شیمی درمانی
و عوارض آن
*شیمی درمانی شیمی درمانی درمان سیستمیک است که بیشترین عوارض جانبی را در بدن ایجاد میکند که شدت آنها بسته به نوع دارو، مقدار دارو و ترکیب داروهای به کار رفته و غلظت دارو دارد.شیمی درمانی شامل استفاده از داروهای ضد بدخیمی در تلاش به منظور تخریب سلولهای تومور از طریق مداخله در کارکردهای سلولی شامل تولید مثل و ترمیم DNAاست. شیمی درمانی را میتوان با جراحی یا پرتودرمانی انجام داد تا بتوان پس از کوچک کردن اندازه تومور قبل از جراحی،باقی مانده ی سلولها را بعد از جراحی از بین برد. اهداف شیمی درمانی میتواند معالجه قطعی، کنترل و یا تسکین باشد.
*راههای تجویز داروهای شیمی درمانی -خوراکی به صورت محلول،قرص،کپسول(متوتروکسات،سایتوکسان) -داخل عضلانی(آسپارژیناز) -زیرجلدی(بلئومایسین) -موضعی و پماد(5fu) -داخل شریانی(فلوکسوریدین) -داخل حفره ای مثلا داخل مثانه(میتومایسین و BCG) -داخل پریتوئن -تزریق در مایع نخاعی مثل سیتارابین -داخل وریدی(bolus/infusion) اکثر داروهای شیمی درمانی با این روش تجویز میشوند.
قبل از شروع شیمی درمانی سه مورد را باید بررسی کرد: 1.شرایط فیزیکی هر شخص مثل وضعیت تغذیه ای،کارکرد کلیوی،کبدی و قلبی 2.وسعت سرطان با استفاده از اسکن و xray و اندازه گیری تومور مارکرها جهت تعیین میزان پاسخ دهی به درمان 3.برای اجتنباب از عوارض و سمیت دارویی،مقدار داروی مصرفی براساس سطح بدن با اندازه گیری قد و وزن محاسبه میشود.
انواع عوارض جانبی عوارض جانبی فوری:در عرض 30 دقیقه بعد از درمان رخ میدهد مانند درد محل تزریق-حس سردی-قرمزی صورت و بدن-واکنش های آنافیلاکتیک عوارض کوتاه مدت:3تا7 روز بعد از درمان ایجاد میشوند مانند بی اشتهایی،تهوع،استفراغ،استوماتیت،درد محل تومور،بی قراری،سندرم شبه آنفولانزا،تغییر رنگ ادرار و اسهال و یبوست عوارض درازمدت:بعد از 7 روز تا چند سال بعد رخ میدهند مانند ریزش مو،تضعیف استخوان،راش پوستی،حساسیت به نور،فیبروز ریوی،اختلال کبدی،اختلال جنسی مانند قطع قاعدگی،مسمومیت کلیوی،خواب آلودگی
*عوارض گوارشی تهوع و استفراغ شایع ترین عارضه که در 70-80 درصد افراد ایجاد میشود پس بررسی و کنترل الکترولیتها بسیار حائز اهمیت است. انواع تهوع و استفراغ: _حاد:1-2 ساعت بعد از درمان شروع میشود و تا 24 ساعت ادامه می یابد. _تاخیری:18-24 ساعت بعد از درمان آغاز و تا چند روز ادامه می یابد. _زودرس:قبل یا حین تجویز داروهای شیمی درمانی رخ میدهد. درمان:براساس قدرت تهوع زایی دارو و چگونگی تحمل بیمار در شیمی درمانی قبلی دارو انتخاب میشود. ممکن است از داروهای متوکلروپرامید و کلرپرمازین و پروکلرپرازین و کتریل(گرانیسترون) استفاده شود.
مداخلات پرستاری: اقدامات غیردارویی در پیشگیری و کنترل تهوع و استفراغ که باید به بیماران آموزش داد شامل: 1.از خوردن و آشامیدن 1-2 ساعت قبل از شیمی درمانی پرهیز کنند. 2.بیماران باید بدانند که غذاهای خنک یا غذاهایی که در درجه حرارت اتاق سرو میشوند بهتر تحمل میشوند زیرا به اندازه غذاهای گرم بو ایجاد نمیکنند. 3.غذاهای بدون چاشنی بهتر از تند و چاشنی دار هستند. 4.نان برشته شده یا بیسکویت خشک میتواند کمک کننده باشد. 5.از مصرف غذاهای چرب و سرخ کرده با بوی تند پرهیز کنند. 6.بهتر است غذا با حجم کم در وعده های زیاد مصرف کنند. 7.مکیدن تکه هایی از یخ(به دلیل سرکوب مرکز مغز)و شستن دهان با محلول سالین و دهانشویه میتواند کمک کننده باشد. 8.غذاهای شیرین و ترش برای کاهش تهوع بهتر است..
اسهال افزایش دفع مدفوع آبکی سه بار یا بیشتر در روز که میتواند با گاز و یا کرامپ شکمی همراه باشد را گویند. مداخلات پرستاری: 1.از آنجاییکه اسهال طولانی مدت موجب دهیدراتاسیون،سوءجذب مواد مغذی میشود،کنترل دقیق جذب و دفع مایعات و تعداد دفعات اسهال مهم است. 2.بیماران باید حداقل 2 تا 3 لیتر مایع در روز مصرف کنند. 3.از آنجاییکه در طول اسهال الکترولیتها مخصوصا پتاسیم از دست میرود باید از مایعات و غذاهای سرشار از پتاسیم مانند گوجه فرنگی و موز استفاده کنند. 4.از خوردن غذاهای تند و چرب و میوه و سبزیجات خام پرهیز کنند.
یبوست میتواند در اثر مصرف داروها،کاهش فعالیت،رژیم کم فیبر و کم مایعات ایجاد شود. مداخلات پرستاری: 1.باید به بیمارانی که در معرض یبوست هستند آموخت تا خوردن میوه جات،سبزیجات و فیبر و مایعات را افزایش دهند. 2.از مصرف غذاهای یبوست زا مانند پنیر،تخم مرغ و شکلات و مواد قندی بپرهیزند. 3.تشویق به داشتن فعالیت موجب تحریک حرکات دودی روده میشود. 4.در بیماران با تضعیف مغز استخوان انما با حتیاط انجام شود.
بی اشتهایی بی اشتهایی ممکن است ناشی از تهوع و خشکی دهان و خستگی باشد و منجر به کاهش وزن شود. مداخلات پرستاری: 1.از انجاییکه ممکن است بیماران در دهان طعم فلز احساس کنند بهتر است غذا در ظروف پلاستیکی یا شیشه ای سرو شود و از قاشق های پلاستیکی استفاده کنند. 2.استفاده از دهانشویه به آنها توصیه میشود. 3.استفاده از آدامس و مواد شیرین و ترش بین وعده های غذایی 4.استفاده از غذاهای سرد
موکوزیت و استوماتیت موکوزیت التهاب غشاهای مخاطی را گویند که یک پاسخ التهابی سلولهای اپیتلیال به اثرات سمی شیمی درمانی میباشد. استوماتیت زیرمجموعه موکوزیت است که به معنای التهاب مخاط دهان میباشد. مداخلات پرستاری: 1.بهداشت خوب دهان مقدار باکتری های موجود در دهان را کم کرده و استعداد عفونت را کاهش میدهد. 2.استفاده از دهانشویه 3.استفاده از مسواک نرم 4.خارج کردن دندان مصنویی در شب
*عوارض پوستی آلوپسی مداخلات پرستاری: 1.کوتاه کردن موهای سر قبل از شروع شیمی درمانی 2.به بیماران یادآور شد که میتوانند از کلاه گیس استفاده کنند. 3.استفاده از صابون و شامپو ملایم مانند شامپو بچه 4.از آنجاییکه پوست سر نرم است اگر در معرض نور آفتاب قرار گیرد ممکن است بسوزد زیرا جذب UVدر ان ناحیه بیشتر است.پس آنها را به استفاده از کلاو و روسری تشویق میکنیم. 5.لوسیونها و مطوب کننده ها پوست سر را از خشک شدن حفظ میکند و باید با صلاح دید پزشک استفاده شوند.
*تضعیف مغز استخوان مراقبت پرستاری در پیشگیری از عفونت مهم بوده و شامل: 1.از آنجاییکه تب و بالا رفتن درجه حرارت بدن ممکن است تنها علامت عفونت باشد، استفاده از داروهای تب بر که میتواند پوششی بر عفونت باشد باید با احتیاط مصرف شود. 2.حفظ یکپارچگی پوست به عنوان سدی در برابر عفونت 3.دوری از مکانهای پرازدحام و افرادی که عفونی اند. 4.برای کاهش خطر عفونت در بیماران نوتروپنیک از ایزوله معکوس استفاده میکنند که شامل استفاده از اتاق تکی و استفاده از گان استریل و دستکش و محیط تمیز و غذای بهداشتی است. 5.به دلیل افزایش خطر عفونت از استعمال واکسن های زنده ضعیف شده یاید پرهیز شود زیرا سیستم ایمنی در این افراد ضعیف است.
ترومبوسیتوپنی تعداد پلاکت های نرمال:150-400هزار در صورت خونریزی فعال یا شمارش پلاکتی زیر 20 هزار داروی اوپرلوکین(فاکتور رشد ترومبوسیت) و یا نومگا تزریق میکنند و بعد از ان در صورت عدم بهبودی ممکن است برای بیمار ترانسفوزیون پلاکت انجام دهند. علایم:کبود شدن آسان.خونریزی از بینی و لثه.پتشی مداخلات پرستاری: 1.محل پونکسیون های وریدی باید به مدت 3الی 5 دقیقه بعد از خروج کانول فشار داده شود. 2.تراشیدن موهای بدن با استفاده از ماشین برقی و عدم استفاده از تیغ 3.احتیاط در استفاده از وسایل نوک تیز و برنده 4.استفاده از مسواک نرم 5.با استفاده از نرم کننده های مدفوع و جذب کافی مایعات و رژیم غذایی پرفیبر خطر یبوست کاهش یافته و از مانور والسالوا پیشگیری میشود.یبوست ممکن است باعث کشیدگی آنال شده و به پارگی رکتال و خونریزی منجر شود.
خستگی مداخلات پرستاری: 1.تشویق بیمار به استراحت و تغذیه مناسب و شرکت در ورزشهای سبک مانند قدم زدن 2.بیمار باید دوره های متناوب استراحت و فعالیت داشته باشد. 3.افزایش دوره های استراحت طی روز مخصوصا قبل و بعد از غذا 4.کمک خواستن از دیگران برای انجام کارها
سمیت قلبی تعدادی از داروهای شیمی درمانی اثرات سمی روی قلب دارند. شایع ترین انها:آنتی بیوتیکهای آنتراسیکلین مثل داکسوروباسین سایر داروها:بلئومایسین.سیکلوفسفاماید در دوزهای بالا.سیس پلاتین.5fu هدف از بررسی پرستاری شناسایی خطر فرد بر پیشرفت کاردیومیوپاتی و مشاهده علایم نارسایی قلب است. علایم:نشانه های اولیه شامل تاکی کاردی و سرفه خشک است که با پیشرفت بیماری تنگی نفس حین استراحت و برجستگی وریدهای گردنی را داریم. مداخلات پرستاری: 1.بررسی وضعیت قلب قبل از شروع درمان(گرفتن نوار قلب و چک کردن کسرتخلیه و آنزیم های قلبی) 2.ثبت مقادیر داروهای شیمی درمانی 3.مانیتورینگ قلبی مخصوصا در مواقع تجویز دوز بالا 4.اکسیژن برای کنترل دیس پنه 5.رژیم کم سدیم برای کاهش احتباس مایعات 6.کنترل احتباس ادراری
سمیت ریوی به صورت التهاب و فیبروز ریه عوامل خطر:افراد خیلی جوان و سالمند.سابقه بیماری قلب ریوی.مصرف سیگار و … داروها:سیتوزار(آسیب به سلول ریه).میتومایسینc(اختلال در تبادل گازی).سیکلوفسفاماید(تورم سلول آندوتلیال).بلئومایسین(فیبروز ریه) علایم:کوتاهی نفس.سرفه خشک.تب خفیف.خستگی.تاکی کاردی.رال در قاعده های ریه مداخلات پرستاری: 1.مطمئن باشید که گرافی از قفسه سینه قبل از شروع درمان به عنوان معیار مقایسه ای انجام شده و قبل از هر درمان انجام شود. 2.کنترل سطح اشباع اکسیژن و علایم بیمار 3.در صورت سمیت ریوی بیمار را به فعالیت های اولیه و حفظ انرژی تشویق کرده و در انجام تکنیک های تنفسی او را حمایت کنیم.
سمیت عصبی صدمه به سیستم عصبی مرکزی:تغییر رفلکس ها.قدم های نااستوار.ناهماهنگی در عضلات و گیجی و تشنج صدمه به سیستم عصبی محیطی:فلج و فقدان حس صدمه یه سیستم عصبی خودکار:فلج روده.ناتوانی.احتباس ادرار شایع ترین دارو:وین کریستین که نوروپاتی و فقدان رفلکس های عمقی و فلج روده و یبوست و احتباس ادراری و فشار ارتوستاتیک از عوارض آن است. مداخلات پرستاری: 1.پارستزی بیشتر در دست ها و پاها شایع بوده و ممکن است تا درد عضلات و ضعف در قدم زدن پیشرفت کند پس باید مراقب سقوط بیمار از پله ها و هر مکان دیگر باشیم. 2.از انجاییکه این بیماران کمتر شدت درجه حرارت را حس میکنند باید کمتر در معرض سرما قرار گیرند و مراقب سوختگی با اشیای داغ باشیم.
سمیت کلیوی داروها:متوتروکسات.سیس پلاتین.میتومایسینc علایم:افزایش BUN و کراتنین و الیگوری و پروتئنوری و ازوتمی و هیپوکلسمی و هیپوکالمی مداخلات پرستاری: 1.ارزیابی وضعیت کلیه ها قبل از درمان(برای مثال در صورتی که میزان اوره بالا باشد شیمی درمانی انجام نمیدهند و انرا عقب انداخته و بعد از گرفتن آزمایش مجدد و برگشت به وضعیت نرمال شیمی درمانی را انجام میدهند) 2.تشویق به نوشیدن مایعات 3.خطر هیپراوریسمی ناشی از سندرم لیز تومور که یکی از اورژانس های بخش کنسر است، فاکتور دیگری است که موقع تجویز داروهای نفروتوکسیک در نظر گرفته میشود.
سمیت کبدی داروها:سیس پلاتین.متوتروکسات.تاکسول علایم:افزایش آنزیم های کبدی.یرقان.درد شکمی.آسیت.سیروز.کاهش سطح آلبومین مداخلات پرستاری: 1.کنترل منظم LFT 2.بررسی علایم 3.در صورت نارسایی کبدی باید مایعات کنترل شود و حتی ممکن است آلبومین به صورت داخل وریدی تجویز شود. 4.اجتناب از مصرف الکل
سیستیت هموراژیک علایم:خونریزی.سوزش ادرار که بسیار شایع است.هماچوری.درد ناحیه سوپراپوبیک دارو:سیکلوفسفاماید مداخلات پرستاری: 1.انجام مداخلات پیشگیری مانند افزایش جذب مایعات قبل و بعد درمان و حداقل هر 4 ساعت در روز و حداقل یکبار در طول شب دفع ادرار داشته باشند. 2.کنترل علایم 3.مسنا برای پیشگیری
گنادها در زنان شیمی درمانی روی عملکرد تخمدانها اثر کرده و موجب نارسایی آنها میشود و قدرت باروری کاهش یافته و یا موجب نازایی میشود هم چنین ممکن است موجب تخمدان پلی کیستیک شود.در مردان نیز عقیمی ممکن است رخ دهد. در خانم ها خطرناک تر است زیرا در آقایان اسپرم جدید تولید میشود اما در خانم ها تخمک ها ثابت است.پس در صورت اقدام به بارداری باید مشاوره های زیادی از جمله ژنتیک بروند و شش ماه تا یک سال از آخرین دوره شیمی درمانی آنها گذشته باشد.
واکنش های ازیاد حساسیت علایم:کهیر.خارش.سرگیجه.تهوع.کاهش فشارخون.کوتاهی نفس مداخلات پرستاری: 1.پرسش در مورد سوابق آلرژی 2.آموزش به بیمار که در صورت مشاهده علایم اطلاع دهد. 3.آماده بودن لوازم و داروهای اورژانسی 4.چک علایم حیاتی 5.در صورت بروز حساسیت موضعی دارو را قطع کرده و علایم را کنترل میکنیم و دیفن هیدرامین و کورتیکواسترویید طبق دستور پزشک به بیمار میدهیم. 6.در صورت بروز حساسیت عمومی دارو را قطع کرده و خط وریدی را با نرمال سالین حفظ میکنیم و پزشک داروهای اورژانسی تجویز میکند و باید راه هوایی بیمار حفظ شود و حتی ممکن است احیا انجام شود.در این حساسیت در صورت سمیت بالا ممکن است مرکز تحریک تنفس از کار بیفتد(مخصوصا در کنسرهای مغزی)