معماری اسلامی و ایرانی
روند شکل گیری مجموعه بناهای مذهبی و غیرمذهبی
در طول زمان در بسیاری از شهرهای ایران بناهایی مجموعه ای ساخته شده که گروه ویژه ای را در معماری تشکیل می دهند. احداث اینگونه بناها سابقه ای بس طولانی دارد. کاوشها و بررسیهایی که اخیرا در محوطه ها و مناطق باستانی ایران انجام شده، نشان می دهد که به دلایل گوناگونی مذهبی، نظامی و اقتصادی اینگونه مجموعه ها شکل گرفته و توسعه یافته اند.
ایجاد اینگونه مجموعه ها، عمدتا در بافت اصلی و مراکز شهرها به صورت سمبل به وجود می آید (مانند مجموعه مرقد حضرت معصوم در قم).
اردبیل: بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
این بقعه، شامل مجموعه ای از مقابر شاهزادگان و امرای دوره صفوی است که در شهر اردبیل احداث شده است.
چینی خانه
این بنا به شکل چند ضلعی ساخته شده و گنبدی کوتاه و آجری روی آن قرار گرفته است.
شهیدگاه: در جنب مقبره شیخ صفی، دو مقبره متعلق به سلطان حیدر و سلطان جنید وجود دارد که به دستور شاه اسماعیل صفوی در این مکان دفن شده اند.
مسجد جنت سرا: این مسجد به شکل هشت ضلعی، در ضلع شمالی صحن واقع شده است.
قم: مجموعه بنای حضرت معصومه (س)
مانند مجموعه بناهای حرم حضرت رضا (ع)، مجموعه دیگری در شهر قم احداث شد که از نظر معماری و تزیینات، در ردیف شاهکارهای هنری محسوب می شود.
ری: مجموعه حضرت عبدالعظیم
مجموعه بناهای مذهبی حضرت عبدالعظیم، در ری نزدیک تهران واقع شده است. حضرت عبدالعظیم از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی (ع) در قرن سوم هجری شهید و در ری، دفن شد.
مشهد: مجموعه حرم حضرت رضا (ع)
مجموعه بناهای حضرت رضا (ع) در مشهد مقدس- که برای مسلمانان، بویژه شیعیان ایران از اهمیت فراوانی برخوردار است. یکی از مهمترین مجموعه بناهای مذهبی است.
ماهان: زیارتگاه شاه نعمت الله ولی
شاه نعمت الله ولی، شاعر و عارف قرن نهم هجری است که ابتدا در شهرهای سمرقند، هرات و یزد زندگی کرد و سپس بیست و پنج سال از عمر خود را در ماهان به سر برد و پس از مرگش همانجا دفن گردید.
قزوین: شاهزاده حسین
مجموعه بنای معروف به شاهزاده حسین، از جمله بناهای مهم قزوین است.
بسطام: مجموعه بناهای مذهبی
در شش کیلومتری شمال شهرستان شاهرود، مجموعه بناهای زیبایی به چشم می خورد که در ادوار مختلف اسلامی ایجاد و تکمیل شده است. این بناها شامل بخشهای مختلفی است که عبارتند از: بناهایی از صدر اسلام، منار و مسجدی از عهد سلجوقی، برجی از عهد ایلخانی معروف به کاشانه، صومعه با یزد بسطامی، مصلایی از قرن هشتم هجری، مدرسه شاهرخیه از عهد تیموری، امامزاده محمد از دوره ایلخانی و گنبد غازان خان از عهد ایلخانی.
مسجد بایزید: این مسجد به شکل مستطیل با ابعاد 6 10 و در دو ردیف ستون سه تایی با پوشش مسطح چوبی بنا گردیده است.
مناره مسجد: آثار قدیمی مجموعه بسطام، مناره آجری آن با تاریخ 514 هجری است.
گنبد غازان خان
این بنای مربع شکل با ابعاد 7/5 *7/5 متر در قسمت شمال مقبره بایزید بنا شده است. نوع گنبد، رک یا مخروطی است، حدود 20 متر از سطح زمین ارتفاع دارد و فاصله آن با گنبد داخلی 8 متر است.
امامزاده محمد
در قسمت جنوبی حیاط مجموعه، بقعه امامزاده محمد قرار گرفته، که با توجه به متون تاریخی این بقعه را مدفن یکی از نوادگان امام صادق (ع) می دانند.
برج کاشانه
یکی دیگر از زیباییهای معماری مجموعه بسطام بنایی معروف به برج کاشانه، در ضلع جنوب شرقی مسجد جامع بسطام است.
مدرسه شاهرخیه
مدرسه شاهرخیه که در ضلع جنوب شرقی مسجد بایزید قرار دارد در زمان شاهرخ تیموری بنا شده است.
تربت جام
مجموعه بناهای باشکوه تربت جام در جاده مشهد- هرات واقع شده است. این مجموعه شامل چندین بنای مجزاست که هر یک از نظر معماری و تزیینات اهمیت فوق العاده ای دارد.
مسجد کرمانی و گنبد سفید، در بخش غربی و شرقی مجموعه از دیگر واحدهای ساختمانی تربت جام است.
مدرسه فیروزشاه یا گنبد سبز در جنوب غربی مجموعه واقع است.
کاشان: مجموعه باغ و کاخ فین
یکی از مجموعه بناهای غیرمذهبی کاشان در روستای فین واقع شده است، این مجموعه که در شش کیلومتری جنوب غربی شهرستان کاشان- یا به قول مورخان در شهر دارالمومنین- واقع شده، شامل بناهای زیبایی در یک باغ مصفاست.
ساری: مجموعه بناهای فرح آباد
از جمله بناهای حاشیه دریای خزر مجموعه زیبای فرح آباد است. این مجموعه در پانزده کیلومتری شهر ساری و دو کیلومتری دریای مازندران واقع شده است.
مسجد فرح آباد
پل فرح آباد
شیراز: مجموعه وکیل
کریم خان زند از سال 1172 تا 1193 هجری قمری در ایران سلطنت کرد و چون پایتختش شهر شیراز بود، در این شهر بناهای زیادی ساخت که به بناهای وکیل معروف است. این مجموعه شامل مسجد، بازار، حمام، آب انبار و … است که در محله درب شاهزاده شیراز واقع شده اند.
مسجد وکیل
بازار وکیل
حمام وکیل
جاده تهران- قم: حرم حضرت امام خمینی (ره)
این مجموعه زیارتی در شمال غربی بهشت زهرا، در کنار اتوبان تهران- قم واقع شده است. پس از رحلت امام خمینی، رهبر انقلاب اسلامی و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، در 14 خرداد 1368 و پایان مراسم تدفین ایشان، بلافاصله بنای موقتی به شکل مکعب با گنبدی مدور بر فراز آرامگاه ایشان ساخته شد.
پایان