ان یلبس الخفین، و علیه ان یلبس النعین، فان لم یجد هما، واضطر الی البس الخف، لم یکن به باس»
مالکیه: صالح الآبی در الثمر الدانی ذکر کرده است: « ولا یلبس الرجل الخفین فی الاحرام الا ان لا یجد نعلین»
شافعیه: ماوردی نوشته است:
« فاما لبس الخفین فغیره جائز مع الوجود النعلین.
حنفیه: بدرالدین عینی در البنایه می نویسد: «و لا خفین» شرح: ای و لا یلبس خفین
حنبلیه: ابن ضویان از فقهای حنابله در منار السبیل چنین ذکر کرده است: «باب محظورات الاحرام احدهما: تعهد لبس المخیط علی الرجل حتی الخفین»
استظلال: امامیه: سایه قرار دادن بالای سر در روز بر مردان محرم جایز نیست حنبلیه: استظلال به چیزی که غالباً همراه وملازم اوست; مانند چتر و محمل حرام است و در غیر آن مانند سایه درخت جایز است. حنفیه: استظلال به درخت وخانه و محمل و چتر، در صورتی که با سر و صورت تماس پیدا نکند، جایز است. شافعیه: استظلال جایز است ولو به سر یا صورت بچسبد.
مالکیه: فتوای مالکیه با حنفیه یکسان است. فتوای حنبلیه در استظلال، مانند نظریه امامیه است.
محرمات مختص زنان:
به اتفاق مذاهب اسلامی: امامیه، ملاکیه، شافعیه، حنفیه،
و حنبلیه پوشاندن صورت بر زنان حرام می باشد.
ناخن گرفتن:
کوتاه کردن ناخن ها به اتفاق مذاهب اسلامی امامیه، مالیکه، شافعیه، حنفیه و حنبلیه بر محرم حرام می باشد بنابراین از نظر همه مذاهب اسلامی ناخن گرفتن از محرّمات و تروک احرام است.
استفاده از عطریّات و چیزهای خوشبو
به اتفاق تمامی مذاهب اسلامی استفاده از روغن معطر بر محرم در حج حرام می باشد و گواه بر این مسئله اقوال فقهای مذاهب اسلامی می باشد.
عقد ازدواج برای خود و دیگران
مذاهب اسلامی (جز حنفیه): حرام است.
حنفیه: جایز است
فسوق: مذاهب اسلامی;به نظر همه مسلمانان و به تصریح قرآن کریم در آیه *فَلاَ رَفَثَ وَلاَفُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِی الْحَجِّ* (بقره : 197)، فسوق از محرمات احرام است اگرچه در تفسیر آن اختلاف است و به اموری همچون دروغ گفتن، فحش دادن، فخرفروشی، بلکه مطلق گناهان تفسیر شده است. فقهای امامیه بر اساس روایات اهل بیت(ع)فسوق را به دروغ و فحش دادن و فخر به دیگران تفسیر کرده اند.
انگشتر به دست کردن:
امامیه: به دست کردن انگشتر برای زینت جایز نیست، ولی برای استحباب و غیر زینت اشکال ندارد.
در مذاهب چهارگانه اهل سنت تصریحی نسبت به حرمت انگشتر به دست کردن مشاهده نشد.
روغن مالی به بدن:
امامیه: مالیدن روغن به بدن در حال احرام جایز نیست، اگرچه در آن بوی خوش نباشد.
کندن دندان:
امام خمینی(رحمه الله) حرمت کندن دندان را بنا بر احتیاط دانسته و مشهور میان فقهای معاصرِ امامیه، عدم حرمت آن است.
صورت اعمال و مناسک اختلافی حج از دیدگاه مذاهب اسلامی:
احرام از میقات:
در مکّه:
در عرفات:
در مزدلفه:
در سرزمین منا:
بازگشت به مکّه:
اقسام سه گانه حاجی(متمتّع، مفرد و قارِن)همگی در همان روز به مکّه بازگشته و طواف زیارت و دو رکعت نماز طواف را بجا می آورند.
از نظر همه مذاهب اهل سنت، محرمات بر او حلال می گردد حتی «زن».
بازگشت به منا:
پس از آن، حاجی به منا برگشته و شب را در آنجا بیتوته می کند و به اتفاق همه مذاهب اهل سنت از «زوال ظهر تا غروب آفتاب روز یازدهم» فرصت دارد تا جمرات سه گانه را رمی کند.
نتیجه رساله
با وجود اینکه در این رساله یک بخش از ابواب فقه مورد بررسی قرار گرفت، ولی همانطور که می دانیم، این باب از این حیث که در برگیرنده ابواب و اعمال زیادی است، یکی از مهمترین ابواب فقه است و احتمال اختلاف زیادی در آن وجود دارد، لذا با این گستردگی مسائل اتفاقی بسیار زیادی در آن وجود دارد که در چند سطر به آن ها اشاره می شود:
مذاهب اسلامی اتفاق دارند در اینکه حج یکی از ارکان دین مبین اسلام است و در صورت وجود شرایط آن که عبارتند از: بلوغ، عقل، حریت و استطاعت، بر مکلف واجب می باشد و این وجوب با وجود شرایط یک بار در عمره است.
از دید آن ها عمره دو قسم است: عمره مفرده و عمره تمتع، و حج هم سه قسم دارد: تمتع، قران و افراد.
آن ها اتفاق دارند که اعمال عمره عبارتند از: احرام، طواف سعی و تقصیر که با احرام آغاز می شود، سپس طواف، سعی و با حلق یا تقصیر به پایان می رسد؛و اعمال حج عبارتند از: احرام، وقوف در عرفات و مشعر، اعمال منی و ایام تشریق ؛ حاجی در حج بعد از احرام روز نهم در عرفات و شب دهم در مشعر توقف می کند و روز دهم به منی می رود و در آنجا ابتدا رم یجمره عقبه و سپس قربانی و در آخر حلق یا تقصیر می کند و برخی از محرمات احرام بر او مباح می شود، سپس به مکه برای انجام طواف زیارت و سعی صفا و مروه بر می گردد و بعد از طواف تمام محرمات بر او مباح می شود.
در آخر دوباره به منی باز می گردد برای بیتوته کردن در شب های ایام تشریق و رمی جمرات سه گانه در روز های آن، وی بعد ازاین ایام، طواف وداع انجام می دهد و حج را به پایان می رساند.
همه مذاهب اتفاق نظر دارند به این که عبور از مواقیت بدون احرام هنگام ورود به حرم جایز نیست بنا بر نظر آنها مواقیت پنج گانه عبارتند از: مسجد شجره، ذوالحلفیه، جحفه، عقیق و یلملم؛ و نیز اتفاق دارند که بر شخص حج گذر و عمره گذار به محض احرام بعضی از اموری که بر او مباح بود حرام می شود مانند:پوشیدن لباس خیاطی شده، کفشی که تمام پا را بپوشاند، عطر زدن، مسلح شدنف نگاه در آیینه، جماع و مقدمات آن، پوشاندن سر بر مرد ، پوشاندن صورت بر زن، شکار حیوانات، ناخن گرفتن و…
مذاهب اسلامی اتفاق دارند که هنگام طواف بایدخانه در سمت چپ قرار گیرد و از حجرالاسود شروع و به آن خاتمه پیدا می کند، و در طواف حجر اسماعیل را باید داخل در طواف کرد و همچنین تمام بدن بیرون از کعبه یاشد، و تعداد اشوط آن هفت شوط است و … .
همچنین اتفاق نظر دارند که محل سعی بین کوه صفا و مروه می باشد و تعداد اشوط سعی هفت شوط است که از کوه صفا شروع و به مروه خاتمه می یابد و …
همچنین آن ها در اکثر مسائل حلق یا تقصیر و نیز وقوفین و اعمال منی و ایام تشریق با هم اختلاف دارند که در رساله به آن ها پرداخته شد.
هرکسی که این موارد اتفاقی را ببیند به این نتیجه دست پیدا می کند که فقه مذاهب از انسجام و یکپارچگی خاصی برخوردار است و این در حالی است که در اثر بی اطلاعی، فقه خود را مخالف و متفاوت با فقه مذاهب دیگر می پنداشته است و یک از اثرات این امر آن است که سبب ساز همدلی و وحدت هرچه بیشتر پیروان مذاهب با یکدیگر می شود، و دیگر گفته نمی شود که فلان مذهب با سایر مذاهب شباهت یا اختلاف بیشتری دارند.
بیان این نکته ضروری است که شاید در یک مسئله ای که دارای فروعات زیادی است یک یا چند مورد اندک اختلاف بین مذاهب یافت شود ولی در بیشتر ان فروعات با هم اتفاق دارند و البته در همان موارد اختلافی همه مذاهب به اندازه ای با هم اختلاف دارند؛ و این اختلاف مختص یک مذهب از یک طرف و سایر مذاهب در طرف دیگر نیست.
آنچه امروزه سبب شده است فقه شیعه را از فقه مذهب تسنن جدا کنند، پرداختن بیشاز حد به مسائل اختلافی آنهاست، به طوری که پیروان مذاهب فکر می کنند که فقه امامیه غیر از فقه سایر مذاهب اسلامی است و حال آمکه فقه حنفیه، مالکیه، شافعیه و حنبلیه نیز با هم اختلاف دارند به عنوان مثال مالکیه طواف قدوم را واجب و حنبله و شافعیه و حنفیه آن را مستحب می دانند. همچنین احناف بیتوته کردن در شب های ایام تششریق در منی را مستحب و بقیه مذاهب آن را واجب می دانند.
و اما شافعیه رمی جمره عقبه قبل از طلوع فجر روز عید را جایز می داند و مالکیه، حنبلیه و حنفیه جایز نمی دانند. و در آخر حنابله می گویند ابتدای وقوف در عرفه، صبح روز نهم است اما مذاهب دیگر اهل سنت می گویند وقوف از هنگام ظهر شروع می شود.
این تنها نمونه ای بود از اختلاف آن ها در فقه با یکدیگر، اما در اینجا سوالی مطرح می شود که چرا این مذاهب چهارگانه، با وجود این اختلافات، به این اختلافات توجهی نکرده و با هم منسجم هستند اما فقه شیعه را جدای از خود قلمداد می کنند؟
پاسخی که با دقت نظر به آن می توان داد این است که مذاهب اهل سنّت در روابط خود به مسائل توجهی نمی کنند و ان را بی اهمیت و یا حداقل کم امیت قلمداد می کنند و بیشتر به مسائل اتفاقی بین خود می پردازند.
اما در برخورد با فقه شیعه بخه موارد توجه زیادی می کنند و بیشترین مباحث پیرامون همان مباحث اختلافاتی است به طوریکه موارد اتفاقی را تحت الشعاع قرار می دهد و ذهن پیروان مذاهب را به این مساله سوق می دهد که چقدر فقه شیعه با فقه سنّی اختلاف دارد و فقه شیعه جدای از فقه مذاهب دیگر اسلامی است. و این مسئله تقریباً از زمان پیدایش فقه مذاهب تا کنون ادامه دارد. هرچند کسانی مثل قمی سبزواری خواسته اند که این ضعف را جبران کنند ولی آن ها نیز در عمل نتوانسته اند این هدف را دنبال کنند.
لذا توجه هرچه بیشتر به موارد اتفاقی و نپرداختن به موارد اختلافی خود زمینه ساز نزدیکی فقه امامیه با فقه دیگر مذاهب اسلامی می باشد.
پیشنهادات
مطرح کردن هرچه بیشتر آرای اتفاقی و پرهیز از مسائل اختلافی
جمع اوری آرای اتفاقی
تدوین فقهی جامع بین همه مذاهب
تطبیق فقه شیعه با مذاهب دیگر
تقو یت راهای همدلی و وحدت
جدول خلاصه احکام حج و عمره مطابق با نظر مذاهب اسلامی