روش های نوین آموزش شیمی در مدارس و روش مبتنی بر IT در جهانی شدن آموزش شیمی



وزارت آموزش وپرورش
آموزش وپرورش …
مدیریت آموزش وپرورش …

عنوان مقاله:
روش های نوین آموزش شیمی در مدارس و روش مبتنی بر IT در جهانی شدن آموزش شیمی

تهیه وتنظیم:

شماره پرسنلی:
….

فهرست مطالب
عنوان
صفحه
چکیده
5
مقدمه
7
تعریف و شرح
10
کاربرد و زیر شاخه ها
10
شیمی در ایران
12
علم شیمی
13
پیدایش دانش شیمی (Chemistry science)
14
سیر تکامی و رشد
15
طبقه بندی علم شیمی
16
ارتباط بین علم شیمی و قرآن
19
جایگاه فناوری اطلاعات در آموزش شیمی
22
مهارتهای لازم در محیط کار

28
استفاده از رایانه در آموزش و یادگیری شیمی
33
آموزش شیمی در مدارس
36
فلسفه و اهداف جدید یاددهی و یادگیری شیمی
39
ابعاد مختلف سواد شیمی
41
آموزش شیمی به صورت دو بُعدی
47
آموزش شیمی به صورت سه بُعدی
49
نگرشی نو بر آموزش شیمی
54
توصیف وضعیت موجود و تشخیص مسئله

57
نوآوری و تحول در کلاس درس

72
استفاده از وبلاگ آموزشی در تدریس

77
استفاده از روش فعال یاددهی – یادگیری مبتنی بر ICT

77
نتیجه گیری و پیشنهادات

88
بحث و نتیجه گیری
96
منابع:
97

چکیده
علوم تجربی یکی از دانش ها و معرفت های بشری است که بخش اعظم یافته های آن از راه مشاهده و انجام آزمایش به دست می آید و ملاک یا معیار درستی آنها، انطباق داشتن با مشاهدات تجربی است. هدف از آموزش علوم تجربی، آموزش پدیده هایی است که در زندگی روزانه مشاهده می شوند. آموزش علوم تجربی دانش آموزان را ترغیب می کند تا توانایی سوال کردن و یافتن پاسخ در مورد دنیای طبیعی و فیزیکی را کسب نمایند و آنان را با با نحوه ی کاربرد علوم در زندگی روزانه و شیوه فعالیت دانشمندان در جامعه آشنا نموده و کمک می کند تا در مورد بحث های علمی، تصمیم گیری و انتخاب موضع، به طور منطقی و عقلانی عمل نمایند.
یکی از حوزه های فعال و پرکاربرد علوم تجربی، علم شیمی است که به مطالعه ترکیب، ساختار و خواص مواد می پردازد. کاربردهای گسترده ی علم شیمی در پزشکی، داروسازی، صنایع غذایی، کشاورزی، آرایشی و بهداشتی، تهیه رنگ، پلاستیک، لاستیک و انواع پوششها، محیط زیست، انرژی و …، نشان از اهمیت زیاد این علم در بهداشت، سلامت، تامین رفاه، رشد اقتصادی و توسعه پایدار جوامع بشری دارد.
در چند دهه اخیر، علم شیمی از رشد بسیار زیادی برخوردار بوده و موضوع ها و نظریه های جدیدی به این دانش بشری اضافه شده است. اهمیت روزافزون علم شیمی در زندگی انسان ها سبب شده است تا آموزش مناسب و اثربخش آن به ویژه در برنامه ی درسی مدارس از اهمیت به سزایی برخوردار گردد.
در دهه ی گذشته، معلمان و طراحان برنامه های درسی شیمی، همواره معتقد بودند که هدف از آموزش شیمی، آماده سازی دانش آموزان برای ورود به دانشگاه نیست؛ بلکه هدف اصلی تربیت شهروندانی است که دارای "سواد شیمی"[1] باشند. جامعه ی امروز به طور فزاینده ای تحت تاثیر علم و فناوری است، بنابراین علم شیمی باید آنچنان آموزش داده شود که ارتباط آن با زندگی، صنعت، فناوری و جامعه مورد تاکید قرار گیرد و دانش آموزان بتوانند آموخته های خود را در زندگی مورد استفاده قرار دهند (بدریان، 1387).
بهره مندی انسان از هوش و استعدادهای خدادادی، از دیرباز او را بر آن داشته است که با مشاهده جلوه های شگفت انگیز طبیعت، عزمی جزم و انگیزه ای قدرتمند در جهت آگاهی یافتن از دانش و فناوری های روز داشته باشد و در راستای تحقق هر چه بیش تر اهداف علمی – آموزشی گام بردارد. امروزه اندوختن معلومات در امر یاددهی – یادگیری به تنهایی کافی نیست و نوعی غفلت و بازماندن از کاروان همیشه شتابان علم است. بنابراین استفاده از ابزارها و فناوری های جدید در برنامه ریزی آموزشی امری بس ضروری می باشد. چنان که، برنامه ریزان و معلمان در تلاشند تا از این ابزارها برای غنا بخشیدن به روش های یاددهی – یادگیری بهره جویند و بستری پویا را برای دانش آموزان فراهم آورند.
درس شیمی از دروسی است که درک مفاهیم آن از دید دبیران و دانش آموزان دشوار است و معمولاً نگرش مثبت نسبت به آن وجود ندارد. درس شیمی به دلیل ویژگی آزمایشگاهی و کاربردی بودن، قابلیت بالایی برای ارائه مفاهیم، باشبیه سازی و پویانمایی (انیمیشن) رایانه ای دارد. در واقع بسیاری از مفاهیم را که نشان دادن آن ها حتی در آزمایشگاه دشوار یا غیرممکن است، مانند: حرکت مولکول های گاز، حرکت ذرات باردار درون یک محلول، ساختار مولکولی ترکیبات، …. را می توان با شبیه سازی رایانه ای به آسانی قابل ارائه کرد. بنابراین بهره گیری از رایانه در کلاس درس موجب افزایش یادگیری و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان می شود. یکی از بارزترین تاثیرات بهره گیری از رایانه، تعامل فراگیران با یکدیگر و با معلم است.
البته هنوز در میان صاحبنظران، در زمینه سودمندی بهره گیری از رایانه در آموزش و یادگیری اختلاف نظرهایی وجود دارد، زیرا برخی از آنان رویکرد به این مقوله را تنها موجی گذرا
می دانند و در مورد تاثیر عمیق و واقعی آن تردید دارند و برخی دیگر رویای مدرسه هوشمند، مدرسه بدون دیوار، مدرسه مجازی و …. در سر می پرورانند.
در این طرح اقدام پژوهی سعی بر این بوده است که در عصر اطلاعات و ارتباطات با جهانی شدن آموزش شیمی همگام شوم. بنابراین در پی روشی برای تلفیق فناوری های نو در امر تدریس بودم. به دلیل حساسیت های خاص کتاب شیمی2، و وجود مطالب حجیم و سنگین در این کتاب، تصمیم گرفتم که امسال این روش را در کلاس دوم ریاضی انجام دهم. لازم به ذکر است این روش البته با کمی تفاوت سال قبل در کلاس اول انجام شد که نتیجه خوبی داشت. در انجام این طرح مشکلات بسیاری سر راهم بود که با ترفندهای مختلف آن ها را از سر راه خود برداشتم و جو مناسبی را در کلاس به وجود آوردم. مشکل عمده ای که داشتم این بود که روش های تدریس سنتی بخصوص در درس شیمی بیشتر از هر روش دیگری مورد قبول همگان بود، درنتیجه می بایست روش سنتی را با فناوری های نو و از جمله IT و ICT ادغام می کردم. با در نظر گرفتن شرایط حاکم بر مدرسه محتاطانه عمل نمودم. دانش آموزان را بدون آن که متوجه شوند آهسته آهسته درگیر فناوری های نو از جمله IT کردم. نتیجه کاملاً رضایتبخش بود. علاقمندی دانش آموزان به قدری زیاد بود که مجبور بودم بیشتر وقت و زمان خود را صرف مطالعه برای بهره وری مفیدتر از رایانه و اینترنت کنم. ضمناً زمان بیشتری را صرف بررسی تکالیف دانش آموزانم نمایم. به این ترتیب توانستم با جهانی شدن آموزش شیمی همگام شوم و دانش آموزانی فعال، محقق، پویا و آشنا به فناوری نو تربیت کنم. نظر آن ها را نسبت به درس شیمی مثبت کنم و اطلاعات علمی آن ها را به روز کرده و افزایش دهم.
کلید واژه ها: آموزش شیمی، روش های نوین، راهبردها، IT ، مدارس، جهان، تاریخچه
مقدمه
شیمی علمی است درباره ترکیب ها، ساختارها و خواص مواد همچنانکه تغییرات این فاکتورها را در حین انجام ترکیبات شیمیایی بررسی می کند. شیمی علمی فیزیکی برای مطالعه اتم ها، مولکول ها و کریستال های مختلف مواد در ترکیباتی است که به تولید انرژی می انجامند.
شاخه ها در محدوده شیمی به طور سنتی بوسیله نوع ماده مورد استفاده گروه بندی می شوند. این شاخه ها دربرگیرنده شیمی غیرآلی(که مواد شیمیایی غیر آلی را مطالعه می کند)، شیمی آلی (که مواد شیمیایی آلی را مطالعه می کند) بیوشیمی (مطالعه مواد یافت شده در ارگانیسم های زیستی)، شیمی فیزیک(مطالعات وابسته به انرژِی مربوط به مقیاس های ماکرو، مولکولی و زیر مولکولی ) و شیمی آنالیزی( آنالیز مواد برای درک ساختار آنها) می باشند.
عصر کنونی را به دلیل افزایش اطلاعات علمی و فناوری های نوین که همه ارکان اجتماعی و زندگی روزمره را دگرگون کرده است، عصر اطلاعات و ارتباطات نامیده اند. انقلاب اطلاعاتی، پیشرفت روزافزون علم و موضوع جهانی شدن، عواملی هستند که ضرورت پرداختن به موضوع مهم "نوآوری برای ایجاد تحول در آموزش" را دوچندان می کنند. معلم به سبب سروکار داشتن با امر آموزش و تربیت فرزندان این مرز و بوم باید به طور مستمر، همگام و هماهنگ با تحولات کشور، روش ها و راهبردهای آموزشی و تربیتی خود را تغییر دهد.
با این که به طور کلی پایه و اساس تحولات تعلیم و تربیت در جهان، از علم و فناوری نشات می گیرد، ولی در عمل ثابت شده است که اغلب تحولات بزرگ در آموزش و پرورش، ریشه در تجربیات و تلاش علمی و عملی معلمان هوشمند و آینده نگر داشته اند. امروزه معلمان توانسته اند با به کارگیری علم و فناوری های جدید اطلاعاتی، روش هایی نو خلق کنند و کلاس درس را از محدوده چهاردیواری خارج کنند و با سایر مراکز علمی و آموزشی جهان مرتبط سازند. یکی از این دگرگونی های شگفت آور در کلاس درس این است که، امروزه کلاس های درس در فضایی قرار گرفته اند که هر آن می توانند با هر نقطه ای از جهان ارتباط برقرار کنند. از این رو، دیگر نمی توان از روش های معمول آموزش انتظار معجزه داشت و به آن ها پای بند بود. با توجه به تحولات عظیمی که هر لحظه در کشور رخ می دهند، آموزش و پرورش، به ویژه معلمان، باید هماهنگ و همسو با تحولات کشور گام بردارند و در این میان، روش ها و رویکردها و نگرش های آموزشی خود را متناسب با تحولات کشور و پیشرفت های جهانی تعلیم و تربیت نوسازی کنند. در حقیقت معلمان به جای تقلید و تبعیت از برنامه ها و الگوهای آموزشی بیگانگان، باید تلاش کنند جهش خلاقانه ای در نهاد آموزش و پرورش به وجود آورند.
در سال های اخیر، برخی از کشورهای مسلمان در حال توسعه، با استفاده از نوآوری های آموزشی نظیر تلفیق رشته های درسی بهره گیری از علم و فناوری، توسعه پژوهش در آموزش، ایجاد مدارس هوشمند و مجازی، توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در مدرسه ها و …… توانسته اند، بسیاری از موانع را بردارند و از آموزش و پرورشی پیشرفته برخوردار شوند. نتیجه تجربیات این کشورها نشان می دهد که در امر آموزش، تغییر نگرش معلمان، بسیار موثرتر از توسعه ابزارهای جدید آموزشی است. به دیگر سخن، تحول در آموزش و پرورش باید از معلم و کلاس درس شروع شود.
هرگز دور از انتظار نیست که فناوری اطلاعات و ارتباطات، تنها پس از دو دهه بعد از ظهور، به این اندازه بر مبادله اطلاعات، آن هم به صورت online در عرصه ها و ابعاد گوناگون زندگی بشری تاثیر بگذارد و هر روز، بیش تر و سریع تر از دیروز بر محدودیت های زمانی و مکانی غلبه کند، مرزهای جغرافیایی را در هم نوردد و جهان را در چنگال کاربران خود قرار دهد. در عین حال بتواند پا به میدان تعلیم و تربیت بگذارد و از جمله، آموزش شیمی را به گونه ای باور نکردنی متاثر سازد.
حجم بالای اطلاعات علمی – آموزشی ارائه شده و قابل دسترس در هزارها پایگاه اینترنتی، بهره گیری از عکس و تصویر، نقاشی متحرک، فیلم و فایل های صوتی و دیگر رسانه ها آن هم در فضایی تعاملی، در کنار ارائه مقاله های علمی – پژوهشی فراوانی که در نشریات معتبر در زمینه استفاده بهینه از این امکانات منتشر شده است، همچنین برگزاری همایش های ملی، منطقه ای و بین المللی حقیقی یا مجازی در زمینه استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش شیمی، گویای آغاز پدیده ای نو در آموزش این شاخه مهم علم تجربی است. رویدادی که پژوهشگران این عرصه از آن با عنوان "جهانی شدن آموزش شیمی" یاد می کنند.
شاید مفهوم جهانی شدن در عرصه تجارت و رقابت همه کشورها در پیوستن به سازمان تجارت جهانی از یکسو و چالش های ناشی از جهانی شدن اقتصاد و تاثیر نامطلوب آن بر شرایط کار و زندگی مردمان برخی کشورهای عضو، جهانی شدن در هر زمینه ای را در افکار عمومی، اقدامی با تبعات نامطلوب و چه بسا مخرب جلوه دهد. اما مانند هرپدیده نوظهور دیگری بایستی با مطالعه دقیق، نگاهی همه جانبه گرایانه و البته با احتیاط، جنبه های مثبت و منفی جهانی شدن آموزش شیمی را بررسی کرده، و سپس در راستای تحقق آن گام برداشت. اقدامی که به دلیل ارتباط تنگاتنگ با عرصه تعلیم و تربیت می تواند از
حساسیت های ویژه ای نیز برخوردار باشد. دغدغه هایی که سیاستگزاران عرصه های دیگری همچون عرصه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را نیز فرا گیرد.
در حال حاضر، آموزش شیمی در کشور موضوعی ملّی تلقی می شود که پس از نیازسنجی هدف های آموزشی تعیین می شوند و روش ها و رویکردهای لازم برای تحقق آن ها در قالب راهنمای برنامه درسی تبلور می یابد. سپس مواد آموزشی گوناگون از جمله کتاب درسی براساس برنامه درسی مصوب و اعتباربخشی شده طراحی و تولید شده، جهت به کارگیری در فرایند تدریس، راهی کلاس های درس در سراسر کشور می شود. اما با کمی درنگ پرسش های بسیاری به ذهن خطور می کند؛ جهانی شدن آموزش شیمی به چه معناست؟ چگونه روی می دهد؟ شرایط لازم برای وقوع آن چیست؟ چه نتایج مثبت و احتمالاً تبعات نامطلوبی برای نظام تعلیم و تربیت ما در پی خواهد داشت؟ آیا هم اکنون این فرایند آغاز شده است و ما درگیر آن هستیم؟ یا هنوز در پله نخست آن ایستاده ایم؟ اگر بخواهیم با این تحول همگام شویم، از کجا و چگونه باید آغاز کرد؟ هزینه مورد نیاز برای ایجاد این هماهنگی چقدر است؟ و …..
کارشناسان مجرب آموزش شیمی در جهان بر این باورند که اینترنت نقشی کلیدی در فرایند جهانی شدن آموزش شیمی ایفا کرده و می کند و تولیدات علمی – آموزشی معتبر ارائه شده در این شبکه جهانی به همراه شرایط تعاملی استفاده از آن ها توانسته است بستر مناسبی را برای تحقق این امر فراهم آورد. در عین حال همه آن ها زبان انگلیسی را به عنوان زبانی علمی و فراگیر می شناسند که به کارگیری آن مورد قبول اکثر کشورهاست و در این عرصه نیز قابلیت های چشمگیری از خود نشان داده است. به این دلایل مبادله اطلاعات با این زبان مشترک را به منظور حرکت در مسیر جهانی شدن آموزش شیمی لازم دانسته، ضمن آن که باور دارند جهانی شدن فرایندی دوسویه است و بایستی همه کشورها ضمن مصرف، در تولید اطلاعات قابل ارائه در شبکه جهانی وب مشارکتی فعال داشته باشند.

تعریف و شرح
کلمه شیمی (انگلیسی:chemistry) در اصل از کلمه یونانی به معنای "به هم فشردن"، "با هم ساختن"، "جوش دادن" و "آلیاژ" و … گرفته شده است اما خاستگاه واژه کیمیا از زبان پارسی باستان است. این واژه و داستان دانش شگفت انگیز پشت آن به همراه دانشش به زبان عربی نوشته شد و اروپاییان با این واژه و دانش آن از راه مسلمانان آشنا شدند و این دانش را با نام alchemy شناختند. آنگاه آن را در میان خود پروردند تا در سده های بعد شیمی به زبان ما بازگشت. علم شیمی از ابتدا تا کنون به5 دوران تقسیم می شود: 1.دوران رشد کارهای تجربی 2.دوران رشد جنبه های تئوری شیمی 3.دوران کیمیا گری 4.دوران اصل آتش 5.دوران شیمی مدرن
شیمی علم اتم ها، پیوندها و مولکول هاست. دانشی که می تواند خواص ماده، چگونگی تغییرات و شیوه تولید آن ها را از هسته اتم گرفته تا کهکشان ها بررسی کند و رشته شیمی، رشته ای است که به پرورش متخصصانی می پردازد که با مطالعه و تحقیق و آزمایش به ابداع و نوآوری پرداخته و یا فرآورده های شیمیایی را کنترل می کنند. مهندسی شیمی نیز کاربرد علم، ریاضیات و اقتصاد در فرآیند تبدیل مواد خام به مواد باارزش تر یا سودمندتر است. مهندسی شیمی عمدتاً در طراحی و نگهداری فرآیندهای شیمیایی برای تولید انبوه به کار می رود.
کاربرد و زیر شاخه ها
همانطور که می دانیم شیمی در تمام سطوح زندگی اعم از زندگی روزمره تا تخصصی ترین مسائل مانند مکانیک کوآنتم نقش دارد.
اما ما در اینجا می خواهیم بدانیم که یک متخصص در زمینه های مرتبط با علم شیمی چه توانایی هایی دارد:
یک شیمیست محض به تمام مسایلی که حل آن کمکی در جهت گسترش مرزهای دانش شیمی است علاقه نشان داده و در یک اشل آزمایشگاهی مشغول پژوهش و تحقیق می شود بدون توجه زیاد به آنکه نتیجه کار تا چه حدّ کاربرد صنعتی داشته باشد. بنابراین، یک شیمیست عهده دار تجزیه شیمیایی، اندازه گیری ویژگی های فیزیکی و شیمیایی یک ترکیب، سنتز یک ماده شیمیایی جدید و یا تکوین یک فرآیند نوین شیمیایی می باشد. این کار اغلب در کنار کامپیوتر های پیشرفته و یا بر روی میز آزمایشگاه و به کمک ابزار و آلاتی که ظرفیت آنها حداکثر به پنج لیتر می رسد انجام می گیرد.
یک شیمیست کاربردی با عنایت به اینکه در اصل یک شیمیست بوده ( متجاوز از 70 درصد دروس مشترک با شیمی محض گذرانده ) و در جنب آن با زیان و اصلاحات مهندسی صنعتی و مهندسی آشنایی دارد، دستاوردها و نتایج پژوهش های شیمی محض را مرور کرده و بخشی از آنرا که کاربردی و قابل پیاده شدن در صنعت تشخیص دهد، جدا کرده و در یک اشل نیمه صنعتی ( پاپیلوت ) آزموده و نسبت به امکان اجرای پروژه در اشل صنعتی اظهار نظر می کند.
بنابراین، پس از آنکه فرآیند نوینی توسط شیمیست محض در اشل آزمایشگاهی گزارش شد، مراحل بعدی و رساندن فرآیند به مرز صنعتی به شیمیست کاربردی واگذار می شود.
طرحهای موفق شیمیست کاربردی برای پیاده شدن در صنعت و طراحی تاسیسات به مهندس شیمی یعنی کسی که در اصل یک مهندس است ( متجاوز از 70 درصد دروس گذرانده مهندسی بوده ) و بطور جنبی با زبان و اصطلاحات شیمی آشنا است، محوّل می شود.
در این مرحله از کار، موضوع انتقال حرارت و انتقال جرم جزء مشکل ترین بخش پروژه به حساب می آید. مواد خام اولیّه بجای آنکه با دست حمل شوند بوسیله پمپ یا وسایلی نظیر آن به راکتور منتقل می شود. کنترل کیفیت هوای داخل کارخانه بایستی در حد استاندارد های تعیین شده توسط مراجع محیط زیست باشد. جمع آوری و دفع ضایعات و محصولات جنبی بدردنخور بایستی مطابق اصول مشخصی انجام گیرد.
یک مهندس شیمی علاوه بر موارد فوق می بایستی به کاهش هزینه تولید، کیفیت مواد اولیه، انرژی مصرفی، نیروی انسانی، بازگشت سرمایه و نحوه دفع مواد ضایع شده و جنبی توجه داشته باشد.
شاخه های این علم به طور کلی طبق تقسیم بندی زیر است:
شیمی تجزیه، که به تعیین ترکیبات مواد و اجزای تشکیل دهنده آن ها می پردازد.
شیمی آلی، که به مطالعه ترکیبات کربن دار، غیر از ترکیباتی چون دو اکسید کربن (دی اکسید کربن) می پردازد.
شیمی معدنی، که به اکثریت عناصری که در شیمی آلی روی آنها تاکید نشده و برخی خواص مولکولها می پردازد.
شیمی فیزیک، که پایه و اساس کلیه شاخه های دیگر را تشکیل می دهد، و شامل ویژگی های فیزیکی مواد و ابزار تیوری بررسی آنهاست.
دیگر رشته های مطالعاتی و شاخه های تخصصی که با شیمی پیوند دارند عبارت اند از: علم مواد، مهندسی شیمی، شیمی بسپار، شیمی محیط زیست و داروسازی.
شیمی در ایران
شیمی در ایران از پیشینه بسیار طولانی برخوردار است از زمان کیمیاگران گرفته که سعی می کردند از فلزات بی ارزش طلا بسازند تا زکریای رازی کاشف الکل همگی بر قدمت این علم در ایران دلالت دارند.

اما تاریخچه مهندسی شیمی در ایران به تاسیس مدرسه صنعتی ایران و آلمان برمی گردد که پس از جنگ جهانی یکم به عنوان غرامت جنگی به ایران واگذار گردید. در این مدرسه عالی در هر رشته مهندسی شیمی، برق و ماشین حدود بیست نفر دانشجو پذیرفته می شد. گرچه پس از گذراندن دوره ای دو ساله دانش آموختگان آن مهندس شیمی نامیده می شدند اما برنامه درسی آنها بیشتر دروس مربوط به رشته شیمی با تاکید بر شیمی تجزیه و آزمایشگاه بود. شش سال بعد یعنی در سال 1313 که دانشگاه تهران بنیاد شد و رشته مهندسی شیمی بخشی از دانشکده فنی را به خود اختصاص داد. رقابت های ناسالم میان دانش آموختگان این دو واحد آموزشی سرانجام منجر به منحل شدن مدرسه عالی صنعتی که در آن زمان "هنرسرای عالی" نامیده می شد گردید. مدتی بعد دانشگاه صنعتی پلی تکنیک تاسیس شد (سال 1336) و برای دوره چهار ساله مهندسی شیمی نیز دانشجو پذیرفت. پس از این دو دانشگاه، دانشگاه شیراز و سپس در سال 1344 دانشگاه صنعتی آریامهر سابق (صنعتی شریف فعلی) با برنامه ای که تفاوت محسوسی با برنامه درسی امروز مهندسی شیمی نداشت پا به عرصه وجود گذاشتند. در سال های بعد ضمن گسترش دوره های کارشناسی، دوره های کارشناسی ارشد و در بعضی دانشگاه ها دوره دکتری نیز گشایش یافتند. لازم به یادآوری است که در طی این سالیان دانشکده نفت آبادان نیز با افت و خیزهای زیاد فعالیت کرده و در برخی از سال های فعالیت خود، در رشته مهندسی شیمی نیز دانشجو پذیرفت. تعداد دانش آموختگان مهندسی شیمی در ایران تا سال1370 حدود هشت هزار نفر برآورد می شود.
علم شیمی
شاخه ای از علوم تجربی است که از یک سو درباره شناخت خواص ، ساختار و ارتباط بین خواص و ساختار مواد و قوانین مربوط به آنها بحث می کند. از سوی دیگر ، راههای تهیه ، استخراج مواد خالص از منابع طبیعی ، تبدیل مواد به یکدیگر و یا سنتز آنها به روشی که به صرفه مقرون باشد، مورد بحث و بررسی قرار می د هند. این علم با ترکیب و ساختار و نیروهایی که این ساختارها را برپا نگه داشته است، سروکار دارد.
شرح تفصیلی درباره چگونگی واکنش ها و سرعت پیشرفت آنها ، شرایط لازم برای فراهم آوردن تغییرات مطلوب و جلوگیری از تغییرات نامطلوب ، تغییرات انرژی که با واکنش های شیمیایی همراه است، سنتز موادی که در طبیعت صورت می گیرد و آنهایی که مشابه طبیعی ندارند و بالاخره روابط کمی جرمی بین مواد در تغییرات شیمیایی در علم شیمی مورد مطالعه قرار می گیرد.
پیدایش دانش شیمی (Chemistry science)
انسان از بدو خلقت که بناچار پیوسته با اشیای محیط زیست خود سرو کار پیدا کرد، با شناخت تدریجی نیازهای زندگی خویش و کسب اطلاعات بیشتری درباره خواص آنها ، آموخت که برای ادامه حیات خود به ناچار باید از آنها استفاده کند. با گذشت زمان دریافت که برای استفاده هر چه بیشتر و بهتر از این مواد ، باید در وضعیت و کیفیت آنها تغییراتی وارد کند. این کار با استفاده از گرما و بویژه کشف آتش بصورت عملی در آمده بود.
آغاز دانش بشری را در واقع می توان همان آغاز استفاده از آتش دانست. زیرا گرم کردن و پختن مواد و… ، تغییراتی شیمیایی می باشد و این خود نشان دهنده این واقعیت است که شیمی ، علمی است که در ارتباط با اولین و حیاتی ترین نیازهای جامعه بشری بوجود آمده و برای برآورده کردن هر چه بیشتر این نیازها که روز به روز تنوع حاصل می کرد، توسعه و تکام یافته است.
از آنجایی که شیمی ، علم تجربی است و بشر اولیه قبل از هر نوع تفکر و نظریه پردازی ساختار و چگونگی پیدایش مواد موجود در محیط زیست خود ، در اندیشه حفظ خود از سرما و آزمایش های مربوط به گرما ، رفع گرسنگی و احتمالا دفاع از هستی خویش بوده و در راه دسترسی به چگونگی تغییر و تبدیل آنها به منظور استفاده هر چه بهتر و بیشتر از آنها قدم برمی داشت، بر همین اساس بود که بخش شیمی نظری خیلی دیرتر از بخش کاربردی آن آغاز شد و پیشرفت کرد.
سیر تکامی و رشد
اولین نظریه درباره ساختار مواد ، حدود 400 سال قبل از میلاد توسط فلاسفه یونان بیان شد، در صورتی که شاخه کاربردی شیمی چندین هزار سال قبل از میلاد رواج داشت و قابلیت توجیه پیدا کرده بود. به چند مورد اشاره می کنیم.
طلا ، اولین فلزی بود که توسط بشر کشف شد و نقره پس از طلا کشف شد و در زندگی بشر کاربرد پیدا کرد.
مس سومین فلزی بود که کشف شد. سرب ، قلع و جیوه بعد از مس و قبل از آهن کشف شدند.
آهن به علت دشواریهایی که در استخراج آن وجود داشت، دیرتر از فلزات فوق کشف و مورد استفاده قرار گرفت.
* ساختن شیشه رنگی (سبز و آبی) و شیشه بی رنگ در مصر و بین النهرین و در کشورهای مجاور دریای اژه و دریای سیاه و تهیه بطری های شیشه ای در بین النهرین متداول شد.
* کوزه گری ، سفالگری و استفاده از لوحه های سفالی و تهیه لعاب و لعاب دادن ظروف سفالی در مصر و بین النهرین متداول شد.
* تهیه پارچه های نخی ، ابریشمی و پشمی و رنگرزی آنها با رنگهای نیلی ارغوانی و قرمز و … رواج یافت. رنگ قرمز از حشره ای به نام قرمزدانه ، رنگ نیلی از گیاهی بنام ایندیگو و رنگ بنفش از جانور دریایی بدست آمد.
* دباغی پوست با استفاده از زاجها ، تهیه الکل ، سرکه ، روغن ، مومیا و استخراج نمک از آب دریا انجام گرفت.
طبقه بندی علم شیمی
شیمی محض یا شیمی نظری
درباره شناخت خواص و ساختار و ارتباط خواص و ساختار مواد و قوانین مربوط به آنها بحث می کند.
شیمی عملی یا شیمی کاربردی
راههای تهیه ، استخراج مواد خالص از منابع طبیعی ، تبدیل مواد به یکدیگر و یا سنتز آنها را مورد بررسی قرار می دهد.
دامنه علم شیمی
بدین ترتیب دامنه علم شیمی در زمینه های نظری و عملی فوق العاده گسترش حاصل کرد و نقشهای حساس را در زندگی انسان به عهده گرفت. بطوری که امروزه میزان برخورداری هر جامعه از تکنولوژی شیمیایی ، معیار قدرت و ثروت و رفاه آن جامعه محسوب شده و بصورت جزئی از فلسفه زندگی در آمده است.
تاریخچه علم شیمی
برخی دانشمندان را عقیده بر این است که لغت شیمی از کلمه یونانی کیمیا یعنی ممزوج کردن گرفته شده و بعضی دیگر معتقدند که این واژه از کلمه عربی شامان به معنی پنهانی و اسرارآمیز مشتق شده است. شیمی، یکی از علومی است که همواره در زندگانی بشر دخالت کامل داشته و دارد و به هر اندازه که تمدن کنونی ما پیشتر رود، دخالت آن نیز در شئون مختلف زندگانی ما زیادتر خواهد شد.این علم از اجسام و خواص و ساختمان آنها و واکنش هایی که آنها را به اجسام دیگر تبدیل می نماید، بحث می کند.طی هزاران سال از تاریخ بشر، دانش شیمی تنها منحصر به هنر تهیه اکسیرها، عطرها و جوهرهای پاره ای از فلزات بود. قدما به هیچ وجه توانایی نداشتند مواد حتی ساده ترین آنها را تجزیه کنند. به همین جهت بود که یونانیان قرن پنجم که همواره درصدد پی بردن به رموز و اسرار طبیعت و کشف حقیقت ماده و خلقت آن بودند، آب را که مایه حیات سایر موجودات است، عنصری ساده دانسته و آن را ماده اولیه جهت تشکیل مواد مختلف روی زمین می پنداشتند، حال آنکه همانطور که همه می دانیم آب ترکیبی از دو عنصر ساده اکسیژن و هیدروژن است. با این حال یونانیان قدیم خواص بعضی اجسام را می شناختند و آن دسته از عناصر را که می توانستند به شکل خالص در طبیعت بیابند، از یکدیگر تمیز می دادند. مثلا یونانیان به خاصیت ضدعفونی کننده گوگرد پی برده بودند و از آن استفاده می کردند.فکر اولیه وجود عناصر ساده ابتدا از امپدوگل و سپس ارسطو است. ارسطو، فیلسوف بزرگ یونانی چهار عنصر آب، هوا، خاک و آتش را پایه و اساس ساختمان مواد دیگر می دانست. او معتقد بود که این چهار عنصر، مظهر خواص اصلی از قبیل رنگ، استحکام و حالت اجسام هستند. مثلا آب را یکی از عناصری می دانست که در ساختمان فلزات وجود دارد، زیرا آنها نیز در اثر حرارت مانند آب به حالت مایع درمی آیند. این نظریه نادرست که تا اواخر قرون وسطی، یگانه الهامبخش علمای طبیعی به شمار می رفت، در تشویق کیمیاگران بی اثر نبود و تلاش آنها برای تبدیل فلزات ارزان به فلزات قیمتی تا اندازه ای متکی بر نظریه ارسطو درباره عناصر چهارگانه فوق بود.پس از آشنایی مسلمانان با نظریات دانشمندان یونانی که به واسطه ترجمه کتب یونانی به عربی بود، این بار نوبت مسلمانان بود تا نظریات خود را ارائه کنند؛ نظریاتی که برخلاف اسلاف پیشین یونانی، دیگر نه کودکانه، بلکه علمی و مستند و قابل دفاع بودند. اولین شیمیدان تاریخ اسلام، جابربن حیان است. جابر در قرن سوم هجری (هفتم میلادی) می زیسته است ، اما از تاریخ دقیق تولد و وفات او خبری در دست نیست. او نام امام جعفر صادق (ع) را بسیار در کتاب هایش آورده، چون یکی از شاگردان امام بوده است. او علاوه بر شیمی در فلسفه شیعه هم صاحبنظر بوده است. گفته می شود زادگاه او طوس در خراسان است. از نظر جابر، هفت فلز اصلی در جهان وجود داشت: طلا، نقره، مس، آهن، سرب، جیوه و قلع. به تعبیری می توان این دسته بندی را اولین جدول عناصر دنیا نامید.
اما مشهورترین شیمیدان اسلام که لقب پدر علم شیمی را به او نسبت داده اند، محمدبن زکریای رازی است. او در اوایل شعبان ۲۵۱ هجری در ری متولد شد و در همین شهر به تحصیلات خود در فلسفه، ریاضیات، نجوم و ادبیات مبادرت ورزید. در مورد وفات او هم گفته اند که رازی در سال ۳۱۳ هجری درگذشته است.توجه رازی به کیمیا (شیمی) به واسطه تبحر او در علم طب است. مهمترین کتاب او در طب، الحاوی است، اما در علم شیمی از کتب مهم او می توان به کتاب الاکسیر و کتاب التدبیر اشاره کرد. از ویژگی های منحصر به فرد رازی می توان به دقت اعجاب انگیز او در انجام آزمایش ها اشاره کرد، به گونه ای که امروزه هم پس از گذشت قرن ها هر شیمیدانی می تواند با مطالعه گزارش های او، عینا آن را مجددا آزمایش کند. از مهمترین کشفیات او در علم شیمی می توان به کشف الکل و جوهر گوگرد (اسید سولفوریک) اشاره کرد.پس از قرون وسطی و جهش علمی غرب، این بار نوبت اروپاییان بود که تحولی در علم شیمی به وجود بیاورند. علم شیمی به معنای امروزی علم، از قرن هجدهم میلادی در اروپا مورد توجه قرار گرفت. از پیشگامان علم شیمی در اروپا می توان به براند، کاشف آلمانی فسفر (۱۶۷۵ میلادی) اشاره کرد. در همین قرن، آکادمی دل لینکلن در روم و آکادمی انجمن پادشاهی در لندن و آکادمی علوم در پاریس شروع به تدریس شیمی کردند. در همین دوران، روبرت بویل انگلیسی، دلیرانه با عقاید قدما درباره وجود عناصر چهارگانه و تبدیل فلزات مخالفت و تیر خلاص را به این عقاید غیر علمی شلیک کرد، اما پدر علم شیمی جدید کسی نیست مگر آنتوان لاوازیه. این دانشمند فرانسوی، تجربه و سنجش توام با نتیجه گیری صحیح را پایه و اساس این علم قرار داد و برای اولین بار از ترازو برای سنجش و تحقیق در فعل و انفعالات شیمیایی در آزمایشگاه استفاده کرد. او همچنین اثبات کرد عمل سوختن، ترکیب جسم با اکسیژن است.
با کشف نخستین پیل دنیا در سال ۱۸۰۰ توسط ولتا، علم جدیدی از زیرمجموعه های علم شیمی به نام الکتروشیمی به جهانیان معرفی شد. با استفاده از پیل، بسیاری از نمک ها تجزیه شدند و این تجزیه های متوالی در سال ۱۸۷۶ منجر به ارائه فرضیه یون ها شد که یکی از مهمترین نظریات کاربردی شیمی است.در سال ۱۸۰۸، دالتون فرضیه اتمی خود را ارائه داد و در همین سالها بود که برای اولین بار برای نشان دادن عناصر، از حروف و اعداد لاتین استفاده شد، اما مهمترین خدمت به علم شیمی در اوایل قرن نوزدهم توسط شیمیدان نابغه روسی، دیمیتری مندلیف انجام شد که جدول تناوبی عناصر را ارائه کرد. پس از آن، شیمی به عنوان یکی از مهمترین علوم بشری مورد توجه محافل علمی قرار گرفت و امروزه به عنوان یکی از کاربردی ترین و سخت ترین رشته های دانش بشری، در خدمت پیشرفت آن قرار گرفته است.
ارتباط بین علم شیمی و قرآن
قرآن کتاب هدایت بشر و منشا بسیاری از علوم است. مطالب علمی آن انسان را به تفکر وا میدارد. اشارهی برخی آیات به پیدایش آتش از درخت سبز، مجاورت آبهای شیرین و شور بدون اختلاط، شکل پذیری آهن در دست حضرت داوود، پیوستگی زمین و آسمان و جدا شدن آنها از یکدیگر، توجه دادن به رقیق شدن هوا و کمبود اکسیژن در لایههای بالای جو، بر شمردن منفعت و ضرر برخی مواد و چگونگی استفاده از آنها و بیان احکام حلیت و حرمت که میتواند انسان را به سوی تحقیق علمی راهنما باشد، این حقیقت را آشکار میسازد که اگرچه قرآن؛ کتاب فیزیک و شیمی و … نیست، بلکه به منظور هدایت و تربیت بشر نازل شده است، اما در عصری که جاهلیت بر جهان سایه افکنده بود و دانشمندان به جرم دانستن و بیان عقاید خود در دادگاههای تفتیش عقاید محاکمه و سوزانده میشدند، قرآن کریم با روشنگریهای علمی خود به تکریم جایگاه علم و تفکر پرداخت و بشر را در عرصهی مبارزه با جهل و ظلمت رهبری نمود.
1) خداوند در آیات مختلف از میان عناصر گوناگون، فواید فلز آهن را بر میشمرد؛ زیرا هیچ یک به اندازه آن در حیات بشر اهمیت ندارد. تجمع آهن در مرکز ستارگان باعث انفجار آنها میشود، نتیجه این رخداد پراکندگی اتمهای بسیار مهم در سطح کیهان است. نیروی جاذبه نیز باعث تجمع اتمهای آهن به سمت مرکز زمین و سبب گرمایش مرکز آن و ایجاد فعل انفعال و ترکیبهای شیمیایی در آن میگردد.آیه 25 سوره حدید دربارهی آهن سخن میگوید. این آیه دارای دو کد ریاضی جالب است. الحدید شماره سوره 57 قرآن کریم، و نیز جمع حروف ابجد کلمه الحدید 57 است. جمع حروف ابجد حدید به تنهایی 26 و عدد اتمی آهن نیز 26 است.
2) آیه 30 سورهی انبیا از پیوستگی آسمانها و زمین و گشایش آنها از یکدیگر و از آب به عنوان مایه حیات بحث نموده است. پیرامون پیوستگی و جدایی زمین و آسمانها دو تفسیر وجود دارد:
الف. به هم پیوستگی آسمان و زمین اشاره به آغاز خلقت دارد. براساس نظر دانشمندان، مجموعهی این جهان به صورت تودهی واحد عظیمی از بخار سوزان بوده که به تدریج در اثر انفجارهای درونی و حرکت، تجزیه گشته و کوکبها و ستارهها؛ از جمله منظومهی شمسی و کرهی زمین را به وجود آورده است و پس از آن نیز جهان در حال گسترش است
ب. منظور از پیوستگى، یکنواخت بودن مواد جهان است؛ به گونهای که ابتدا همه در هم فرو رفته بود و به صورت مادهی واحد خودنمایی میکرد، اما با گذشت زمان، مواد از یکدیگر جدا شد، و ترکیبات جدیدی به وجود آمد.
3) در ادامه آیه 30 سوره انبیا خداوند میفرماید: آیا کسانی که کفر ورزیدند ندانستند که آسمانها و زمین هر دو به هم پیوسته بودند، و ما آن دو را از هم جدا ساختیم، و هر چیز زندهای را از آب پدید آوردیم؟ آیا [باز هم] ایمان نمیآورند؟
دانشمندان، امروز معتقدند که نخستین جوانهی حیات در اعماق دریا پیدا شده است. فراتر از اینها میتوان آب را مظهر طهارت معنوی دانست که جان را جلا میبخشد و روح را برای صعود و حضور در پیشگاه پروردگار متعال آماده میسازد.
4) آیه 219 سوره بقره از منفعت و زیان شراب بحث میکند و بر ضررهای آن تاکید مینماید. درآمد حاصل از فروش شراب و برخی منفعتهای زودگذر خیالى؛ همچون غفلت از همّ و غم دنیا، در برابر زیانهای بسیار، ناچیز است.
شراب نوعی نوشابه الکلی است که از تخمیر آب انگور، یا خرما حاصل میشود. میزان الکلهای سنگین در یک لیتر شراب 400 میلیگرم، متانول 38 تا 113 میلیگرم، سرب 04/0 میلی گرم، استالدیید 30 تا 160 میلیگرم، مس 5 میلی گرم، ارسینیک 01/0 میلی گرم، سیانور، یا سیانید به حالت آزاد 5/4 و به حالت فرو 5/8 و به حالت آلی 1/1 میلی گرم است.

مواد الکلی با سرعت، جذب بدن شده و وارد خون میگردد، و نه تنها عقل و سلسله اعصاب را به ویرانی میکشد، بلکه بر تمام دستگاههای بدن انسان؛ به ویژه قلب و عروق، معده و کلیه و کبد، اثر مخرب و انکار نشدنی دارد. بدیهی است، که هیچ انسان عاقلی به خاطر منفعت کم، تن به زیانهای فراوان و جبران نشدنی نمیدهد.
جایگاه فناوری اطلاعات در آموزش شیمی
درعصر حاضرفناوری اطلاعات و ارتباطات(ICT) بر ابعاد گوناگون بشر تاثیر گذاشته است،چنانچه تاثیرات این علم بر دروس علوم پایه از جمله درس شیمی نیز مشهود و حائز اهمیت است. در بسیاری از کشورهای دنیا گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش دروس مورد توجه قرار گرفته است،ولی در برخی کشورها به دلایل گوناگون توجه کمتری صورت گرفته است.در کشوری مثل ژاپن دانش آموزان برخی از مدارس درس های علوم خود را خارج از مدرسه می گذرانند .با استفاده از سیستمهای دیجیتالی وخدمات رایانه ای دیگر ،آنها از گیاهان و حشرات عکس های دیجیتالی تهیه،واندازه و محل آنها را یادداشت می کنند و سپس آنها را از طریق وب سایت مدرسه ارسال می دارند .بطور کلی کشورهای آسیایی به تدریج استفاده از فن آوری اطلاعات و ارتباطات را در سرزمینهای خود بهبود بخشیده اند ولی وجود برخی عوامل از قبیل ناهماهنگی در تربیت معلمان و میزان سرمایه گذاری در این زمینه مشکلاتی برای تعدادی از این کشورها بوجود آورده است
واژه های کلیدی:یادگیری فعال ،تکنولوژی آموزشی ، فن آوری اطلاعات و ارتباطات(ICT ) ،سواد علمی ، سواد دیجیتالی، ،روش تدریس مبتنی بر IT مهارتهای پایه، مهارتهای پیشرفته،ارزیابی آموخته ها
مقدمه: نوشتار زیر مطالبی در مورد فناوری اطلاعات وارتباطات در آموزش وزمینه های لازم برای استفاده موثر ومفید از این ابزار کمک آموزشی است از آنجا که پیشرفت علم در دنیای جدیدبسیار سریع می باشد برای استفاده از علوم جدید نیازمند ابزاری سریعتر از رسانه های قدیمی تر از جمله کتب و روزنامه ها و مجلات نوشتاری در کتابخانه ها مورد نیازاست از طرفی آموزش علوم به موازات پیشرفت آن باید صورت گرفته تا فراگیران را در عصر تکنولوژی ارضا کند .استفاده از فناوری اطلاعات بویژه در دروس متوسطه و درسهای علوم پایه مثلاًدر درس شیمی بسیار واجب و ضروری به نظر می رسد .هرچند که در ده سال اخیر تغییرات ایجاد شده در کتب شیمی متوسطه استفاده از این فناوری را در تدریس شیمی را فرا راه معلمان شیمی گذاشته است با این حال موانعی برسر راه استفاده موثر از آن وجود داشته است که تا کنون این روش از تدریس تجربه نشده و بنابر این بازدهی آن حداقل در کشور ما مورد بررسی قرار نگرفته است. در این مقوله ابتدا بحث را از شیوه های فعال یادگیری،تکنولوژی آموزشی و فنآوری اطلاعات در آموزش شروع کرده و سپس در مورد جایگاه آن در آموزش شیمی بگوییم.
بحث:اهمیت یادگیری فعال:بر اساس تحقیقات روانشناسی یاد گیری، دانش آموزان در کلاس درس،نباید صرفاً شنونده باشند، بلکه باید درفعالیتهای دیگری از قبیل خواندن ،نگارش ،مباحثه و یا حل مسائل واز همه مهمتردر فعالیتهای فکری سطوح بالاترمانند:تجزیه،تحلیل،آزمایش،ارزشیابی وحل مسائل درسی ومشکلات آموزشی شرکت کنند.دراین صورت دانش آموز،یادگیری فعال و درک درستی ازدرس دارد.
روشهای آموزشی برای تکنیک فعال:
1-روش بازخوردی:این روش،از دومرحله تدریس کوتاه مدت تشکیل شده استکه در بین این دو مرحله گروههای کوچک دانش آموزی به بحث و تبادل نظر در موردموضوع می پردازند.
2-روش هدایتی:در این روش ابتدا معلم یک تدریس بیست تا سی دقیقه ای داردکه دانش آموزان بدون یادداشت براری به دقت گوش می کنند، سپس به آنها پنج دقیقه فرصت داده می شود تا یادداشت کنندو سپس ادامه کلاس را در گروههای کوچک به بحث و تفسیر یادداشت های خود بپردازند
3-روش بحث و گفتگوی منطقی و عقلانی:چنانچه هدف از تدریس، یاد گیری و حفظ اطلاعات ،ایجاد انگیزه برای یادگیری وجمع آوری اطلاعات به شیوه های جدید و پرورش مهارتهای فکری دانش آموز باشد این روش مناسبترین است.
4-روش تحقیق ونگارش:این روش نیز از روشهایی است که باعث رشد و پرورش نیروی فکری دانش آموز می شود.دو شیوه ی آموزشی و عملی رایج که هدف آنها درک الگوهای ‹حل مساله›است ،عبارتند از مطالعه پیگیر الگوهای آموزشی و هدایتی.سایر شیوه های فعال یادگیری،همانند یادگیری مشارکت ،مباحثه ای،ایفای نقش و شبیه سازی در ایجاد زمینه های یاد گیری فعال بسیاروموثر هستند.
موانع موجود:محکم بودن پایه های نظام آموزشی قدیمی،نبودن انگیزه ی کافی درمدارس و معلمان،کافی نبودن زمان کلاس درس،مشکلات بکارگیری در کلاسهای پرجمعیت،کمبود بودجه،نبود تجهیزات و منابع مورد نیاز،عدم یادگیری محتوا درحد کافی،نبود مهارت لازم برای کنترل وهدایت کلاس
توصیه های لازم:ایجاد چنین اصلاحاتی در نظام آموزش و پرورش مستلزم همکاری ،مشارکت و هدایت کارشناسان برنامه ریزی و صاحب نظران است که مبهم و نامانوس نباشد .برنامه ریزان آموزشی می توانند با تبیین وتعریف اهمیت یادگیری فعال در مجلات آموزشی معلمان را در کاربرد روش یادگیری فعال تشویق کنند.واینکه مسئولان آموزش وپرورش باید حامی معلمان برای ایجاد چنین تغییراتی باشند.
تکنولوژی آموزشی:تکنولوژی آموزشی به منزله سوادی کلی است که تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات،بخش انتقال دانش آن را به عهده گرفته است . به کار گیری فناوری در فرایند یاد دهی- یاد گیری می تواند در زمینه هایی مانند آموزش مهارتهای پایه ، آموزش مهارتهای پیشرفته و ارزیابی آموخته ها اثر بگذارد و میزان کمی و کیفی یاد گیری را به این شرح بهبود بخشد.
الف-در آموزش مهارتهای پایه می توان :برای طراحی و تدوین تمرینات ، از آموزش مبتنی بر رایانه بهره گرفت . از فناوری در قالب نرم افزار چند رسانه ای ،برای انواع سبک های یاد گیری در آموزش موضوعات استفاده کرد .با استفاده از دیسکهای تصویری ، مهارتهای ساده را درفراگیر تقویت کرد.با استفاده از فناوری تصویری صوتی،در قالب شکلهای متنوع موضوعات آموزشی را قابل تجسم و تصور نمود و با بوجود آوردن جاذبه های زیاد،به آنها صورت واقعی بخشید.
ب-در آموزش مهارتهای پیشرفته می توان:از فناوری های یاد دهی – یاد گیریهای تعاملی استفاده کرد . از جمله می توان این موارد را مد نظر قرار داد:شبیه سازی هایی که در رایانه ها صورت می گیرند،دیسکهای تصویری مناسب،اینترنت. به فراگیران در آموختن اطلاعات پیچیده و طبقه بندی و سازماندهی آنها کمک کردو آموخت که چگونه شباهت ها و افتراقها را تشخیص داده و استنباط کنند، و چگونه با تعاملات بیشتر با یکدیگر یافته های خود را با استفاده از از مهارتهای پیشرفته با دیگران در میان بگذارند.به آنها کمک کرد تا مهارتهای بهتری در زمینه سازماندهی امور و حل مسائل بدست آورند.
پ-با کاربرد تکنولوژی در ارزیابی میزان پیشرفت تحصیلی فراگیر می توان : با استفاده از امکانات چند رسانه ای ، به طور کامل تر پیشرفت فرا گیران را سنجید .شرکت فعال خود فراگیر را در ارزیابی ها ممکن ساخت.به فراگیران کمک کرد ،برای فهرست یابی کارها و عملکردهای مشخص طی یک دوره یاد گیری با توجه به شرایط خاص آگاهی های لازم و مربوط را بدست آورند.
ت-از فناوری ها می توان برای بر انگیختن فرا گیر و ایجاد انگیزه در او استفاده کرد.
نتایج تحقیقات اخیر نشان داده است مدرسه هایی که از لحاظ فناوری غنی شده اند نتایج آموزشی چشمگیرتری به بار می آورند [مایر ،2001].بهبود عملکردهای تحصیلی، بالاتر بودن سطح نمرات آزمون، بهبود نگرشهای دانش آموزان و بالا رفتن سطح اشتیاق فراگیران در شرکت در امور یاد گیری و همچنین خود گردان شدن دانش آموزان،بالا رفتن قدرت حافظه و یاد آوری فراگیران از آموخته های خودو نتیجتاً سوق دهی درصد زیادی از فراگیران به سمت شغلهای دلخواهشان.در موردتاثیر تکنولوژی آموزشی در زمینه های گوناگون آموزشی می توان به تحقیقی که در سال 1994 در آمریکا در زمینه کاربرد نرم افزارهای آموزشی انجام گرفت اشاره کرد.نتایج این تحقیق نشان داد:
الف-تکنولوژی آموزشی اثرات مثبت وقابل ملاحظه ای برکارکرد وبازده دانش آموزان درکلیه موضوعات درسی ودرهمه سطوح تحصیلی درکلاسهای درس دانش آموزان داشته است.
ب-کاربرد تکنولوژی آموزشی در امیدواری فراگیران نسبت به آینده تحصیلی خود موثربوده است.
پ-تعداد دانش آموزان ،کارایی طراحی آموزشی،تاثیر نقش و کارکردهای آموزگار، نحوه ی گروه بندی فراگیران ، میزان اثر بخشی آموخته هاو کیفیت درک فراگیران، به کاربرد عوامل فناورانه در سر کلاس درس بستگی داشته است.
ت-فناوری سبب توسعه ی رویکرد دانش آموز محوری می شود و همکاری بیشتری را در امر یاد گیری ایجاب می کند.همچنین باعث تعامل بیشتر بین معلم و دانش آموز می شود.
ث-تغییرات ایجاد شده در طی یک دوره به یکباره احساس نمی شوند بلکه برای نتیجه دادن به استمرار در کاربرد تکنولوژی در فرایند آموزش یادگیری نیازمندند.
ج-تصویرهای ویدیویی تعاملی ،به ویژه در صحنه آموزش مهارتها و مفاهیم مشکل و پیچیده ای که به صورت مجرد هستند حائز اهمیتند و اثرات مثبتی بر این نوع یادگیری دارند.
چ-استفاده از امکانات ارتباط از راه دور به صورت on-line برای کارهای تیمی و گروهی درسرتاسرکشورنشان داد،کاربرد تکنولوژی در مهارتهای تحصیلی موجب افزایش کار گروهی است.
ح-فراگیران ،در شرایطی که از شبکه های رایانه ای استفاده می کنند ،همکاری همیاری و مشارکت بیشتری در مورد یادگیری با یکدیگر دارند.
فناوری اطلاعات و ارتباطات: فناوری های اطلاعات و ارتباطات (ICT) شامل، رادیو وتلویزیون و همچنین فناوری های دیجیتال جدیدتر مانند کامپیوتر واینترنت، بعنوان ابزارهای بالقوه نیرومند و فعال کننده اصلاح و تغییرات آموزشی معرفی می شوند.می توان گفت:‹ابزارها و وسایلی که به هر طریق موجب تولید،انباشت،پردازش واشاعه اطلاعات شوند ،فناوری اطلاعاتی ارتباطی(ICT)نامیده می شوند ›(فرح زاد، 1374).بنا به تعریفی دیگر،‹فناوری اطلاعات وسیله ای برای ذخیره سازی ،پردازش وارائه ی اطلاعات است که به صورت الکترونیکی ومبتنی برتعدادی رسانه است›(یاسیان رضوی،1383) ICT یک ابزار بالقوه نیرومند برای توسعه فرصتهای آموزشی، چه رسمی و چه غیررسمی هر زمان، هرجا توانایی ICT در سبقت از زمان و مکان است. ICT، آموزش غیر همزمان یا آموزش با مشخصه یک تاخیر زمانی بین ارایه آموزش و پذیرش آن توسط فراگیران را ممکن می سازد.برای مثال، مواد درسی دوره ای online ممکن است در سراسر روز یا هفته در دسترس باشند.ICT الزام همه فراگیرن ومربیان نسبت به بودن در یک مکان فیزیکی را رفع می کند. بعلاوه انواع معینی از ICT مانند تکنولوژی کنفرانس از راه دور این امکان را می دهد که آموزش در یک زمان، بوسیله فراگیران متعدد و از نظر مکانی پراکنده، مورد استفاده قرار گیرد.دسترسی به منابع آموزش از راه دور . معلمان و شاگردان دیگر مجبور نیستند فقط به کتابهای چاپ شده و دیگر وسایل رسانه ای فیزیکی موجود درکتابخانه ها (که به مقدار محدود دردسترس هستند) برای نیازهای آموزشی خود متکی باشند. با اینترنت و شبکه جهانی وب، وسایل آموزشی زیادی تقریبا" در همه موضوعات و با تنوع رسانه ها می تواند از هرجا و درهرمدت از روز و توسط تعداد نا محدودی از مردم قابل دسترس باشد.این موضوع خصوصا" در خیلی از مدارس کشورهای درحال توسعه چشمگیر است.برای استفاده درست ومناسب ازفناوری اطلاعات درکلاس معلمان باید توانایی ها ومهارتهای لازم رابه تدریج درخود ایجاد کنند واین خود نیازبه سواد دیجیتالی دارد.
سواد دیجیتالی:معلمان و دانش آموزان علاوه برسواد سنتی که شامل خواندن ، نوشتن، گوش دادن و صحبت کردن است ،نیازمند مهارتهای فناوری برای برقراری ارتباط ، بررسی ،دسترسی و استفاده از اطلاعات،پردازش،تفکر انتقادی درباره پیامها از طریق رسانه ها و درک ارزشیابی داده ها هستند.
آزمایشگاه آموزشی منطقه شمالی ایالات متحده آمریکا، آن چیزی که مهارتهای قرن 21 نامیده می شود را چنین شناسایی کرده است: سواد قرن دیجیتال ( خود شامل سواد عملکردی، سواد بصری، سواد علمی، سواد تکنولوژیک، سواد اطلاعاتی، سواد فرهنگی و هشیاری و آگاهی جهانی) تفکر اختراعی، تفکر در رسیدن به رتبه بالاتر، استدلال کامل، ارتباط موثر و بهره وری بالا
مهارتهای لازم در محیط کار
سواد قرن دیجیتال
سواد عملکردی توان رمزگشایی معنی وشرح عقایددریک سلسله ازوسایل ارتباطی(رسانه): که شامل
بکارگیری تصاویر،گرافیکه، ویدئو، نمودارها و نقشه ها یا سواد بصری
سواد علمی درک جنبه های تئوریک و عملی علم و ریاضیات
سواد تکنولوژیک صلاحیت و رقابت در کاربرد فناوریهای ارتباطات و اطلاعات
سواد اطلاعاتی توان یافتن , ارزیابی و بکاربردن اطلاعات از طریق ICT
سواد فرهنگی فهم ارزش گوناگونی فرهنگها
آگاهی جهانی فهم اینکه چگونه ملتها، بنگاهها و جوامع در سرتاسر جهان با هم در ارتباطند
تفکر اختراعی
قابلیت اقتباس توان اقتباس و مدیریت دریک جهان پیچیده و وابسته بهم
فراست میل به دانستن
خلاقیت توان بکارگیری تصورات برای خلق اشیا
ریسک پذیری توان ریسک کردن و درنظر گرفتن احتمالات
تفکردرجه بالاتر(حل خلاقانه مسایل وتفکر منطقی که براثر قضاوت صحیح حاصل می شود)
ارتباط موثر
تیم بندی توان کار در یک تیم
تشریک مساعی وارتباط
فردی واجتماعی با تاثیر متقابل توان تاثیر متقابل و کار موثر با دیگران
مسئولیت پذیر بودن جوابگو بودن در مقابل روشی که در کاربرد و فراگیری کاربرد ICT برای مصلحت
عام بکار می برند
ارتباط متقابل رقابت و صلاحیت در انتقال، بیان، دستیابی و فهم اطلاعات
بهره وری بالا
توان اولویت بندی برنامه ریزی و مدیریت برنامه ها و پروژه ها برای کسب نتایج دلخواه جهت کاربرد
آنچه درکلاسهای درس یاد میگیرند تا بتوانند در جهان واقعی، برای خلق و ایجاد
فراورده ها ی مرتبط و با کیفیت، به اجرا درآورند .
استفاده موثر از فناوری: نتایج مطالعات اپل درباره کلاسهایی برای فردا،پنج مرحله تدریجی از ادغام فناوری عبارتند از:
الف-ورود :معلمان بنیاد های اساسی فناوریهای جدیدشامل نرم افزارهاوسخت افزارهارامی آموزند.
ب-پذیرش :معلمان ،استفاده از فناوری برای حمایت از تدریس را آغاز می کنند.
ج-انطباق : استفاده ازفناوری رادرفعالیتهای کلاسی به کارگرفته وبربهره وری تدریس کمک میکنند.
د-تخصیص :معلمان توسعه ی رویکردهای جدید در تدریس و یادگیری را شروع می کنند. سطوح و مهارتهایشان به آنها اجازه می دهد از مزایای فناوری برای خلق فعالیتهای جدید بهره بگیرند.
ه-نوآوری :معلمان می کوشند آموزش را با فناوری انطباق دهند و آن را در تدریس منعکس کنند.معلمان ماهر در کاربرد فناوری اطلاعات، بهتر می توانند دانش آموزان را در یادگیری هدایت کنند.
پژوهش در شیمی:تقریباً 50 سال پیش ،با انجام اصلاحات آموزشی در شیمی ،پژوهش ها در زمینه آموزش شیمی ،گسترش چشم گیری یافت ، اما در عمل کار بست یافته های پژوهشی در فعالیتهای آموزشی مشکل ساز بود.پژوهش در آموزش شیمی ،شاخه جوانی از درخت دانش بشری است که حتی ازپژوهش در گستره های مختلف شیمی پیشرفته ،جوانتر به نظر می رسد .در آغاز پژوهش های انجام شده بیشتر بر برون دادهای آموزشی دانش آموزان متمرکز بود و تعامل میان یاددهی -یاد گیری را در بر نداشت.در پژوهشهای مربوط به آموزش شیمی داده های مناسبی جمع آوری شد که می توانست به معلمان و کارشناسان کمک کند.اما معلمان شیمی به درستی موفق به استفاده از این یافته های پژوهشی نشدند.رابطه ی میان پژوهشهای آموزش شیمی و فعالیتهای یاددهی شیمی در سطح مدارس متوسطه و همچنین دانشگاهها دارای مشکلاتی است بنابراین در عمل میان یافته های پژوهشی و عملکردهای آموزشی شکاف دیده میشود.که در اینجا بعلت محدود بودن مطالب مقاله به ناچار به بررسی دلایل اصلی شکافها و روشهای پر کردن آن نمی پردازیم.نتیجتاً یکی از روشهای افزایش ارتباط میان پژوهشگران و معلمان استفاده از شبکه جهانی (اینترنت) است.بیشتر مجله های آموزشی به صورت on-line در شبکه جهانی منتشر می شوند . اما تقریباً در همه آنها برای دسترسی به مقاله ها باید مبلغی پرداخته شود . این یکی از عوامل استفاده معلمان از مقاله های پژوهشی است زیرا بیشتر معلمان در مدارسی با بودجه ناکافی تدریس می کنندو اشتراک مجلا ت آموزشی تقریباً ناممکن است.در برنامه ی درسی جدید شیمی دوره متوسطه توجه به مهارتها و نگرشها و تلاش برای تقویت آن اهمیت چشم گیری یافته است کاهش محتوی صورت گرفته وتغییرات اساسی در نحوه ارائه مطالب خود حاکی از این است که در آموزش شیمی نیازمند یک تحول اساسی هستیم که پایه های آن از 10 سال پیش با شروع این تغییرات ریخته شده است..از آنجا که در برنامه جدید شیمی دوره متوسطه ،کتاب درسی،کتابی خود آموز نیست و تنهادر کلاس و با حضور معلم و دیگر دانش آموزان ، اهداف آن تحقق می یابد ، شرط وقوع چنین پدیده ای منوط به استفاده از رویکرد فعال و یادگیری فعالیت-محور است که ساختار و محتوای کتابهای شیمی متوسطه در پی تحقق آن هستند.
IT ونقش آن در فرایند یاد دهی – یادگیری: ابزاری که معلمان می توانند به کمک آن یاد گیرندگانی را تربیت کنند که قادرند داده های بسیار گسترده را مورد استفاده قرار دهند ،این داده ها را به اطلاعات تبدیل کنند ،آنها را تجزیه و تحلیل کنند و بر اساس نتایج حاصله دست به عمل بزنند.به کار گیری کامپیوتر تنها قسمتی از این فرایند است.یعنی اگر یادگیرنده قدرت جمع آوری و طبقه بندی اطلاعات ،قدرت تجزیه و تحلیل ، نتیجه گیری و بسط و توسعه ی اطلاعات ودر نهایت قدرت تولید دانش را نداشته باشد به طور عملی نمی توان گفت که بر اساس IT کار می کند.اما خود این مهارتها بسیار پیچیده اند و قدرت انتقال آنها به یادگیرنده ساده نیست.یعنی باید فرایند و فضای یاددهی-یادگیری به گونه ای ترتیب داده می شود که بر اساس آن ، چنین ظرفیتهایی در یادگیرنده به وجود آید.یاد گیرنده نیز باید بتواند اطلاعات جدیدش را به دانسته های قبلی خود پیوند بزند.به این ترتیب باید یادگیرنده مجموع ای از مهارتهای شناختی و فرا شناختی را کسب کند. نقش معلم در اینجا فراهم ساختن زمینه لازم برای یادگیری و دست یافتن فراگیر به مهارتهای لازم است.در اینجا دانش آموز نه تنها باید قدرت حل مساله را داشته باشد بلکه باید توانایی طراحی مساله ای را هم داشته باشد تا خود و جمع فرا گیران جواب آنرا بیابند.در این شکل از آموزش معلم باید به دانش روز مجهز باشد،قدرت استفاده از اطلاعات را داشته باشد بتواند مدیریت زمانی را داشته و فراگیران را هدایت کند.هنگامی که IT به فرایند یاد دهی یادگیری وارد میشود،همه عنصرهای یادگیری اعم از معلم،نقش دانش آموز ،محتوای آموزش،روشهای تدریس،استراتژی یادگیری و …را تغییر میدهدو فاصله موجود در بین مدرسه و جامعه را کاهش می دهد و به فراگیر اجازه می دهد در عرصه های شغلی نیازهای جامعه اش را بررسی کند.در فرایند یاددهی-یادگیری بر اساسIT نقشی برای معلم تعریف می شود که قبلاًآموزش آن را ندیده است.بنابراین برای رفع این مشکل معلمان باید گام به گام جلو آمده ، و باید نظام آموزشی با برقراری کلاسهای تو جیهی هر چه بیشتر در این زمینه آنها را یاری کند .یکی ازگامهایی که در این زمینه برداشته شد برگزاری جشنواره روش تدریس مبتنی بر IT برای دو رشته جغرافیا و شیمی بود که در سال 1384 در مدارس کشورمان برگزار شد.این جشنواره برای شرکت کنندگان و دست اندرکاران برگزاری آن یک تجربه بود زیرا تا به حال هیچ یک از دست اندرکاران آموزشی به طور عملی با نقش IT در فرایند یاد دهی-یادگیری روبرو نشده بودند.مشکل جامعه ما این است که بر خلاف سایر کشورها ما باید روی دو مسئله اساسی کار کنیم یعنی قبل از وارد کردن ITبه فضای آموزشی ،باید آموزش به شیوه ی فعال را نهادینه کنیم.
نتیجه گیری: با رواج ICT درکلاس نقش معلم در فرایند یادگیری مهمتر می شود. آنچه می تواند و باید تغییر یابد، نوع نقشی است که معلم ایفا می کند. نقش دانش آموزان نیز متقابلاً توسعه می یابد و از آنجا که ICT می تواند درهای کلاس را به جهان خارج باز کند، جامعه هم می تواند یک نقش جدید درکلاس داشته باشد. از آنجا که آموزش از مدل معلم محور به مدل دانش آموز محور انتقال می یابد، معلمان اقتدار منحصر به فردشان کمتر شده و بیشتر بعنوان تسهیل کننده، ناظر و مربی ( از فرمانروای مطلق به راهنمای راه) شناخته می شوند. وظیفه ابتدایی معلم آموختن به دانش اموز است که چگونه سوال بپرسد و مسئله مطرح کند، فرضیه بسازد، اطلاعات برساند و سپس درصورت ضرورت اطلاعات یافته در رابطه با مسایل مطرح شده را ارزیابی کند. و از آنجا که آموزش ارتقا یافته ICT یک تجربه جدید، حتی برای معلمان است، معلمان هم از فرایند آموزش یاد می گیرند و چیزهای تازه ای درمیان دانش اموزان کشف می کنند.در کشورما فناوری اطلاعات در درس شیمی مثل سایر رشته ها مثل بقیه کشورهای توسعه نیافته بدلایلی پیشرفتی نداشته است که امید است با برنامه ها وتغییرات ایجاد شده در نظام آموزش و پرورش و درمحتوی و ساختار کتب شیمی دوره متوسطه به این مهم سریعتر دست یابیم.
استفاده از رایانه در آموزش و یادگیری شیمی
واژه آموزش با کمک رایانه[1] برای اولین بار در سال 1960 در نظام های آموزشی مطرح شد و بلافاصله از طرف مسئولین و سیاستگزاران آموزش و پرورش کشورهای مختلف برای استفاده در برنامه ریزی های درسی مورد توجه قرار گرفت. هر چند به عقیده ی برخی از پژوهشگران، رایانه می تواند جایگزین کلاس درس و آزمایشگاه یا کارگاه شود؛ اما تا به امروز این امر به طور کامل تحقق نیافته است. در حال حاضر، بیشترین کاربرد رایانه در برنامه های آموزشی شامل: واژه پردازی، ثبت و پردازش داده ها، طراحی و رسم نمودار، مدل سازی، شبیه سازی و بدست آوردن اطلاعات از طریق اینترنت می باشد.
علاوه بر استفاده از رایانه برای تسهیل یادگیری سطح تفکر مولکولی از طریق مدل سازی و استفاده از تصاویر شبیه سازی شده برای نمایش رفتار اتم ها و مولکول ها در آن سطح، باید اذعان داشت که ویژگی های بارز علم شیمی و ضرورت آموزش و یادگیری آن در سه سطح تفکر مولکولی، نمادی و ماکروسکوپی سبب شده است تا استفاده از توان مندی های فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایند یاددهی- یادگیری شیمی مورد توجه معلمان و برنامه ریزیان درسی قرار گیرد. فعالیت های عملی شیمی همواره بر اندازه گیری و مشاهده استوار بوده و هنگام انجام اغلب فعالیت های عملی و آزمایشگاهی، دانش آموزان در تماس با انواع ابزارهای اندازه گیری قرار دارند و بخش اعظم نتایج فعالیت های آنان شامل اطلاعات و داده های ناشی از اندازه گیری و محاسبه های کمّی است که به صورت نمودار و یا جدول نمایش داده می شوند. رایانه می تواند فرایند ثبت، پردازش و انتقال اطلاعات در این نوع فعالیت ها را تسهیل نماید.
اساس این گونه فعالیت ها شامل گردآوری داده ها با استفاده از انواع حسگرها و دستگاه های اندازه گیری (شامل ولت متر، اهم متر، آمپرسنج، pH متر، فشارسنج، دما سنج، حجم سنج، چگالی سنج، الکل سنج، دماسنج و … ) و سپس وارد کردن داده ها به رایانه و پردازش اطلاعات می باشد. بعد از پردازش اطلاعات، می توان با استفاده از نرم افزارهای گرافیکی، نمودار تغییرات صورت گرفته را رسم کرد و برای تهیه گزارش انجام آزمایش و بیان علت تغییرهای شیمیایی مشاهده شده، به شبیه سازی و یا مدل سازی رایانه ای پرداخت.
در بسیاری از آزمایشگاه های شیمی، میکرو رایانه های متصل به حسگرهای حرارتی و الکترودهای تعیین pH وجود دارد و دانش آموزان می توانند به هنگام انجام آزمایش، به ثبت داده ها و پردازش اطلاعات بپردازند. در یکی از آزمایش های معروف شیمی مدارس انگلستان در پایه نهم، دانش آموزان برای بررسی اثرات گلخآن های، به ثبت تغییرات دمای گازهای موجود در دو بطری پلاستیکی می پردازند. یکی از این بطری ها دارای هوا و دیگری دارای مخلوط هوا و کربن دی اکسید است که هر دو ظرف بوسیله یک لامپ 100 وات گرم می شوند. دانش آموزان از حسگرهای گرمایی متصل به یک میکرو رایانه استفاده می کنند و سپس اطلاعات گردآوری شده را تجزیه و تحلیل می کنند. سپس ضمن پردازش اطلاعات، اقدام به رسم نمودار کرده و تغییرات دما نسبت به زمان را مورد بررسی قرار می دهند. در این آزمایش دانش آموزان با بررسی شیب نمودارهای رسم شده، به نقش گاز کربن دی اکسید در ایجاد اثرات گلخآن های پی می برند.
آزمایش مشابهی نیز در پایه ی دهم با استفاده از یک pH متر دیجیتالی صورت می گیرد. در این آزمایش دانش آموزان تغییرات pH یک محلول اسیدی را به هنگام انجام آزمایش حجم سنجی با استفاده از یک محلول استاندارد قلیایی مورد بررسی قرار داده و نمودار تغیییرات pH محلول را با کمک رایانه رسم می کنند.
ثبت اطلاعات با رایانه به نحو محسوسی باعث پیشرفت مهارت های گرافیکی دانش آموزان شده و به آن ها کمک می کند تا در کاوشگری و بررسی روابط علمی درگیر شوند. ضمن استفاده از سیستم ثبت اطلاعات بعنوان بخشی از فرایند آموزشی، کیفیت گزارش های دانش آموزان از فعالیت های عملی انجام گرفته و نمودارهای رسم شده به طور قابل ملاحظه ای رشد داشته است. ملاحظه شده است که مهارت های مشاهده و گزارش یک فعالیت علمی در زمان حقیقی که در آن نمودار تغییرها هم زمان با انجام آزمایش رسم می شود، سبب فعال شدن دانش آموزان در انجام فعالیت عملی و شرکت فعال آنان در بحث های گروهی و فرایند تجزیه و تحلیل داده ها می شود. نرم افزارهای گرافیکی ثبت اطلاعات به دانش آموزان کمک می کنند تا علاوه بر فایق آمدن بر مشکلات موجود در رسم نمودارها، به تمرین مهارت های استدلال و تجزیه و تحلیل داده های اخذ شده بپردازند.
بررسی ها نشان داده است دانش آموزانی که از شیوه ی ثبت اطلاعات با استفاده از رایانه استفاده می کنند (گروه آزمایشی)، بدون هیچ گونه مشکلی داده های متعددی را بدست می آورند و دیدگاه بهتری نسبت به انجام فعالیت های عملی دارند. در مقابل، گروه های دانش آموزی که آزمایش ها را بدون کمک ثبت اطلاعات از طریق رایانه انجام می دهند(گروه کنترل)، زمان بیشتری برای جمع آوری داده ها نیاز دارند. مقایسه ی عملکرد این گروه نشان داده است که برونداد های یادگیری بر حسب اطلاعات جمع آوری شده دچار تغییر شده است، به طوری که تنها تعداد اندکی از دانش آموزان گروه کنترل موفق به جمع بندی نتایج برای تفسیر و بحث شدند و بیشتر آنان هرگز به این مرحله ی مهم نرسیدند.
در روش های سنتی آموزشی، بر جنبه های مکانیکی اندازه گیری، ثبت داده ها و گزارش نتایج یک فعالیت عملی تاکید می شود. در این روش ها فرایند ثبت اطلاعات کمتر مورد توجه قرار گرفته و در عوض مشاهده و استدلال علمی بیشتر مورد توجه قرار می گیرند. بنابراین استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای انجام فعالیت های عملی منجر به ارتقای مهارت هایی از قبیل پرسشگری، بحث، تفسیر و ارایه ی گزارش می شود
آموزش شیمی در مدارس
با آغاز قرن نوزدهم و تحولات ناشی از انقلاب صنعتی، آموزش علوم تجربی به طور جدی تر در مدارس و دانشگاههای اروپا رایج شد. البته در ابتدا کتاب خاصی تحت عنوان "علوم تجربی" وجود نداشت. تا اینکه در اواخر قرن نوزدهم میلادی تدریس نخستین کتابهای علوم که بیشتر به مطالعه برخی موجودات زنده و غیر زنده می پرداخت، تحت عنوان "علم اشیاء" در مدارس آغاز شد. آموزش این کتاب بیشتر به مشاهده ساده برخی اجسام و موجودات و مطالعه وضعیت آنها به صورت توصیفی محدود می گردید.
در سال 1880، برای اولین بار آرمسترانگ پژوهشگر و معلم علوم تجربی در انگلستان، نظریه هیوریسم یا یادگیری اکتشافی را مطرح کرده و با تلفیق بعضی از نظریه های یادگیری علوم تربیتی، از آن در آموزش علوم تجربی استفاده کرد. این الگوی آموزشی به پرورش مهارتهایی چون: مشاهده، اندازه گیری و کاربرد این مهارتها در حل مسائل تاکید داشت. این نظریه دانش آموزان را قادر می ساخت تا اصول نظریه های علمی را به خوبی یاد بگیرند. نظریه یادگیری اکتشافی آرمسترانگ مورد استقبال قرار گرفت و برای پرداختن به این رویکرد آموزشی، آزمایشگاههای ساده ای در مدارس احداث گردید و در سال 1896، وجود آزمایشگاه به عنوان بخش مهم و ضروری در آموزش علوم تجربی در انگلستان به تصویب رسید.
به علت گسترش صنایع شیمیایی و نیاز شدید به کارگران ماهر و آشنا به علم شیمی، تلاش برای وارد کردن علم شیمی به صورت یک موضوع درسی به برنامه درسی علوم دوره متوسطه آغاز شد. کشور هلند از جمله کشورهای اروپایی پیشرو در آموزش شیمی در مدارس بود که موفق شد تا در سال 1863، درس شیمی را به صورت یک موضوع درسی مستقل و سازماندهی شده وارد برنامه درسی مدارس دوره متوسطه نماید. در اواخر قرن نوزدهم بیشتر مدارس در انگلستان و سایر کشورهای در حال توسعه، درس شیمی را در برنامه درسی علوم تجربی دوره متوسطه ارایه کردند. بسیاری از دانش آموزان علم شیمی را در کنار سایر موضوع های علمی از قبیل: فیزیک، زیست شناسی و علوم زمین می آموختند تا بتوانند به عنوان متصدی آزمایشگاه در بخش صنعت مشغول به کار شوند. برخی از دانش آموزان نیز شیمی را می آموختند تا بتوانند وارد دانشگاه و موسسه های آموزش عالی شده و در یک رشته دانشگاهی ادامه تحصیل دهند.
آموزش شیمی در مدارس در شرایطی صورت می گرفت که جدول تناوبی مندلیف هنوز ناشناخته بود، در مورد تعادل شیمیایی هیچ نظریه ای ارایه نشده بود و ساختار اتم نیز کاملاً ناشناخته بود. پیوندهای شیمیایی به صورت یک راز بزرگ تلقی می شدند و اطلاعاتی از مکانیسم واکنش ها در دست نبود. شیمیدانها در سال 1860 در کنفرانس "کارلزروز" موفق شده بودند تا به توافق برسند که در بیان فرمول آب، به جای HO از H۲O استفاده نمایند.
تا اواخر قرن نوزدهم، شیمی به عنوان یک علم تجربی آزمایشگاه- محور مطرح بود و در برنامه های آموزشی آن بیشتر به آموزش برخی فنون و مهارت های آزمایشگاهی برای تهیه مواد شیمیایی و آنالیز آنها پرداخته می شد. در آن روزها چهره ای که از یک شیمیدان در اذهان عموم نقش می بست، عبارت بود از: "کسی با موهای ژولیده و با یک روپوش سفید کثیف که مدتهای مدیدی در آزمایشگاه فعالیت می کرد و حتی فرصت چندانی برای غذا خوردن و یا حمام رفتن نداشت". این تصور به نوعی الهام گرفته از دوران کیمیاگری بود.
در اوایل قرن بیستم، اهمیت علم و فناوری سبب شد تا آموزش علومی که منشاء پیدایش فناوری و توسعه اقتصادی بودند، بیشتر در کانون توجه قرار گیرد. علم شیمی نیز یکی از این علوم محسوب می شد. توسعه صنایع شیمیایی از جمله مواد منفجره، کودهای شیمیایی، رنگ، الیاف نساجی، انواع داروها و نیز محصولات مختلف مشتق شده از نفت، لزوم توجه ویژه به علم شیمی و آموزش نظام مند آن در مقاطع پایین تر را دوچندان نمود.
توجه زیاد به علوم پایه سبب شد تا دانشمندانی تربیت شوند که بعدها منشاء اثر در تاریخ بشریت شدند. شیمیدانها و فیزیکدانانی پرورش یافتند که توانستند مرزهای دانش را درنوردیده و نظریه ها و قوانین جدیدی را کشف نمایند. گسترش نظریه های علمی شیمی و فیزیک سبب شد تا شیمیدانها به همراه فرضیه های جدید و حساب شده ای وارد آزمایشگاه شوند. جدول مندلیف کمک زیادی به نظام مند شدن علم شیمی نمود. همچنین بررسی ویژگی گازها از قبیل: فشار، حجم، مول، عدد آووگادرو و نیز مایعات از جمله گرانروی و استوکیومتری، سبب شد تا برخی از مباحث از فیزیک و ریاضی وارد علم شیمی گردد. با گذشت زمان، نه تنها علم شیمی توانست تا با بهره گیری از سایر علوم پایه های علمی لازم را به عنوان یک رشته مستقل و گسترده کسب نماید، بلکه توانست تا به سایر حیطه های علوم تجربی نیز خدمات علمی ارایه نماید. موضوع های بین رشته ای نظیر شیمی فیزیک، زیست شیمی، ژئو شیمی، اختر شیمی، فیتو شیمی، نانو شیمی و … بیانگر گستردگی زیاد علم شیمی و رشد انفجاری آن در قرن بیستم می باشد.
در اواسط قرن بیستم، با توجه به گستردگی زیاد علم شیمی و کاربردهای متنوع فراورده های آن در زندگی، موضوع جدیدی که در کنار توسعه علم شیمی مطرح گردید، شیوه آموزش و یادگیری آن بود. این امر موجب پیدایش رشته جدیدی با عنوان "آموزش شیمی" گردید.
فلسفه و اهداف جدید یاددهی و یادگیری شیمی
امروزه متخصصان توسعه شناسی بر فاکتور نیروی انسانی کارآمد و دارای سطح بالای "سواد علمی"[2] به عنوان مهمترین عامل توسعه و پیش شرط تحقق آن تاکید دارند. در همه ی نظام های آموزشی تلاش می شود تا سطح سواد علمی جامعه بهبود بخشد تا از این راه بتوان زمینه ها ی توسعه پایدار را فراهم ساخت. مهمترین و شاخص ترین فلسفه ی آموزش شیمی، ارتقای سطح سواد شیمی است. با آنکه سواد شیمی دارای گستردگی فراوانی است؛ اما می توان در یک نگاه ساده آن را به صورت زیر تعریف کرد:
"درک مفاهیم، فرایندهای علمی و آگاهی های علمی مورد نیاز در زمینه ی علم شیمی را سواد شیمی می گویند. شخص دارای سواد شیمی می تواند ارتباط مناسبی بین واقعیت ها و پدیده های علمی مشاهده شده در فعالیت های روزانه و علم شیمی برقرار نماید. این شخص می تواند انواع پدیده های شیمیایی را تشخیص داده و درک کند و از طریق شواهد علمی، پدیده های مشاهده شده در زندگی، محل کار و جامعه را به صورت منطقی تجزیه و تحلیل نموده و برای حل مشکلات، تصمیم گیری و انتخاب گزینه های احتمالی آگاهانه ایفای نقش نماید".
در طول ده سال اخیر برنامه های درسی شیمی در اقصی نقاط جهان به صورت بنیادی تغییر کرده است و رویکردها، راهبردها و روش های جدیدی مبتنی بر یافته های پژوهشی جایگزین نظام های آموزشی سنتی گشته است. در این برنامه ها، آموزش شیمی از حالت توصیفی خارج شده و با به کارگیری مفاهیم بیشتری از شیمی- فیزیک، حالت مفهومی به خود گرفته اند. در اغلب محتوا های آموزشی که با رویکرد چند بعدی و به صورت مفهومی سازماندهی می شوند، اصول پایه ای علم شیمی در قالب شش بعد به شرح زیر آموزش داده می شوند:
1. ساختار مفهومی علم شیمی
2. فرایندهای شیمیایی
3. کاربردهای فناورانه علم شیمی
4. افزایش علاقه ی دانش آموزان به علم شیمی
5. توجه به جنبه های فرهنگی علم شیمی
6. توجه به دلالت های اجتماعی علم شیمی
با ورود ابعاد جدیدی به برنامه ی درسی شیمی در مدارس، ضروری است تا روش های تدریس نیز به طور اساسی دچار تغییر و تحول گردند. در رویکردهای جدید آموزشی تلاش می شود تا فضای کلاس درس به صورتی باشد که در آن به دانش آموز اجازه داده شود تا به طور فیزیکی و هوشمندانه با مواد آموزشی تعامل مناسبی داشته باشد. اساس فعالیت های تعاملی دانش آموزان با مواد آموزشی، بر کاوشگری، کشف مفاهیم و انجام فعالیت های ذهنی و عملی استوار است (Johnstone, 1997).
ابعاد مختلف سواد شیمی
یکی از عواملی که بطور مستقیم بر سطح سواد شیمی مردم یک جامعه اثر می گذارد، کیفیت آموزش شیمی در نظام آموزشی هر کشور است. در آموزش علم شیمی تنها آشنا شدن با موضوع های علمی و درک و فهم آنها مورد نظر نیست؛ بلکه علاوه بر کسب دانش، باید روش علمی یعنی کاوشگری علمی، تفسیر علمی پدیده ها، استفاده از مهارت های علمی و نیز داشتن نگرش علمی که تداعی کننده شیوه فعالیت دانشمندان و شهروندان سطوح بالاتر جامعه هستند، را نیز در نظر گرفت (بدریان و کیامنش، 1387).
در بررسی دقیق تر مولفه های سواد شیمی، می توان به هفت بُعد مختلف آن اشاره کرد که عبارتند از:
1. آشنایی با ماهیت علم شیمی؛
2. آشنایی با مفاهیم کلیدی علم شیمی؛
3. آشنایی با فرایندهای علمی؛
4. آشنایی با رابطه بین علم- فناوری- جامعه و محیط زیست؛
5. آشنایی با مهارت های علمی و فنی؛
6. آشنایی با ارزشهای ناشی از علم شیمی؛
بنابراین با در نظر گرفتن ابعاد ذکر شده، می توان برای تعریف دقیقتر سواد شیمی، آن را در چهار بُعد "محتوا[3]"، "زمینه[4]"، "مهارت [5]" و "نگرش [6]" تعریف کرد. هر کدام از ابعاد ذکر شده بخشی از برنامه ی درسی شیمی در مدارس را تحت پوشش قرار می دهند (Shwartz, etal, 2006).
الف- محتوا و سواد شیمی
از لحاظ محتوا، علم شیمی مجموعه ای از دانش بشری را شامل می شود که تلاش می کند تا پدیده های شیمیایی قابل مشاهده را در قالب ساختار مولکولی مواد و از طریق زبان تخصصی ویژه علم شیمی توضیح دهد. این علم علاوه بر بررسی پویایی فرایندها و واکنش های شیمیایی، تغییرات انرژی را نیز در آنها بررسی می کند. رشد بی سابقه علم شیمی در چند دهه ی اخیر و پیدایش زیر شاخه های جدیدی از این علم سبب شده است تا تنوع مفاهیم مرتبط با علم شیمی بسیار زیاد شده و کتاب های درسی توان ارایه ی اطلاعاتی در همه ی این زمینه ها را نداشته باشند. روی این اصل هم معلمان و هم دانش آموزان، برای افزایش معلومات خود ناگزیر به استفاده از انواع مجله های آموزشی- ترویجی، کتاب های کمک آموزشی و همچنین بانک های اطلاعاتی موجود در شبکه جهانی اینترنت هستند (Dori & Hameiri, 2003).
افزایش کاربردهای علم شیمی در تامین رفاه، آسایش، بهداشت، تغذیه، پوشاک، مسکن، محیط زیست، انرژی، اشتغال و حتی روابط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، ایجاب می کند تا برنامه ریزان آموزشی با هدف ارتقای سطح سواد شیمی و آماده سازی دانش آموزان برای ورود به دانشگاه، محتوای آموزشی مناسبی را برای استفاده در سطح مدارس تجویز نمایند. در این محتوا به مفاهیم پایه و کلیدی علم شیمی در سه محور: رفتار ذره ای ماده، ساختار ماده و تبدیل های شیمیایی پرداخته می شود.
ب- زمینه و سواد شیمی
کاربردهای متنوع علم شیمی در زمینه های اقتصادی، صنعتی، اجتماعی و فرهنگی ایجاب می کند تا برنامه ریزان درسی برای افزایش سطح سواد شیمی دانش آموزان، به دلالت های کاربردی مفاهیم نظری آموخته شده در زمینه های ذکر شده نیز بپردازند. در طراحی و اجرای برنامه درسی شیمی اغلب دو بحث چالش برانگیز مطرح است که عبارتند از:
1. هماهنگی بین مفاهیم و نظریه های مطرح شده در کلاس درس و تجربه های یادگیری
2. انگیزه دانش آموزان برای یادگیری علم شیمی
به علت وسعت زیاد مباحث طرح شده در برنامه ی درسی شیمی و حجم محدود کتاب های درسی، اغلب ملاحظه می شود که مطالب کتاب های درسی به صورت خلاصه شده و نسبتاً محدود ارایه می شوند. در این حالت، کتابهای درسی که ساختاری لایه مانند دارند، از قطعه های کوچکی تشکیل شده اند و ارتباط طولی و عرضی اندکی با هم دارند. دانش آموزان با مشاهده قطعات مجزا از مفاهیم شیمی، نمی توانند به تصویری جامع و رایج از علم شیمی دست یابند (Gilbert, 2006).
همچنین در اغلب کتاب های درسی شیمی، مفاهیم، نظریه ها و مدلهای شیمی طوری ارایه شده اند که دانش آموزان نمی دانند چرا یک نظریه از پس نظریه دیگر آمده است، و اصلاً چه نیازی به این کار بوده است. این امر به طور وسیعی سبب کاهش انگیزه دانش آموزان برای مطالعه ی علم شیمی و ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر شده است.
بنابراین می توان با یک سوال اساسی به ادامه بحث پرداخت. "آیا دانش آموزان قادر هستند مفاهیم و نظریه های آموخته شده شیمی را در زندگی روزمره خود به کار برند"؟ در پاسخ به این سوال می توان گفت که در سالهای نه چندان دور، محتوای یادگیری تنها عامل مهم در یادگیری تلقی می شد؛ اما در سالهای اخیر، علاوه بر محتوا، باید به موقعیت یادگیری نیز توجه ویژه ای نمود. نظریه های جدید یادگیری معتقدند که "شناخت"[7] و یادگیری باید "موقعیت یافته"[8] باشند. بنابراین زمینه ایی که در آن شناخت رخ می دهد و یا یادگیری صورت می گیرد، از اهمیت به سزایی برخوردار است (بدریان و کیامنش، 1387).
برای فعال کردن دانش آموزان در فرایند یادگیری شیمی، باید زمینه هایی را یافت که برای آنان جذاب و معنی دار باشد. در برنامه های درسی جدید شیمی باید از زمینه هایی استفاده شود که دانش آموزان اهمیت و کاربرد مفاهیم آموخته شده را در این زمینه ها ببینند و به این ترتیب برای گسترش دانش خود در جهات مختلف، انگیزه ی لازم را کسب کنند.
در چند سال اخیر، نگرانیهای جهانی نسبت به منابع انرژی، تغذیه، آب، محیط زیست و آلودگی های هوا و آب های زیر زمینی، سبب شده است تا علم شیمی جایگاه ویژه ای در اقتصاد و علوم اجتماعی کسب نماید. با استفاده از رویکرد "علم- فناوری- جامعه و محیط زیست"[9] و استفاده از زمینه های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، می توان مفاهیم و نظریه های شیمی را در قالب تجربه های یادگیری جدیدی به دانش آموزان ارایه کرد. استفاده از "رویکرد زمینه- محور"[10] در آموزش شیمی سبب شده است تا مفاهیم ارایه شده از جذابیّت بیشتری برخوردار بوده و دانش آموزان با ملاحظه کاربرد عینی مفاهیم آموخته شده در زندگی و فعالیت های روزانه، انگیزه و رغبت بیشتری برای مطالعه شیمی نشان دهند (Johnstone, 2000).
پ- مهارت و سواد شیمی
از لحاظ مهارتی، یک شخص دارای سواد شیمی، باید بتواند در مواقع لزوم با طرح سوال علمی، به دنبال مشاهده علمی و کسب اطلاعات از منابع علمی روز برود و با گردآوری اسناد و شواهد علمی کافی، فرضیه علمی خود را به اثبات برساند.
بنابراین مهارت های لازم در یک شخص با سواد شیمی عبارتند از : "توانایی کار با اعداد[11]"، انجام مشاهده دقیق، فعالیت های عملی و ذهنی مبتنی بر روش علمی، توانایی حل مسئله، کاوشگری علمی، توانایی استفاده از منابع اطلاعاتی گوناگون، رعایت نکات ایمنی در کار با مواد شیمیایی و … .
یکی از یادگیری های ضروری در آموزش شیمی توانایی کار با اعداد است. برای هر فردی که علوم تجربی را درک کند و به ماهیت تجربی بودن دانش شیمی و اهمیت جنبه های کمّی، اندازه گیری، احتمالات، صحت و دقت، به کارگیری اعداد و استفاده از ریاضی و روابط کمّی در آن پی ببرد، ضرورت کار با اعداد آشکار می شود. حل مسئله به تقویت این یادگیری می انجامد. بنابراین باید در جریان انجام فعالیت های کاوشگری، دانش آموزان فرصت تقویت راه هایی را داشته باشند که به کمک آنها بتوانند متغیرها را دستکاری کنند، کمیّت ها را اندازه گیری کنند، داده های به دست آمده را ثبت و آنها را تحلیل و تفسیر نمایند و به اهمیت اطلاعات عددی در دنیای علم شیمی پی ببرند و به آمار و ارقام به دست آمده از پژوهش های علمی اعتقاد پیدا کنند.
دانش آموزان علاوه بر آشنایی با زبان تخصصی شیمی و خواندن و نوشتن فرمول شیمیایی مواد، باید به کسب مهارت در نوشتن، موازنه کردن، محاسبات مربوط به جرم، حجم، مول بر پایه معادله های شیمیایی نوشته شده بپردازند.
مهارت انجام مشاهده یک فرایند شناختی است و هنگامی به درستی صورت می گیرد که دارای هدف مشخصی بوده و بر پایه یک تفکر نظری استوار باشد. بین دیدن و مشاهده کردن تفاوت زیادی وجود دارد. دانش آموزان چیزهای زیادی را می بینند؛ اما همه آنها را مشاهده نمی کنند. عمل مشاهده کردن معمولاً متمایزتر و دقیقتر از عمل دیدن است. باید ذهن دانش آموزان را آماده کرد تا بتوانند مشاهده کردن یعنی تمرکز ادراک، حواس و جدیّت در دیدن را یاد بگیرند.
دانش آموزان باید بتوانند با شیوه بهره برداری و مهارت استفاده کردن از منابع اطلاعاتی گوناگونی همچون کتاب های مرجع، مجلات و دیگر رسانه های گروهی، فیلم، نوارهای شنیداری و دیداری، نرم افزارهای رایانه ای و منابع اجتماعی همچون کتابخانه ها، موزه ها، سازمانها و کارخانه ها آشنا شوند.
ت- نگرش و سواد شیمی
از لحاظ نگرشی شخص با سواد شیمی باید دید واقع بینانه و در عین حال منصفانه از علم شیمی و کاربردهای آن داشته باشد. همچنین بتواند در سطح جامعه و در زندگی شغلی و شخصی خود از مفاهیم و نظریه های شیمی استفاده کرده و دلالت های علم شیمی در توجیه رخدادها و پدیده های علمی مرتبط را به کار بندد. شخص با سواد شیمی با مشاهده مقاله های علمی یا برنامه های مستند علمی در تلویزیون، به جایگاه ویژه علم شیمی در حل مشکلات بشری پی ببرد.
شخص با سواد شیمی ضمن آگاهی از ضررهای ناشی از مصرف سیگار، مواد مخدر، الکل و برخی داروهای انرژی زا، به صورت منطقی و منطبق بر روش علمی، دیگران را نیز از مصرف مواد خطرناک ذکر شده بر حذر می دارد. همچنین صرفه جویی در مصرف آب، انرژی، به کارگیری شیوه های حفاظت از محیط زیست، جلوگیری از آلودگی رودخانه ها و فضاهای سبز از مشخصات یک شخص با سواد شیمی است. در رابطه با استفاده از مواد غذایی، یک شخص با سواد شیمی از ضررهای ناشی از زیاده روی در مصرف نمک، مواد قندی و غذاهای پر چرب، تلاش می کند تا برای حفظ سلامت بدن خود، دیگران را نیز با نگرش های مثبت تحت تاثیر قرار دهد.
شحص دارای سواد شیمی درک می کند که استفاده بی رویه از سوخت های فسیلی، علاوه بر آلودگی هوا و گرم شدن ناشی از اثرات گلخانه ای سبب پیدایش یک سری مشکلات زیست- محیطی در جوامع شهری می شود، که ممکن است سلامت کودکان و بزرگسالان را به خطر اندازد. روی این اصل علاوه بر صرفع جویی در مصرف انرژی های تجدید ناپذیر فسیلی، تلاش می کند تا زمینه های استفاده از انرژی های پاک را در سطح جامعه فراهم سازد.
با توجه به تعریف سواد شیمی در چهار بعد محتوا، زمینه، مهارت و نگرش، سطوح مختلف سواد شیمی عبارتند از:
1- "سواد شیمی اسمی[12]": این سطح به حیطه محتوا مربوط بوده و شخصی که در این سطح از سواد شیمی قرار دارد، فقط با مفاهیم شیمی آشنایی اولیه دارد.
2- "سواد شیمی عملکردی[13]": این سطح به حیطه زمینه مربوط بوده و کسانی که در این سطح از سواد شیمی قرار دارند، می توانند یک مفهوم شیمیایی را تعریف کرده و توضیح دهند.
3- "سواد شیمی ادراکی[14]": این سطح به حیطه محتوا و زمینه تعلق داشته و کسانی که به این سطح از سواد شیمی دست می یابند، توانایی تفسیر پدیده های علمی روزمره با استفاده از مفاهیم و نظریه های شیمی را دارا هستند.
4- "سواد شیمی چند بعدی[15]": این سطح به حیطه زمینه و مهارت ها مربوط بوده و افرادی که به این سطح از سواد شیمی می رسند، توانایی نوشتن یک متن علمی شیمی را دارا بوده و می توانند به طور فعال در بحث های علمی شرکت نمایند (Shwartz etal, 2005).
آموزش شیمی به صورت دو بُعدی
"جانستون"[16] (1991) معتقد است که برای رسیدن دانش آموزان به یک درک صحیح از علم شیمی، باید آنها بتوانند در سه سطح مختلف تفکر به یادگیری بپردازند. این سه سطح که در قالب یک نمایه مثلثی شکل ارایه می شوند، شامل سطوح ماکروسکوپی، مولکولی و نمادی می باشند.
در سطح ماکروسکوپی، مشاهده عینی مواد شیمیایی و تغییرات آنها با استفاده از فعالیت های آزمایشگاهی و مهارت های مربوطه و مرتبط ساختن نظریه ها و نمادهای ارائه شده درمحتوای درسی با اشیای فیزیکی و وسایل اندازه گیری مورد نظر است (Hofstein, 2004).
در سطح نمادی، تبیین پدیده های شیمیایی، تغییرات انرژی و نظریه های علمی در قالب معادله های ریاضی و نمادهای شیمیایی همراه با حل مسئله و "کاربرد اعداد"[17] هدف اصلی آموزش شیمی می باشد.
در سطح مولکولی رفتار اتم ها، یونها و مولکول ها در تبدیل های شیمیایی و ارائه پنجره هایی برای مشاهده دنیای مولکولی با استفاده از نمودارها، جدول ها، استفاده از مدل ها و نرم افزارهای شبیه سازی مجازی در دستور کار قرار دارد. استفاده وسیع از انیمیشن های رایانه ای، شبیه سازی ها ومدل های مولکولی پویا، انجام آزمایش در یک آزمایشگاه مجازی و … منجر به تغییر نگرش و توانایی دانش آموزان در تجسم مولکول ها، یون ها و اتم ها و همچنین تغییرات شیمیایی صورت گرفته در سطح مولکولی می شود.
باید توجه داشت که یادگیری و درک مفاهیم شیمی به خاطر پدیده های شیمیایی پیچیده و غیر قابل لمس، اغلب دشوار است. در فرایند یاددهی و یادگیری شیمی، معلمان و دانش آموزان با نظریه ها و فرضیه هایی روبرو هستند که به راحتی قابل تجسم نیستند. بررسی ویژگی ها و رفتار مواد شیمیایی که در اندازه های مولکولی و اتمی هستند و با چشم مسطح و حتی میکروسکوپ های قوی نیز قابل مشاهده نیستند، اغلب مشکل است و منجر به کج فهمی می گردد. همچنین برخی پدیده های شیمیایی را به لحاظ محدودیت زمانی و یا ایمنی، نمی توان در آزمایشگاه مدرسه تجربه کرد. برای این منظور استفاده از شبیه سازی، ساخت مدل و نیز انیمیشن های رایانه ای پیشنهاد شده است. استفاده از مدل ها و شبیه سازی ها کمک بسیار زیادی به درک عمیق و مفهومی شیمی نموده و بسیاری از کج فهمی های رایج را برطرف می سازد (Badrian, 2008).
آموزش شیمی به صورت سه بُعدی
پیشرفت های اخیر در علوم تربیتی و نیز مشخص شدن شیوه یادگیری دانش آموزان، به پژوهشگران آموزشی کمک کرد تا بتوانند انتظارات آموزشی خود را به درستی مشخص کنند. باید توجه داشت که هدف از آموزش شیمی در دوره متوسطه تربیت شیمیدان نیست. اگر یکی از اهداف آموزشی علاقمند نمودن دانش آموزان به علم شیمی و ادامه تحصیل در آن رشته باشد، باز می توان با احتمال به یقین گفت که قرار نیست همه ی دانش آموزان در رشته شیمی ادامه تحصیل داده و در آینده شیمیدان شوند.
هدف اصلی از آموزش شیمی در دوره ی متوسطه این است که فعالیت های انجام گرفته در فرایندهای یاددهی و یادگیری شیمی وسیله ای شود برای آموزش مهارت های زندگی، حل مسئله، کاوشگری و ارتقای سطح سواد شیمی. در این رویکرد، شیمی در خدمت آموزش است و از جاذبه های علم شیمی برای پیشبرد اهداف آموزشی بهره گرفته می شود. هدف ذکر شده در آموزش شیمی را می توان از منظر عوامل انسانی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نیز فناورانه به شرح زیر بررسی کرد:
1. بافت سیاسی، اقتصادی، محیطی، اجتماعی و همچنین ملاحظات تاریخی و فلسفی، با درک ما از مفاهیم شیمی، واکنشها و فرایندهایی که به دانش آموزان وعموم مردم آموزش داده می شود، ارتباط زیادی داشته و بصورت در هم تنیده است.
2. اگر آموزش شیمی در سه بعد ماکروسکوپی، نمادی و مولکولی به صورت مجزا از سایر حیطه ها از جمله فناوری و جامعه صورت گیرد، در این صورت نمی توان انتظار ارتقای سطح سواد شیمی در دانش آموزان را داشت. انجام پژوهش، حل مسئله، کاوشگری و ارتباط دادن منطقی بین علم- فناوری، جامعه و محیط زیست به دانش آموزان کمک خواهد کرد تا علاوه بر کسب دید چند رشته ای و چند بُعدی در یادگیری شیمی، در حل مشکلات و مسائل موجود در زندگی روزمره فعالانه و آگاهانه عمل نمایند
"ماهافی"[18] (2004) با طرح آموزش شیمی به صورت "زمینه- محور"، برای کامل کردن تاکسونومی سطوح تفکر جانستون، معتقد است که علاوه بر آموزش شیمی در سه سطح تفکر ماکروسکوپی، مولکولی و نمادی، باید سطح چهارمی با عنوان "عوامل انسانی"[19] را نیز به این سطوح اضافه کرد و یاددهی و یادگیری شیمی را به صورت سه بعدی انجام داد.
پژوهشگران معتقدند که قبل از سال 1975 میلادی، به هنگام تدوین برنامه درسی شیمی در دوره های مختلف تحصیلی، اغلب کارشناسان برنامه ریزی آموزشی با این سوال عمده مواجه بودن که "چه موضوع هایی را باید در برنامه درسی شیمی آموزش داد؟" این سوال باعث شد تا یک برنامه ی درسی فشرده و حجیمی از موضوع ها و مفاهیم متنوع شیمی تهیه و به مورد اجرا درآید. این برنامه های درسی بر پایه ارزشیابی های صورت گرفته بارها مورد اصلاح و بازبینی قرار گرفتند. در اواخر قرن بیستم این سوال در مراکز علمی و صنعتی مطرح شد که "چه چیزی را باید دانش آموزان یاد بگیرند؟" با این سوال، بیشتر پژوهش های انجام گرفته در سطح جهان، از برنامه های درسی دانش – محور به سمت برنامه های درسی بین رشته ای و زمینه – محور و اتخاذ رویکردهای فرایندی، کاوشگری و انجام پژوهش سوق داده شد.
وجود سطوح تفکر سه بُعدی و پوشش دادن حیطه های مختلف ماکروسکوپی، مولکولی، نمادی و عوامل انسانی در علم شیمی، سبب شده است تا طرح آموزش "زمینه- محور"[20] علم شیمی مورد استقبال پژوهشگران واقع شده و از آن به عنوان یک الگوی کامل مطالعاتی در فرایند یاددهی- یادگیری و بررسی اثربخشی یافته های جدید علوم تربیتی استفاده نمایند (بدریان، 1387).
با استفاده از رویکرد "علم- فناوری- جامعه و محیط زیست"[21] (STSE) و استفاده از زمینه های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، می توان مفاهیم و نظریه های شیمی را در قالب تجربه های یادگیری جدیدی به دانش آموزان ارایه کرد. استفاده از رویکرد زمینه- محور در آموزش شیمی سبب شده است تا مفاهیم ارایه شده از جذابیت بیشتری برخوردار بوده و دانش آموزان با ملاحظه کاربرد عینی مفاهیم آموخته شده در زندگی واقعی، انگیزه و رغبت بیشتری برای مطالعه شیمی نشان دهند.
چندین راهبرد برای آموزش زمینه- محور شیمی وجود دارند که بیشتر آنها بر اساس راهبرد "نیاز برای دانستن"[22] طراحی شده اند. این راهبردها منطبق بر رویکرد حل مسئله بوده و هدف اصلی آنها "یادگیری معنی دار"[23] شیمی است. برنامه های درسی متعددی بر پایه آموزش زمینه – محور شیمی تدوین و در برخی از کشورها به مورد اجرا در آمده است. در جدول 1، برخی از محتواهای آموزشی تدوین شده بر پایه رویکرد زمینه- محور، برای آموزش شیمی آورده شده است.
جدول 1 : محتوای آموزش شیمی مبتنی بر رویکرد زمینه – محور در برخی از کشورها
برنامه درسی
کشور اجرا کننده
فعالیت دانش آموزان
آموزش معنی دار شیمی[24]
هلند
تا آن جایی که ممکن است دانش آموزان در فعالیت های عملی زمینه- محور درگیر می شوند. در این حالت یادگیری مفاهیم به صورت معنی دار صورت می گیرد.
شیمی در زمینه[25]
آلمان
دانش آموزان بر اساس دانش اولیه خود، پرسش هایی را طرح می کنند و برای یافتن پاسخ آنها دست به طراحی آزمایش و انجام فعالیت های عملی می زنند.
شیمی پیشرفته سالتر[26]
انگلستان
استفاده از رویکرد قصه گویی و داستان سرایی مرتبط با شیمی. برای مثال یک موضوع مانند آلودگی محیط زیست و شیوه های جلوگیری از آن را انتخاب و از طریق بررسی راههای مبارزه با آن، مفاهیم مختلف به دانش آموزان آموزش داده می شود.
شیمی در جامعه[27]
آمریکا
در این برنامه هدف اصلی تقویت سواد علمی دانش آموزان است. به عبارت دیگر آموزش شیمی هدف اصلی این برنامه نیست، بلکه اهمیت علم شیمی در جامعه و تاثیر آن بر زندگی انسانها نشان داده می شود.

هدف طراحان برنامه های درسی زمینه- محور این بوده است که تجربیات دانش آموزان را بیشتر بر اساس "نیاز به دانستن" و ارتباط مفاهیم شیمی با زمینه های واقعی زندگی آنها سازماندهی کنند تا شرایط "نیاز به کاربستن" فراهم گردد (Gilbert, 2006):
در فلسفه این برنامه های درسی آمده است: "هنگامی که افراد با مسئله ای مواجه می شوند، برای حل آن نیاز به دانش دارند. اگر آنها دانش لازم برای حل مسئله را نداشته باشند، در صدد جستجوی آن بر می آیند". بنابراین، دانش برای هدف ویژه ای توسط خود آنها سازماندهی و ساخته می شود.
در برنامه های درسی زمینه- محور شیمی، از موضوع های متنوعی در زمینه محیط زیست و مسائل اجتماعی در تدوین محتوای آموزشی استفاده شده است. برای مثال می توان به موضوع های زیر اشاره کرد:
· بحران انرژی و سوخت های جایگزین
· آب و اهمیت ان در زندگی
· گرم شدن کره زمین و تاثیر آن بر اقیانوس ها
· اثرات گلخانه ای کربن دی اکسید و اثرات آن بر شریط آب و هوایی
· پلاستیکهای تجزیه پذیر و تجزیه ناپذیر
· سوراخ شدن لایه اوزون
· مصرف سیگار و نوشیدنیهای الکلی و تاثیر آنها بر سلامتی انسانها
· موتورهای گاز سوز و بنزین سوز
· آلودگی هوا، سوخت های پاک و …
دانش آموزان برای حل مسائل ذکر شده، نیازمند یادگیری مفاهیم پایه ای شیمی هستند که برخی از آنها عبارتند از: تعادل های شیمیایی، انرژی، آنتروپی، استوکیومتری، شیمی آلی، اسیدها، بازها و ….
مفاهیم پایه ای ذکر شده به همراه دیگر مفاهیم، چندین بار برای حل مسئله در زمینه های مختلف تکرار می شوند تا دانش آموزان مهارت لازم برای به کارگیری آنها را در عمل به دست آورند.

نگرشی نو بر آموزش شیمی
در دهه ی گذشته، معلمان و طراحان برنامه های درسی شیمی، از این عقیده حمایت کرده اند که هدف از آموزش شیمی نباید این باشد که دانش آموزان را برای ورود به دانشگاه آماده کنند، بلکه هدف اصلی باید تربیت شهروندان دارای سواد شیمی باشد. جامعه ی امروز به طور فزاینده ای تحت تاثیر علم و فناوری است، بنابراین علم شیمی باید آنچنان تدریس شود که ارتباط آن با زندگی روزمره و نقش آن در صنعت، فناوری و جامعه مورد تاکید قرار گیرد.
در طول ده سال اخیر برنامه های درسی شیمی در اقصی نقاط جهان به صورت بنیادی تغییر کرده و رویکردها، راهبردها و روش های جدیدی مبتنی بر یافته های پژوهشی جایگزین نظام های آموزشی سنتی شیمی در مدارس گشته است. راهبرد مورد استفاده در برنامه ریزی درسی شیمی در چند سال اخیر موظف است تا در برنامه های درسی مدارس، به جنبه های زیر از علم شیمی توجه نماید:
1. ساختار مفهومی علم شیمی
2. فرایندهای شیمیایی
3. کاربردهای فناورانه علم شیمی
4. افزایش علاقه ی دانش آموزان به علم شیمی
5. جنبه های فرهنگی علم شیمی
6. دلالت های اجتماعی علم شیمی
ورود ابعاد جدید به آموزش علم شیمی در مدارس ایجاب می کند تا روشهای تدریس شیمی به طور اساسی دچار تغییر و تحول گردند. در رویکردهای جدید آموزشی تلاش می شود تا فضای کلاس درس به صورتی باشد که در آن به دانش آموز اجازه داده شود تا به طور فیزیکی و هوشمندانه با مواد آموزشی مناسب تعامل داشته باشد. اساس فعالیت های تعاملی دانش آموزان با مواد آموزشی بر کاوشگری استوار است.
برنامه های درسی شیمی طوری تنظیم شده اند که در آنها روش تدریس معمول در کلاس درس، روش دیکته ایی است که در آن معلم سخنرانی می کند و دانش آموزان چیزهایی را گوش می دهند یا یادداشت می کنند. در بیشتر بحث های کلاسی، معلم سخنران اصلی است و به تفاوتهای فردی دانش آموزان در کلاس درس کمتر توجه می شود. تعامل بین معلم و دانش آموزان بیشتر به این صورت است که در آن معلم سئوال هایی را می پرسد و دانش آموزان جواب می دهند. در ادامه، معلم جواب را تایید و یا تکذیب کرده و نهایتاً جواب درست را می گوید. در این حالت مشاهده می شود که دانش آموزان نقش اندکی در فرایند یادگیری در کلاس درس دارند و احتمال غیر فعال شدن آنها بیشتر است.
اهمیت روزافزون علم شیمی در زندگی انسان ها سبب شده است تا آموزش مناسب و اثربخش آن به ویژه در برنامه ی درسی مدارس به عنوان یکی از حوزه های فعال علوم تجربی از اهمیت به سزایی برخوردار گردد. از نظر آنان، با ورود به قرن 21، عوامل مختلفی شیوه های یاددهی ویادگیری علم شیمی را تحت تاثیر قرار داده است. گسترش نظریه های شناختی و افزایش درک پژوهشگران از چگونگی یادگیری دانش آموزان، استفاده گسترده از رایانه و فناوری اطلاعات برای تجسم ومرئی سازی پدیده های علمی پیچیده، عوامل بیرونی مانند نگرانیهای جهانی نسبت به انرژی، منابع آب ومحیط زیست، افزایش سطح سواد علمی، تبیین سطوح مختلف سواد شیمی و افزایش درک عمومی از علوم مختلف، سبب شده است تا یاددهی- یادگیری اثربخش شیمی در مدارس و دانشگاهها، مورد توجه مسئولان، سیاست ورزان، جامعه شناسان و حتی اقتصاددانان قرار گیرد.
باید توجه داشت که یادگیری و درک مفاهیم شیمی به خاطر پدیده های شیمیایی پیچیده و غیر قابل لمس، اغلب دشوار است. در فرایند یاددهی و یادگیری شیمی، معلمان و دانش آموزان با نظریه ها و فرضیه هایی روبرو هستند که به راحتی قابل تجسم نیستند. بررسی ویژگی ها و رفتار مواد شیمیایی که در اندازه های مولکولی و اتمی هستند و با چشم مسطح و حتی میکروسکوپ های قوی نیز قابل مشاهده نیستند، اغلب مشکل است و منجر به کج فهمی می گردد. همچنین برخی پدیده های شیمیایی را به لحاظ محدودیت زمانی و یا ایمنی، نمی توان در آزمایشگاه مدرسه تجربه کرد. برای این منظور استفاده از شبیه سازی، ساخت مدل و نیز انیمیشن های رایانه ای پیشنهاد شده است. استفاده از مدل ها و شبیه سازی ها کمک بسیار زیادی به درک عمیق و مفهومی شیمی نموده و بسیاری از کج فهمی های رایج را برطرف می سازد.
"جانستون"[1] (1991) معتقد است که برای رسیدن دانش آموزان به یک درک صحیح از علم شیمی، باید آنها بتوانند در سه سطح مختلف تفکر به یادگیری بپردازند. این سه سطح که در قالب یک نمایه مثلثی شکل ارایه می شوند، شامل سطوح ماکروسکوپی، مولکولی و نمادی می باشند.
در سطح ماکروسکوپی، مشاهده عینی مواد شیمیایی و تغییرات آنها با استفاده از فعالیت های آزمایشگاهی و مهارت های مربوطه و مرتبط ساختن نظریه ها و نمادهای ارائه شده درمحتوای درسی با اشیای فیزیکی و وسایل اندازه گیری مورد نظر است. این گونه فعالیت ها اغلب در قالب فعالیت های عملی در آزمایشگاه و یا بیرون از محیط مدرسه انجام می گیرند.
در سطح نمادی، تبیین پدیده های شیمیایی، تغییرات انرژی و نظریه های علمی در قالب معادله های ریاضی و نمادهای شیمیایی، همراه با حل مسئله و "کاربرد اعداد"[2] هدف اصلی آموزش شیمی می باشد.
در سطح مولکولی رفتار اتم ها، یونها و مولکول ها در تبدیل های شیمیایی و ارائه پنجره هایی برای مشاهده دنیای مولکولی با استفاده از نمودارها، جدول ها، استفاده از مدل ها و نرم افزارهای شبیه سازی مجازی در دستور کار قرار دارد. استفاده وسیع از انیمیشن های رایانه ای، شبیه سازی ها ومدل های مولکولی پویا، انجام آزمایش در یک آزمایشگاه مجازی و … منجر به تغییر نگرش و توانایی دانش آموزان در تجسم مولکول ها، یون ها و اتم ها و همچنین تغییرات شیمیایی صورت گرفته در سطح مولکولی می شود.
با توجه به اهمیت سطوح تفکر ذکر شده، در پست های بعدی، به بررسی جایگاه و اهمیت هر کدام از آنها در مولفه های برنامه درسی شیمی خواهیم پرداخت.
توصیف وضعیت موجود و تشخیص مسئله
حدود 12 سال است که به عنوان دبیر شیمی در مدارس شیراز و مرودشت تدریس می کنم.
تدریس علوم پایه از جمله شیمی از دشواری های خاص برخوردار است. یکی از مشکلات عمده در تدریس این درس، تنوع مطالب و عنوان ها در آن است. چنان که، در آن با مفاهیم، مسایل، موارد آزمایشگاهی و جنبه های کاربردی روبرو هستیم و به هم پیوستگی مطالب و عدم درک عمیق موضوعی سبب ضعف در یادگیری می شود. همچنین اگر
دانش آموز در پیش نیازهای درس خاصی مهارت کافی نداشته باشد، به دشواری می تواند به یادگیری مباحث در سال های بعد ادامه دهد.
کتاب های شیمی دارای مزایا و معایبی می باشند که باید در حین تدریس به آن ها توجه کرد. ابتدا مزایای این کتاب ها را بیان می کنم. مثلاً در این کتاب ها به مشکلات روز دنیا پرداخته شده است و فاصله موضوعی میان کتاب های درسی با کتاب های دانشگاهی بسیار کاهش یافته است. در ضمن از طرح مسایل پیچیده کاسته شده و به مفاهیم بنیادی بیش تر پرداخته شده که بسیار مفید است. در تالیف کتاب ها از منابع معتبر داخلی و خارجی استفاده شده است و از نظر تعداد شکل، نمودار و جدول های مناسب، کتاب ها مفید و غنی هستند. این کتاب ها ظاهر نسبتاً خوبی دارند و حتی در حاشیه ها جای کافی برای یادداشت مطالب لازم وجود دارد. بخش های "بیش تر بدانید" که در متن کتاب آمده است نیز نه تنها برای
دانش آموزان، بلکه برای معلمان بسیار سودمند است.
اما این کتاب ها معایبی نیز دارند. مثلاً مطالب آورده شده در کتاب ها پیوستگی ندارند. حجم شیمی آلی کم شده است و اطلاعات ناقصی از آن ارائه شده است. ارتباط عرضی میان کتاب های شیمی و فیزیک وجود ندارد. به طوری که سطح کتاب شیمی پایین تر است. با کمرنگ شدن نقش آزمایشگاه، علم شیمی به خوبی آموخته نمی شود. در کتاب های شیمی، اشکالات چاپی بسیاری دیده می شود.
کتاب شیمی(1)، کتاب خوبی است اما اختلاف فاز زیادی میان مباحث درسی این کتاب با کتاب های شیمی سال های بعد مشاهده می شود.
در کتاب های شیمی محتوا ارائه شده اما این محتوا برای معلم تحلیل نشده است. در این کتاب ها مرجعی معرفی نشده است. به طوری که در بعضی مواقع معلم به درستی مطلب شک می کند و منبعی برای برطرف کردن شک خود در دسترس ندارد. کتاب های شیمی دارای کتاب معلم و CD آموزشی نمی باشند.
مشکل دیگری که معلم با آن مواجه است ارزشیابی می باشد. کنکور سراسری و آزمون نهایی سبب شده است که معلمان ندانند چگونه ارزشیابی را به عمل آورند. درس ها با یکدیگر ارتباط عرضی چندانی ندارند. مثلاً دانش آموز هنوز در ریاضی نمودار را نخوانده است ولی در شیمی باید از آن استفاده کند.
بزرگ ترین مشکلی که کتاب های درسی دارند نبود یا کمبود مسئله های برگزیده در پایان فصل هاست. کارشناسان آموزشی از معلمان انتظار دارند که تدریس با رویکرد فعال داشته باشند. اما آیا کتاب ها واقعاً رویکرد فعال دارند؟
امروزه در دنیا روی فناوری و بسته های آموزش کار می کنند. اما آیا در کشور ما امکانات محلی به معلم اجازه تدریس با رویکرد فعال را می دهد؟
بنا به دلایل متفاوت بعضی از شیوه ها را نمی توان پیاده کرد. برای نمونه مقررات مدرسه اجازه نمی دهد که به راحتی بتوان با دانش آموزان در سایت های شبکه اینترنت کار کنیم. ضمناً باید به خواسته های خانواده ها از معلم نیز توجه کرد. همه آن ها انتظار دارند که فرزندانشان در دانشگاه قبول شوند.
با تمام این تفاسیر امسال نیز مانند سال های قبل تمایل داشتم که کلاس شیمی برای
دانش آموزان کلاسی با شور و نشاط و باانگیزه باشد. در صدد یافتن راهی بودم که با توجه به انتظارات والدین و امکانات مدرسه از روش های نوین مناسب برای تدریس استفاده کنم، موضوع جهانی شدن آموزش شیمی را در نظر داشته باشم و موجب رشد خلاقیت
دانش آموزان شوم.
پس از 12 سال تدریس شیمی به این نتیجه رسیدم که اگر دانش آموز مستقیماً در امر یاددهی و یادگیری دخالت کند و با آن درگیر شود نتیجه مطلوب تری به دست خواهد آمد. باید توجه داشت آن چه که در فرایند یاددهی و یادگیری نقش اساسی دارد، فعالیت و شرکت مستمر و جدی فراگیران با حضور فعال آن ها در جریان یادگیری است.
اگر علوم و نظریه های آموخته شده در حین آموزش، با عمل همراه شود، فرد آموزش دیده صاحب درک، فهم، تعقل و مهارت می شود و به مسایل با دید انتقادی می نگرد، آن ها را تجزیه و تحلیل و ترکیب مجدد می کند و به فردی منتقد و صاحب رای تبدیل
می شود. باید توجه کرد که یادگیری، با حفظ مطالب و نقل آن ها متفاوت است. یادگیری هنگامی صورت می گیرد که فراگیر، خود تجربه کند و در نتیجه تجربه، تغییراتی در افکار، عادت ها، تمایلات و اعمال او ظاهر شود.
هدف از آموزش علوم تجربی، پرورش مهارت علمی و موثر در دانش آموزان است. ضرورت استفاده از تدریس فعال بر همگان مشخص است. اما هیچ روشی به تنهایی برای آموزش دروس تجربی از جمله شیمی کافی نیست، باید از ترکیب روش های گوناگون برای آموزش این دروس استفاده کرد.
امسال دومین سال تجربه تدریس خود در شیمی2 را پشت سر گذاشتم. همانطور که همه دبیران شیمی می دانند تدریس شیمی2 نسبت به تدریس پایه های دیگر مشکلات خاص خود را دارد. سال گذشته که اولین تجربه در تدریس شیمی2 را گذراندم با مشکلات بسیاری مواجه شدم. بنابراین برای امسال برنامه ریزی هایی داشتم. تصمیم گرفتم با جهانی شدن آموزش شیمی همگام شوم و با استفاده از نوآوری آموزشی، سهمی در ایجاد تحول در آموزش شیمی داشته باشم. یکی از نوآوری های آموزشی در جهت جهانی شدن آموزش شیمی استفاده ازفناوری IT وICT است. اما باشرایط موجود در مدارس چگونه می توانستم، از این فناوری استفاده کنم؟
بیش ترین چالش هایی که با آن مواجه بودم چگونگی تلفیق فناوری در امر تدریس بود. من با پاره ای موانع احساسی مواجه بودم که خلاصه آن عبارتند از:
موانع بزرگ روانشناختی در ارتباط با آزمایش کردن و به کارگیری IT و ICT؛
دشوار بودن تغییر باورهای تربیتی و آموزشی زیربنایی؛
سختی تغییر ساختار "ریشه یافته در ذهن" در زمینه "هنر تدریس"؛
ترس در از دست دادن اختیارات و کنترل کلاس درس؛
عدم هماهنگی با دیگر معلمان و بخصوص معلمان شیمی دیگر؛
وجود مسایل و مشکلات موجود در مدرسه؛
نادیده گرفته شدن تلاش های من از طرف مسئولین مدرسه و اداره.
این عوامل، عوامل انسانی بودند. به نظر می رسید که IT و ICT تجربیات حرفه ای مرا تهدید می کند. اما من سعی کردم که با اعتماد به نفس کامل قدم در این راه بگذارم. چرا که عقیده دارم، معلمان فردا رویکردی نو برای کار خود و دیدگاهی جدید درباره معنا و مفهوم آموزش و یادگیری پیدا کنند.
با وجود تمام مشکلات برای جهانی شدن آموزش شیمی خود را مهیا کردم. با این دیدگاه که با استفاده از فناوری IT می توان یادگیری را پشتیبانی و تسهیل کرد و محیطی مناسب برای هدایت آن فراهم ساخت و با این تفکر که IT و ICT به عنوان یک کاتالیزگر می تواند شیوه های تفکر در مورد یاددهی – یادگیری را فعال کند و موجب تغییر در کلاس های درس شود، شروع به کار نمودم.
اما مسئله اصلی من این بود که: "با چه تمهیداتی فناوری IT و ICT را در کلاس شیمی به کار برم و در جهانی شدن آموزش شیمی همگام شوم؟" برای این منظور باید محتاطانه عمل می کردم. بنابراین برای رسیدن به هدف مرحله مرحله عمل کردم.
گردآوری اطلاعات (شواهد1)
در رابطه با این اقدام باید با احتیاط عمل می کردم. بنابراین شروع به جمع آوری اطلاعات نمودم. برای این منظور از چند مرحله استفاده نمودم. مراحل به تفکیک عبارت بودند از:
گردآوری اطلاعات (شواهد1)، مرحله اول
صحبت با معلمان، مدیران، معاونان، مشاوران و دانش آموزان از طریق نظرسنجی از آن ها. درباره شیوه عملکرد خود در کلاس درس. یافته های این مرحله عبارتند از:
ا ) معلمان: همکاران شیمی در مدرسه تمایل چندانی به استفاده از رایانه در هنگام تدریس نداشتند و استفاده از اینترنت در امر تدریس را غیر ممکن می دانستند. البته لازم به ذکر است که دلیل آن را عدم آشنایی آن ها با رایانه و اینترنت می دانستند. معلمان دروس دیگر نیز همین نظر را داشتند.
ب ) مدیران، معاونان و مشاوران: با توجه به امکانات مدرسه می بایست تدریس مبتنی بر IT را انجام می دادم. به همین منظور نیاز به تعدادی رایانه و همچنین خط پرسرعت اینترنت بود. با توجه به صحبت مدیر و معاونان تعدادی رایانه در سایت کامپیوتر مدرسه وجود داشت اما اتصال به اینترنت غیرممکن بود. به گفته آن ها به دلیل وجود فقط یک خط تلفن در مدرسه نمی توانستیم از اینترنت استفاده کنیم.
ت ) دانش آموزان: طبق روال همه ساله در ابتدای سال از دانش آموزان درباره شیوه عملکرد در کلاس درس نظرسنجی می کنم. چند روش را به آن ها پیشنهاد می دهم و نظرات آن ها را جویا می شوم. اکثریت قریب به اتفاق دانش آموزان شیوه
جزوه نویسی را از من طالب بودند و بر این امر پافشاری می کردند. با توجه به تجربه ای که در این چند سال کسب کرده ام بهتر بود که بنا به درخواست
دانش آموزان عمل کنم و هدایتگری آن ها به سوی روش فعال را به مرور زمان انجام دهم. بنابراین در ابتدا شیوه سنتی را برای تدریس انتخاب نمودم. با توجه به تجربیات سال های گذشته خود، می دانستم که با روش سنتی فقط می توان پیشرفت
دانش آموزان در حیطه دانشی فراهم کرد، ولی روش های فعال و مبتنی بر IT
می تواند یادگیری در سطوح بالاتر درک و فهم و کاربردی را تقویت کند. اما مشکلات بسیاری بر سر راه من وجود داشت. مشکل اصلی، کمبود یا نبود منابع و تجربیات فنی، کمبود رایانه ها و هزینه بالای اتصال به اینترنت، که برای مدرسه مشکل ساز بود. مشکل اساسی دیگر، دگرگونی و تغییرات اساسی در شیوه های تدریس بود.
تجزیه و تحلیل نتایج، مرحله اول
با توجه به نتایج به دست آمده، دانش آموزان علاقه زیادی به روش تدریس سنتی و نوشتن جزوه در کلاس داشتند. از طرفی امکان استفاده از اینترنت در مدرسه غیر ممکن بود و فقط تعداد معدودی رایانه در مدرسه وجود داشت. بنابراین شرایط ایجاب می کرد که با روش سنتی تدریس کنم.
اجرای راه حل، مرحله اول
تدریس فصل اول کتاب را با شیوه سنتی آغاز کردم. نکات مهم آن را توضیح داده و به صورت جزوه در اختیار دانش آموزان قرار دادم. سپس متن درس خوانده می شد و نکات مهم در کتاب علامت زده می شد. هرجلسه از مطالب تدریس شده به صورت شفاهی پرسش به عمل می آوردم و دانش آموزان هم مطالب را حفظ کرده و به من جواب می دادند. البته در پاسخ پرسش های مفهومی و کاربردی اشکال داشتند و آن ها را درک نمی کردند.
بعد از تدریس 9 صفحه اول کتاب، چند نمونه سوال برای دانش آموزان حل کردم و برای جلسه بعد امتحان تعیین نمودم.
امتحان شامل سه نمره سوال تشریحی بود که در سطح های دانش، درک و فهم و کاربرد طراحی شده بود. برای هر مورد یک نمره در نظر گرفتم. سوالات عبارت بودند از:
سطح دانش:
1. مشاهده کدامیک از موارد زیر در آزمایش رادرفورد نشان می دهد که بیشتر حجم اتم از فضای خالی تشکیل شده است؟ توضیح دهید.
آ)عبور بدون انحراف بیشتر ذرات آلفا از ورقه طلا
ب) انحراف شدید بعضی از ذرات آلفا
سطح درک و فهم
2. قانع کننده ترین دلیل برای این نتیجه که پرتوهای کاتدی از جنس امواج الکترومغناطیس نیستند، چیست؟
سطح کاربرد
3. نمودار تغییرات شدت رنگ سبز را با تغییر فشار گاز درون لوله کاتدی رسم کنید.
گرد آوری اطلاعات (شواهد2)، مرحله اول
نتایج به دست آمده از نمرات این سه سوال از 27 نفر از دانش آموزان کلاس دوم ریاضی در جدول1 مشاهده می شود.
جدول1: فراوانی بر حسب نمرات کسب شده از صفر تا سه
ردیف فراوانی سوال1
سطح دانش سوال2
سطح درک و فهم سوال3
سطح کاربرد جمع نمرات
1 0 1 1 1 3
2 0 0.25+1 0.25+1 0.25+1 2.75
3 1 1 1 0.5 2.5
4 1 1 0.75 0.5 2.25
5 1 1 0.5 0.5 2
6 2 1 0.5 0.25 1.75
7 2 1 0.25 0.25 1.5
8 3 1 0.25 0 1.25
9 3 1 0 0 1
10 2 0.75 0.25 0 1
11 3 0.75 0 0 0.75
12 3 0.5 0.25 0 0.75
13 2 0.5 0 0 0.5
14 2 0.25 0 0 0.25
15 2 0 0 0 0
جمع 27 19.75 5.75 2.5 28
میانگین 0.73 0.21 0.09 1.04

در جدول2 و نمودار1 فراوانی دانش آموزان برحسب نمرات کسب شده از صفر تا یک برای سطوح مختلف دانش، درک و فهم و کاربرد مشاهده می شود.

جدول2: فراوانی بر حسب نمرات کسب شده از صفر تا یک برای سطوح مختلف
نمره سطح دانش سطح درک و فهم سطح کاربرد
1 13 1 0
0.75 5 1 0
0.5 5 3 3
0.25 2 10 4
0 2 12 20
تجزیه و تحلیل نتایج، مرحله اول
نمرات نشان می دهد که تدریس با روش سنتی فقط می تواند در سطح دانش برای دانش آموزان مفید باشد. با مشاهده پایین بودن نمره میانگین کلاس، متوجه می شویم که دانش آموزان در سطوح درک و فهم و کاربرد مفاهیم دچار اشکال هستند. پس باید در روش تدریس تجدید نظر می کردم.

گردآوری اطلاعات (شواهد1)، مرحله دوم
مشاهده نتایج در مرحله اول اقدام، بیانگر این موضوع است که تجدید نظر در شیوه تدریس و تغییر در آن بسیار ضروری است. با مطالعاتی که انجام داده بودم بهترین راه برای برطرف کردن اشکال دانش آموزان استفاده از روش تدریس مبتنی بر IT بود. اما چگونه و با چه امکاناتی؟ به منظور پیشرفت دانش آموزان در سطوح درک و فهم و کاربرد، استفاده از
روش های نوین تدریس با تلفیقی از فناوری های نو ضروری بود یعنی می بایست با جهانی شدن آموزش شیمی همگام شد. لازمه همگام شدن با جهانی شدن آموزش شیمی، تدریس مبتنی بر IT و ICT بود. بنابراین در ابتدا لازم بود، اطلاعاتی در باره تدریس با روش فعال مبتنی بر IT و ICT کسب می کردم. به همین منظور از منابع زیر استفاده نمودم:
1. ملاقات و گفتگو با استادان و افراد متخصص؛
2. همکاران، مدیران، معاونان، مشاوران و دانش آموزان؛
3. بعضی از والدین دانش آموزان؛
4. مشاهده فیلم های تدریس معلمان در جشنواره های الگوی تدریس برتر؛
5. مطالعه کتاب های تخصصی در باره انواع روش های تدریس، شیوه های مختلف مدیریت کلاس درس و روش های فعال یاددهی – یادگیری مبتنی برIT و ICT؛
6. بررسی نشریه های گوناگون از جمله فصلنامه تعلیم و تربیت، رشد تکنولوژی آموزشی، رشد معلم، رشد آموزش شیمی، …..؛
7. بررسی و مطالعه روزنامه های مختلف؛
8. مطالعه چکیده های تحقیقات و پایان نامه ها؛
9. استفاده از اینترنت و جست و جو در سایت های مختلف آموزشی.
بعضی از یافته های این مرحله عبارتند از:
در جستجوهای اینترنتی متوجه شدم می توان پایگاه های جالبی برای آموزش مفاهیم مختلف یافت که خیلی از آن ها به صورت فیلم، اسلاید، تصویر متحرک و در بردارنده تصویرهای جالب است که می تواند در دانش آموزان انگیزه ایجاد کند. همچنین پایگاه های مناسبی پیدا کردم که نمونه پرسش های متعددی در سطوح مختلف داشتند. در نتیجه برای ایجاد علاقه و انگیزه و مشارکت دانش آموزان در امر یادگیری و یاددهی سعی کردم رایانه و کتاب درسی در کنار هم استفاده شوند تا آموزش و یادگیری موثرتر و سودمندتر باشد. در واقع، در این روش رایانه با تمام جذابیت های خود، دانش آموزان را با موضوع درس درگیر می کند.
پیشینه تحقیقات
امیری، 1369: از دیر باز از آموزش و پرورش انتظار می رود که نسل های امروز را برای زندگی و جامعه فردا آماده سازد، درجوامع سنتی گذشته، تحولات به کندی انجام می گرفت، بنابراین شناخت فردایی که باید نسل های امروز را برای زیستن در آن پرورش داد چندان ضرورت نداشت، اما امروزه براثر پیشرفت های علمی فنی که به انقلاب علمی و تکنولوژیکی تعبیر شده است، و از سی سال پیش از هر 5 یا 7 سال حجم انتشارات علمی دو برابر افزایش یافته این شناخت اهمیت بسزایی یافته است.
عبادی، 1383: در همین راستا از دستاوردهای آموزش نوین مبتنی بر ICT، محور قرار دادن دانش آموز به جای معلم مد نظر است. تغییر نقش معلمان به عنوان مربی، راهنما و
تسهیل کننده می باشد که خود محور قراردادن دانش آموز به جای معلم است. تغییر نقش معلم موجب می شود که انگیزه های یادگیری افزایش یابد و دانش آموز، عنصری فعال، خلاق و موثر شود. میل و علاقه او به کسب اطلاعات و دانش افزایش یابد و به طور طبیعی محتوای آموزش در مسیر عملی و واقعی قرارگیرد.
چاریانی، 1380: فناوری های اینترنتی ، با سرعت چشمگیری درحال گسترش است و پدیده آموزشی با تکیه برفناوری های اینترنتی اکنون موضوع توجه و رقابت فزاینده بیشتر دانشکده ها و مدارس دنیا قرار گرفته است. استفاده از فناوری های جدید اطلاعاتی، توان بالقوه نوینی را در آموزش مبتنی برفناوری به وجود آورده اند که بهره گیری از آنها در فرایند یاددهی – یادگیری بسیار موثر است. این فناوری ها همچنین سبب شده اند تا یادگیری مادام العمر به صورت گسترده و عمیق به کار گرفته شود.
دالوز، ترجمه افتخارزاده، 1380: واقعیت ها نشان می دهند که استفاده از فناوری های نوین در قرن 21 تاثیر عمیقی در زندگی اجتماعی انسان خواهد داشت و یقیناً آموزش و پرورش نیز از این تغییرات مستثنی نخواهد بود. تحقیقات در آموزش، بیان کننده این مطلب اند، که فناوری اطلاعات به صورت عمده ای در نظام آموزش منظم مورد استفاده قرار گرفته است.
زندلیفت استکرا، 2001: پیچیدگی و ائتلاف سازمان تربیتی به صورت فزاینده بر IT به عنوان وسیله کمکی تکنیکی پیشرفت مدل های جدید آموزشی و یادگیری تاکید می کنند. استفاده از IT در تمامی اشکال زندگی در دنیای در حال توسعه، رو به افزایش است و استفاده از آن در بسیاری از مدارس نیز با سرعت در حال پیشرفت می باشد. اگرچه برخی از متخصصان ادعا می کنند که مدارس در اتخاذ این تغییر تکنولوژیکی کند بوده اند.
مک نیل و دلفلید، 2001: متوجه شدند که محدود کنندگان اصلی در اجرای تکنولوژی در کلاس درس کمبود منابع مالی برای سخت افزار زیربنا برای توسعه حرفه ای و
برنامه ریزی هستند.
پلگرم، 2001: از 20 کارورز درباره مشکلات اساسی در اجرای ICT مصاحبه به عمل آورده است و در این زمینه ده مشکل بیان شده که بیشتر از همه عوامل زیر موثر است: تعداد ناکافی کامپیوتر، دوره ناکافی، کمبود وقت برای معلمان، کافی نبودن کارکنان مساعد تکنیکی.
هونگ، 2002: در مالزی هدف دولت سرمایه گذاری به رهبری فناوری اطلاعات در مدارس و حفظ حمایت از این حرکت و مجهز کردن تمامی مدارس تا سال 2020 به این سیستم است. برنامه های مدارس هوشمند مالزی به هفت حیطه تاکید دارد که عبارتند از: زبان و ارتباطات، علم و فناوری، مطالعات اجتماعی، رشد جسمانی، آگاهی های فردی و حرفه ای، هنرهای علمی و خلاقانه مد نظر است.
کریمی پور، 1381: در ایران به منظور این که فناوری اطلاعات آموزش را متنوع و ساده
می سازد و سرعت یادگیری را افزایش می دهد و دانش آموزان را به تماس با منابع موجود و بهره گیری از آنها ترغیب می کند اقدام به تلفیق این فرایند در جریان آموزش گردید. استفاده از این فرایند با توجه به الگوگیری از کشور مالزی است.
آدواواجین دلمو، 2005: تلاش استفاده از ICT و مشکلات ICT را در دبیرستان های نیجریه گزارش دادند. آنان مدعی شدند که مشکلات استفاده از ICT در دبیرستان ها، هزینه و زیربنای ضعیف کمبود مهارت ها، کمبود نرم افزارهای مربوطه و دستیابی به اینترنت
می باشد.
افضل نیا، 1384: طبق مطالعات انجام شده فناوری های جدید در نظام آموزش و یادگیری و کاربردهای روز افزون ابعاد فناوری در این مورد شرایط به نحو چشمگیری تغییر خواهد یافت از جمله می توان به مهمترین تاثیرات فناوری در امر یادگیری به موارد زیر اشاره نمود: 1- تغییر نقش معلم ، 2- تغییر نقش فراگیر، 3- مشارکت بیشتر دانش آموزان با معلمان. افزایش استفاده از منابع خارجی رشد و بهبود مهارت های طراحی و ارائه مطالب تولید و دارا بودن محتوای الکترونیکی که مهم ترین رکن مدارس هوشمند هستند اشاره نمود.
لرکیان، 1384: کشور مالزی نیز به منظور پیشرفت در عرصه اقتصادی اجتماعی ICT را در سیستم آموزشی خود تلفیق نمود. تحقیقات نشان می دهد که در سیستم آموزش مالزی به منظور بدست آوردن امتیازات آموزش مالزیایی و همچنین تقویت و پرورش نیروی کار آماده برای مواجهه با دنیای واقعی قرن بیستم اقدام به تاسیس این سیستم در چهارچوب آموزش خود نمود. در این راستا ابتکار ایجاد مدارس هوشمند یکی از 7 برنامه کاربردی و قسمتی از پروژه MSC (پروژه راهبردی چند رسانه ای) کشور مالزی است.
روند استفاده از ICT در جریان آموزش کلیه کشورها از جمله انگلستان در سال 1996 و استرالیا در سال 1970 تحت تاثیر قرار داد که طبق بررسی های انجام شده این کشور در مقایسه با کشورهای OECO در زمینه کاربرد ICT در جریان آموزش از جایگاه مطلوب تری برخوردار است.
در ایران نیز با توجه به امکان وجود توسعه زیر ساخت های ارتباطی اطلاعاتی گسترش استفاده از ICT به طور جدی پی گیری می شود که این اقدام در سال 1380 در ایران انجام گرفت و چندی بعد چهار دبیرستان تحت عنوان آبسال (منطقه 4)، دبیرستان مصاحب (منطقه 5)، دبیرستان ندای آزادی (منطقه 7)، دبیرستان شهدای کارگر (منطقه 15) تهران به این سیستم مجهزگردید.
مفهوم نوآوری در آموزش
نوآوری در آموزش به معنای احیا، بازسازی و ایجاد تغییراتی است که سبب تحول در نظام آموزشی موجود و بهینه سازی و ارتقای کیفی آموزش در مدرسه می شود. این تغییرات ناظر بر محتوای آموزش، روش های تدریس و بهره گیری از فناوری های جدید است. درواقع، نوآوری اندیشه ای است قابل پرورش و کوششی است اصولی و آگاهانه که رسیدن به آن، مستلزم خودباوری، دانایی، دقت و پشتکار معلم است.
به عبارت دیگر، نوآوری را می توان فرایندی برخاسته از یک عقیده و فکر خلاق دانست که پس از تکمیل، به نتیجه نهایی و مطلوب می رسد. چنین رویکردی، در معلمان ما تقویت و حمایت شود.
ویژگی های نوآوری در آموزش
در فرایند نوآوری، باید به روابط بین آموزش و برنامه درسی، روش ها ومهارت های یاددهی و یادگیری، امکانات و شرایط محیطی توجه کرد، به طوری که روش های نو، علاوه بر اصلاح وضعیت قبلی، با ارزش ها و هدف های عمومی تعلیم و تربیت کشور مطابقت داشته و پاسخ گوی نیازهای خاص مربیان و معلمان باشد و نتایج مثبت نوآوری، سبب افزایش انگیزه و ارتقای سطح علمی و توانایی عملی معلمان و دانش آموزان شود و آنان را هر چه بیش تر به خودباوری و انجام فعالیت های ابتکاری و پژوهشی تشویق کند.
نوآوری و تحول در کلاس درس
اگرچه تحول واقعی در آموزش و پرورش نیازمند تغییر و تحول در همه ارکان و کل ساختار نظام آموزشی است، با این وصف معلمان می توانند، با استفاده از روش های جدید و مبتکرانه، فرایند یاددهی را از شکل سنتی و غیر فعال، به فرایند یاددهی و یادگیری فعال تبدیل کنند. فرایندی که در آن معلم، طراح و راهنمای برنامه آموزشی و دانش آموزان، مسئول و مجری فعالیت های یادگیری هستند. در این رویکرد، دانش آموزان دیگر مطالب را مستقیماً از معلم دریافت نمی کنند، بلکه خود به جمع آوری و تحلیل اطلاعات می پردازند و خود را در نتایج حاصل و موفقیت های آموزشی کلاس درس شریک و سهیم می دانند. از این رو، از روحیه ای شاد و بانشاط برخوردارند و از فعالیت های آموزشی لذت می برند.
به این ترتیب، معلم نوآور می تواند دانش آموزان را افرادی فعال، متفکر، کنجکاو و علاقمند به مطالعه مستمر بار آورد که هدف رویکردهای جدید آموزشی نیز همین است.
استفاده از چندرسانه ای های آموزشی در تدریس
برای چندرسانه ای تعاریف متفاوتی ارائه شده است. برخی آن را این گونه تعریف کرده اند: هرگونه تلفیق متن، گرافیک، صدا، حرکت و ویدئو که با رایانه و یا ابزار الکترونیکی منتقل می شود.
چندرسانه ای، تلفیقی از دو یا چند شکل رسانه ای است که برنامه آموزشی را عرضه می کند. برخی تعامل را ویژگی مهمی برای چندرسانه ای های آموزشی دانسته اند و آن را یک واژه اطلاعاتی متعامل دانسته اند. از چند رسانه ای ها برای به کارگیری نظریات آموزشی گوناگون می توان استفاده کرد.
چندرسانه ای ها به گسترش دانش درعصر اطلاعات کمک فراوانی می کند. بهره گیری از چندرسانه ای ها در موقعیت آموزشی دارای مزایای فراوانی است که برخی از آن ها عبارتند از:
استفاده از حواس چندگانه برای یادگیری؛
تمرین بیشتر برای رسیدن به حد تسلط؛
ایجاد مشارکت میان دانش آموزان؛
کمک به دانش آموزان برای ایجاد ارتباط بین مفاهیم؛
تکرار درس برای کاربر در صورت تمایل؛
انعطاف پذیر بودن برنامه در مقابل نیاز یادگیرندگان؛
برقراری تعامل و رابطه دوسویه با کاربر؛
فراهم آوردن محیط یادگیری دوستانه.
از چند رسانه ای ها می توان به شیوه های مختلف در آموزش استفاده کرد. سه روش برای استفاده از چند رسانه ای ها عبارتند از:
ا ) ارائه نمایش: در این شیوه معلم می تواند از چندرسانه ای برای ارائه دیداری-شنیداری مطالب کمک بگیرد. در این حالت چندرسانه ای ها شکل جدید رسانه های دیداری- شنیداری خواهند بود.
ب ) یادگیری مشارکتی: هنگامی که دانش آموزان به صورت گروهی کار می کنند، استفاده از چندرسانه ای ها، روابط بین اعضای گروه را تسهیل می کند.
ت ) یادگیری انفرادی: در این صورت دانش آموزان می توانند به صورت انفرادی و مستقل به یادگیری بپردازند. تعاملی که بین کاربرد نرم افزار ایجاد می شود امکانات چندرسانه ای یادگیرنده را راهنمایی می کند و یادگیری او را سبب می شود.
رسانه های آموزشی به چهار طریق یاددهی و یادگیری را تقویت می کنند:
1. رسانه هایی از قبیل فیلم، ویدئو، فیلم استریپ، نوار صوتی یا تصاویر تجارب غیرمستقیم را به جای تجارب مستقیم (وقتی امکان پذیر نباشد)دراختیار دانش آموزان قرار می دهند.
2. به صورت ابزار اصلی انتقال اطلاعات، ارتباطی دقیق را سبب می شوند.
3. با استفاده از شرایط فیزیکی، انگیزش، رنگ، واقع گرایی و خلاقیت سبب ایجاد علاقه به یادگیری می شوند.
4. بر روش ها و امکانات موجود معلم می افزایند. به این ترتیب، او می تواند تجارب یادگیری را برای دانش آموزان تنظیم کند تا به راحتی به هدف های آموزشی مورد نظر دست یابند.
در مجموع، نقش کلی رسانه ها و بخصوص فناوری های جدید را می توان این گونه برشمرد:
ارائه اطلاعات؛
توسعه دانش و مهارت ها؛
ایجاد ارتباط میان موضوعات درسی گوناگون.
استفاده از CD های آموزشی در تدریس
CD های آموزشی به کلاس های درس طراوت و تازگی خاصی می بخشند. آن ها
می توانند دانش آموزان را با خود به محیط های تازه ای ببرند. با استفاده از CD های آموزشی می توان موضوعات درسی را تدریس کرد. و از این طریق انگیزه یادگیری را افزایش داد. به منظور استفاده مطلوب از CD در هنگام استفاده از این وسیله آموزشی در کلاس باید نکاتی را رعایت نمود:
معلم باید هنگام استفاده از CD ابتدا با خواندن بروشورهای توضیحی و یا با تماشای آن ها دست به انتخاب بزند.
 اطلاعات مقدماتی را در اختیار دانش آموزان قرار بدهد، مفاهیم ناآشنا را برای آنان توضیح دهد و نتایج به دست آمده را از CD را پیش بینی کند.
برای دانش آموزان تکالیف خواندنی مربوط محتوای فیلم تعیین کند.
سوالاتی که دانش آموزان را به نکات خاصی در CD جلب می کند، مطرح کند.
هنگام تماشای CD و توجه به محتوای آن با دانش آموزان خود همراه باشد.
تماشای برنامه را با بحث و فعالیت های مناسب دیگر همراه کند.
 یادگیری دانش آموزان را از محتوایCD ارزشیابی کند، ودر عین حال، فضای بسیاری را برای برداشت ها و تعبیرات خلاقانه آن ها باقی گذارد.
استفاده از رایانه و اینترنت در تدریس
اکنون شبکه های عمومی اطلاع رسانی با استفاده از فرستنده ها و گیرنده های مایکروویو،ماهواره و رایانه انواع اطلاعات از بانک های اطلاعاتی به سراسر جهان می رساند. دیگر دانش آموز برای یادگیری مقید به مکان و زمان و ابزارهای آموزشی محدود و معلم مشخص نیست، بلکه می تواند به طور انفرادی، در هر کجا هست رایانه خود را به کار اندازد و با جستجو در کتاب ها و کتابخانه های جهان و پرسش از انواع سایت ها اطلاعات لازم را کسب کند و آن ها را در دستگاه خود ذخیره کند.
اثر رایانه و اینترنت در آموزش و پرورش آن اندازه قوی است که تقریباً در تمام
کشور های جهان آن را به منزله یک ابزار تدریس پیشرفته پذیرفته اند و آموزش مبتنی بر اینترنت را به جای روش های سنتی برگزیده اند و استفاده از اینترنت را به منزله یک منبع اطلاعات و یک رسانه ارتباطی به کار می برند. یکی از پیامدهای مهم آموزش از راه رایانه و اینترنت استقلال بیشتر فراگیرندگان، یعنی انتخاب مکان و زمان و روش یادگیری است ضمناً معلمان کم تر به انتقال مطالب می پردازند و بیشتر تلاش آن ها آن است که دانش آموز را به کاوشگری (جمع آوری اطلاعات، تجزیه و تحلیل، کشف ارتباطات موجود و تولید دانش)، تفکر انتقادی (از کتاب ها، برنامه های تلویزیونی و برنامه های رایانه ای) و مهارت های زندگی برمی انگیزانند.
از رایانه ها می توان برای سازماندهی داده ها، برای گزارش نویسی، برای ارتباط با سایر دانش آموزان، برای انجام دادن تحقیق اینترنتی و برای تفهیم کار با مخاطبان جهانی استفاده کرد.
دانش آموزان از طریق اینترنت و فرستادن پست الکترونیکی برای دانش آموزان کشورهای مختلف، اطلاعات مورد نیاز خود را جستجو کنند و با اطلاعات به دست آمده از منابع گوناگون گزارشی تهیه می کنند و از طریق شبکه جهان گستر وب در دسترس همگان قرار می دهند.
اینترنت در صورتی که فقط برای امور پژوهشی مورد استفاده قرار بگید، زیاد مفید نیست. اینترنت از این نظر بسیار جالب است که به دانش آموزان وابستگی و پیوستگی جهان را نشان می دهد. با کاربرد این ابزار، دانش آموزان می توانند با دانش آموزان و حتی دانشمندان سراسر دنیا ارتباط و تعامل برقرار کنند و دیدگاه هایی به دست آورند که تا به حال دسترسی به آن ها ممکن نبوده است و همه دانش آموزان، برای اولین بار می توانند عقاید خود را به راحتی منتشر و دیدگاه هایشان را با مخاطبانی به گستردگی جهان مبادله کنند.
استفاده از وبلاگ آموزشی در تدریس
این روش مزایای بسیار زیادی دارد. با این روش دانش آموز در خانه خود و با آرامش می تواند در موقعیت های مناسبی مطالب را بیاموزد. برای مثال ممکن است بعضی از دانش آموزان بخواهند یک مطلب علمی موجود در وبلاگ را در شب یا در طی ساعات اولیه صبح یا هرزمان دیگری مرور کنند. همچنین ممکن است سرعت خواندن و درک دانش آموزان متفاوت باشد. اما با استفاده از این روش زمان یادگیری را خود دانش آموز تعیین
می کند. آن ها همچنین می توانند سوالات درسی خود را از این طریق مطرح کنند و جواب خود را از همین روش به دست آورند.
بنا به گفته دانش آموزان سوالاتی که از طریق وبلاگ مطرح می شود، آن ها بدون هرگونه دغدغه ای، با تمرکز فراوان به سوالات به راحتی جواب می دهند و می گویند که اگر امکان داشت تا از طریق وبلاگ امتحان می دادند، شاید نتایج قابل توجه تری به دست می آمد.
آموزش از طریق وبلاگ موجب افزایش تعامل با دانش آموز می شود. به طوری که دانش آموزان درونگرا (یعنی کسانی که از سوال کردن در کلاس خجالت می کشند)، اغلب برونگرا می شوند، که روی پیشرفت تحصیلی آن ها نقش موثری دارد.
استفاده از روش فعال یاددهی – یادگیری مبتنی بر ICT
کاربردهای جدید فناوری ارتباطات و اطلاعات چون پست الکترونیکی، اینترنت و شبکه جهانی و ویدئوکنفرانس، امکانات ارتباطی گوناگونی را برای مدارس فراهم آورده است. در کلاسی که دانش آموزان به اینترنت دسترسی دارند، ارتباط با خارج از محیط و فرهنگ مدرسه می تواند امکان درک فراتر از محیط اطراف و فرهنگ را فراهم نماید. دانش آموزان در یک شهر، استان و کشور می توانند تجربیات خود را از طریق پست الکترونیکی یا ویدئوکنفرانس با دانش آموزان شهرها و کشورهای دیگر به اشتراک گذارند.
آن ها هنگام کار با ICT اغلب در گروه ها با یکدیگر مشارکت می کنند. تجربه کار گروهی ICT بر رشد و توسعه مهارت های فردی – اجتماعی تاثیرات مفیدی دارد. در حل مسایل به شکل گروهی، در عین این که همه به طور فعال درگیر انجام دادن تکلیف و فعالیت هستند، هر دانش آموز نقش خاصی دارد. ICT ابزاری مناسب برای برقراری ارتباط و کنترل آن در اختیار دانش آموزان قرار می دهد.
دانش آموزان در مواجهه با چالش های موجود، اعتماد به نفس خود را افزایش
می دهند و احساس قدرت می کنند. این امر روابط بین معلمان و دانش آموزان را تغییر
می دهد. ارتباط های line On- به دانش آموزان قدرت کنترل می دهد. در این حالت، معلم یک رهبر، هدایت گر، یاری دهنده، همکار و ارزیاب است و نقش سنتی کارشناس موضوعی وی را با مدیر برنامه تلفیق می کند.
ICT از طریق درگیر کردن دانش آموزان در کار جمعی مشترک، یک کلاس درس را به محیطی جامع با دایره شمول وسیع تر تبدیل می کند. ظرفیت و قابلیت ICT به گونه ای است که برای هر دانش آموز، با هر میزان توانایی مورد استفاده قرار می گیرد.
ICT مجموعه ای از ابزار را برای دانش آموزان فراهم می سازد تا پس از تسلط بر نکات فنی، تکالیف و فعالیت های آموزشی را به شکلی جالب تر و لذت بخش تر ارائه نمایند. لازم به یادآوری است که برخی اوقات این امر با سرخوردگی و یاس همراه است.
یکی از چالش هایی که ICT برای معلمان تدارک می بیند تعریف نقش آنان به عنوان تسهیل کننده یادگیری، سازمان دهنده کار گروهی، مدیر فعالیت های کلاس درس و …. است. به این ترتیب، معلمان بیش تر وقت خود را صرف پشتیبانی تک تک افراد یا گروه ها خواهند کرد و کم تر به تدریس در کلاس خواهند پرداخت. نیکلاس نگروپنته می گوید: "می توانیم با تعداد کم تری دانش آموز که توانایی یادگیری در آن ها کم است و محیطی که قابلیت آموزشی بیش تری دارد، داشته باشیم. رایانه ها این تغییرات را ایجاد می کنند".
استفاده از ICT محیطی با قابلیت آموزشی ویژه در کلاس درس ایجاد می کند که به طور مسلم در ظهور ظرفیت های پنهان دانش آموزان اثرگذار خواهد بود.
اجرای راه حل ، مرحله دوم
با هماهنگی مدیر مدرسه و مسئول آزمایشگاه مرکزی و پژوهش سرای دانش آموزی مرودشت قرار شد دو جلسه کلاس شیمی را در سایت کامپیوتر این مرکز تشکیل دهیم. تصمیم گرفتم که در این دوجلسه به بررسی موفق بودن طرح خود بپردازم. چنان چه موفقیت حاصل شود، به فکر راه حلی باشم که بتوانم به نحوی این روش را با امکانات موجود در مدرسه ادامه دهم. در سایت کامپیوتر حضور یافتیم. سپس دانش آموزان را به گروه های سه نفری تقسیم کردم و در کنار کامپیوتر ها نشستند. از گروه ها خواستم آرام و بدون سروصدا کار کنند. همچنین رعایت نوبت را کرده، به نظر هم گروهان خود احترام بگذارند.
در آغاز درس، کلمات کلیدی و معادل انگلیسی را روی وایت برد نوشتم که چنانچه دانش آموزان تمایل داشته باشند اطلاعات علمی پیشرفته را جستجو کنند، با اصطلاحات انگلیسی آشنا باشند. از دانش آموزان خواستم که در موتور جستجوی گوگل در قسمت search واژه "نظریه اتمی" را نوشته و جستجو را شروع کنند. میلیون ها سایت در پیش روی آن ها قرار گرفته بود. از آن ها خواستم که اولین نظریه اتمی را جستجو کنند وآن ها را ذخیره کنند و از اطلاعات به دست آورده مقاله ای تهیه کنند و آن را به صورت سخنرانی در کلاس ارائه دهند یا آن که برای تهیه روزنامه دیواری آماده کنند. سپس نظریه اتمی دالتون را انتخاب کرده و توضیحات مربوط به آن را در گروه خود بحث کنند. پس از چند دقیقه
زمزمه ها شروع شد. تا دانش آموزان سوالی نمی کردند، توضیح اضافه ای نمی دادم و اگر گروهی سوالی را مطرح می کرد، ابتدا سعی می کردم راه های جستجوی پاسخ را از طریق اینترنت به آن ها نشان دهم و درآخرین مرحله به پاسخ های کوتاه اکتفا می کردم. بدین ترتیب دانش آموزان ترغیب می شدند که خود به جستجو بپردازند. این کار آنقدر برایشان لذت بخش شده بود که تقریباً هیچکس از من سوالی نمی پرسید. آن ها خوشان با هم بحث می کردند، به نتیجه می رسیدند و یادداشت بر می داشتند. یاددشت های گروه ها را جمع آوری کرده و به صورت شفاهی سوالاتی را مطرح می کردم تا گروهی بحث کنند و سپس سرگروه ها جواب را برای بقیه اعضای گروه توضیح دهند. در این مرحله نقش من نظارت و هدایتگری بود.
سپس از دانش آموزان خواستم تا پرتوی کاتدی را جستجو کنند و مانند روش قبل ادامه دهند. تعدادی سوال را در اینترنت جستجو کرده بودم و چون به زبان انگلیسی بود سوالات مهم تر را ترجمه کرده و روی CD قرار داده بودم وآن ها را دراختیار دانش آموزان قرار دادم. سایت اینترنتی JCEonline یک منبع و ماخذ خوبی برای پرسش های مفهومی (conceptual questions) و مسایل چالش برانگیز (challenge problrms) است. آدرس سایت را در اختیار دانش آموزان قرار دادم تا دانش آموزان علاقمند و آشنا به زبان انگلیسی از پرسش های این سایت استفاده کنند. ضمناً ازدانش آموزان علاقمند خواستم تا پرسش های موجود در سایت را ترجمه کرده و در اختیار دانش آموزان کلاس قرار دهند. دانش آموزان با علاقه فراوان تک تک پرسش ها را بررسی می کردند وپاسخ می دادند، در گروه بحث می کردند و سرانجام از من تایید می خواستند. کلاس از نشاط خاصی برخودار شده بود.
برای جلسه بعد نیز به همین شکل درس را ادامه دادم. در این جلسه مدل اتمی تامسون و مدل اتمی رادرفورد مورد بررسی قرار گرفت. سپس برای جلسه بعد امتحان در نظر گرفتم.
دانش آموزان به قدری علاقمند شده بودند که طی درس و پس از پایان کلاس مرتب سوال می کردند: "آیا ما می توانیم این CD ها را برای رایت کردن ببریم؟"‍
یا می پرسیدند "آیا ما هم می توانیم در اینترنت در سایت های مختلف جستجو کنیم؟"
آن ها همچنین می پرسیدند: "آیا می توانیم در اوقات فراغت خود از سایت کامپیوتر
پژوهش سرا استفاده کنیم؟"
همین موضوع باعث شد که همه دانش آموزان به عضویت پژوهش سرا درآیند تا از امکانات پژوهش سرا برای پیشرفت تحصیلی خود استفاده کنند.
گرد آوری اطلاعات (شواهد2)، مرحله دوم
نتایج به دست آمده از نمرات امتحان پس از انجام اقدام در جدول3 و 4 مشاهده
می شود. لازم به ذکر است که امتحان مانند قبل از اقدام شامل سه سوال یک نمره ای در سه سطح دانش، درک و فهم و کاربرد بود اما سوالات مشابه نبودند. با مشاهده نمرات در
سطح های مختلف آموزشی و همچنین مقایسه میانگین نمرات در هر سطح آموزشی قبل و بعد از اقدام، پیشرفت دانش آموزان را متوجه شدم.
نتایج به دست آمده از نمرات این سه سوال از 27 نفر از دانش آموزان کلاس دوم ریاضی در جدول3 مشاهده می شود.

جدول3: فراوانی بر حسب نمرات کسب شده از صفر تا سه
ردیف فراوانی سوال1
سطح دانش سوال2
سطح درک و فهم سوال3
سطح کاربرد جمع نمرات
1 7 1 1 1 3
2 8 1 1 0.75 2.75
3 6 1 1 0.5 2.5
4 4 1 0.75 0.75 2.5
5 1 1 0.75 0.5 2.25
6 1 1 0.75 0.25 2
جمع 27 27 25.5 19.75 72.25
میانگین 1 0.94 0.73 2.68

در جدول4 و نمودار2 فراوانی دانش آموزان برحسب نمرات کسب شده از صفر تا یک برای سطوح مختلف دانش، درک و فهم و کاربرد مشاهده می شود.

جدول4: فراوانی بر حسب نمرات کسب شده از صفر تا یک برای سطوح مختلف
نمره دانش درک و فهم کاربرد
1 27 21 7
0.75 0 6 12
0.5 0 0 7
0.25 0 0 1
0 0 0 0
نمودار2: فراوانی بر حسب نمرات کسب شده از صفر تا یک برای سطوح مختلف
در جدول5 مقایسه میانگین نمرات قبل و بعد از اقدام مشاهده می شود. با توجه به مقایسه نتایج متوجه می شویم که پیشرفت قابل توجهی صورت گرفته است. میانگین نمره کلاس در هر یک از سطح ها قبل و بعد از اقدام در جدول5 و نمودار3 مشاهده می شود.
جدول5: مقایسه پیشرفت تحصیلی در هریک از سطح هاو میانگین کلاس
سطح میانگین
قبل از اقدام میانگین
بعد از اقدام
دانش 0.73 1
درک و فهم 0.21 0.94
کاربرد 0.09 0.48
میانگین کل 1.04 2.68
تجزیه و تحلیل نتایج، مرحله دوم
با توجه به نتایج موجود در جدول ها و نمودار مشاهده می شود که تدریس مبتنی بر IT باعث پیشرفت تحصیلی دانش آموزان شده است. به طوری که میانگین کلاس بیش از 2.5 برابر افزایش یافته است. این افزایش در سطح دانش 1.4 برابر و در سطح درک و فهم
4.5 برابر و در سطح کاربرد بیش از 8 برابر می باشد.

گردآوری اطلاعات (شواهد1)، مرحله سوم
با توجه به نتایج بسیار خوبی که از روش تدریس مبتنی بر IT به دست آمده بود، این روش بسیار مفید معرفی شد. اما تشکیل کلاس شیمی، در سایت کامپیوتر ودر محلی دور از مدرسه، به طور مستمر و همیشگی امکان پذیر نبود، می بایست راه حل مناسب تری بیابم. برای آن که تدریس خود را مبتنی بر IT انجام دهم و با جهانی شدن آموزش شیمی همگام باشم، نیاز به اینترنت بود. اما امکان استفاده از اینترنت در مدرسه فراهم نبود. تنها راه حل این بود که خودم دست به کار شوم تا از غافله جهانی شدن عقب نمانیم. پس به جستجو در اینترنت مشغول شدم.
اجرای راه حل، مرحله سوم
خودم در اینترنت به جستجو می پرداختم و برای هر مبحث اطلاعاتی را تهیه
می کردم و آن ها را به کلاس درس می آوردم و با استفاده از کامپیوتر مدرسه به تدریس می پرداختم. همچنین استفاده از CD های آموزشی مناسب نیز تا حدی مرا در امر آموزش کمک می کرد.
علاوه بر آن با تشویق دانش آموزانی که به رایانه و اینترنت دسترسی داشتند، آن ها را به همکاری دعوت کردم تا آن ها نیز در این امر مرا یاری دهند. با معرفی سایت های آموزشی مناسب، آن ها را وادار به استفاده از اینترنت با امکانات شخصی خودشان می کردم. بعضی از دانش آموزان علاقمند نیز به سایت کامپیوتر پژوهش سرا مراجعه می کردند و به این طریق از اینترنت استفاده می کردند.
همچنین وبلاگ آموزشی ام که چندسالی است فعال می باشد، موجب تعامل بیشتر من با دانش آموزانم شده است. استفاده از وبلاگ آموزشی تجربه بسیار مفیدی است که از چند سال پیش کسب کرده ام، دانش آموزان با استفاده از وبلاگ تبادل اطلاعات می کنند و سوالات درسی خود را بدون هیچ واهمه ای می پرسند و جواب می گیرند. حتی مقالات مفیدی ارسال می کنند که با نام خود آن ها در وبلاگ ثبت می کنم تا مورد استفاده همه علاقمندان قرار گیرد. لازم به ذکر است، بعضی از دانش آموزان ناشناس نیز از طریق وبلاگ با من تبادل نظر می کنند و اشکالات درسی خود را برطرف می کنند. استفاده از وبلاگ آموزشی (www.marycury.blogfa.com)، برای همه دانش آموزان امکان پذیر است. نکته جالب توجه این است که اغلب دانش آموزانم که هم اکنون در دانشگاه تحصیل می کنند، هنوز از طریق وبلاگ با من در ارتباط هستند، که باعث افتخار می باشد. این امر نشان دهنده استفاده از وبلاگ بدون در نظر گرفتن زمان و مکان می باشد که یکی از راه های همگام شدن با جهانی شدن آموزش شیمی است.
گردآوری اطلاعات (شواهد2) و تجزیه و تحلیل، مرحله سوم
نتایج امتحانات و کوئیزهای کلاسی و یا پرسش های شفاهی دال بر موفقیت این طرح بود. درگیر شدن دانش آموزان با فناوری نو و بخصوص IT ، فعال شدن آن ها و ایجاد رقابت سازنده بین آن ها بسیار رضایتبخش بود. اگرچه استفاده مستقیم از اینترنت در کلاس درس امکان پذیر نبود اما اثرات چشمگیر آن به وضوح قابل لمس بود.

ارزیابی تاثیر اقدام جدید و تعیین اعتبار آن پس از این که اطلاعات لازم درباره چگونگی اجرا و نتایج آن جمع آوری شد با توجه به نقطه نظرات و انتقادهای ارائه شده توسط همکاران، دانش آموزان و والدین آن ها تا آن جا که توانستم نقایص را برطرف کردم.
شواهد نشان داد که تدریس مبتنی بر IT مورد قبول دانش آموزان و والدین آن ها است. به طوری که در پیشرفت تحصیلی دانش آموزان در کلیه دروس آن ها اثر چشمگیری داشته است. اکثر همکاران نیز به انواع مختلف سعی در استفاده از این روش ها برآمدند. رضایت مدیر و معاونان مدرسه و قدردانی آن ها از روند کار نشان داد که تدریس مبتنی بر IT مورد قبول آن ها بوده است.
پیشرفت تحصیلی چشمگیر دانش آموزان با مقایسه نمرات آن ها قبل و بعد از اقدام و به دست آمدن نتایج مطلوب نشان دهنده موفق بودن این طرح پژوهشی است.
کسب اطلاعات علمی دانش آموزان، در مرحله استفاده از CD های آموزشی و اطلاعات جمع آوری شده از سایت های مختلف که در فلش مموری یا CD قرار می دادم و در کلاس به نمایش می گذاشتم، به مراتب قابل توجه بود. به ویژه نتیجه قبولی 100% دانش آموزان با میانگین نمره 16.8 موفق بودن این طرح را تایید می کند.
علاقمندی دانش آموزان به استفاده از اینترنت و CD های آموزشی به قدری زیاد شده بود که آن ها نه تنها در درس شیمی بلکه در دروس دیگر نیز به این امر مبادرت می ورزیدند. بنابه گفته دانش آموزان، تلاش آن ها برای یادگیری بیشتر مطالب، با این روش تدریس افزایش یافته و موفقیت آن ها بیشتر شده است. از همه مهم تر رضایت خودم که بعد از یک سال تلاش فراوان و تحمل مشکلات زیادی که بر سر راهم بود، تا این که به نتیجه مطلوب برسم، باعث شد که این طرح اقدام پژوهی را به عنوان یکی از تجربیات مفید آموزشی و به عنوان گامی موثر در جهت موفقیت در امر آموزش در نظر بگیرم.
نتایج حاصل از اقدام
نتایج نشان می دهد:
این روش برای یادگیری هایی که اساسی است ولی به خودی خود جاذبه ای ندارد شوق و انگیزه ایجاد می کند؛
این روش علاقه های جدید ی را به وجود می آورد و یادگیری برای یادگیری را تشویق می کند؛
در این روش دانش آموزان تجربه های جدیدی کسب می کنند و این تجربه ها، آن ها را به سوی موفقیت هدایت می کند؛
در این روش دانش آموزان برای مدتی طولانی غیرفعال باقی نمی مانند؛
در این روش وقتی دانش آموزان برای مدتی به حال خود رها می شوند تا تجربه کنند، نتایج بهتری به دست می آید.
اما این روش محدودیت هایی هم دارد:
در همه مدارس امکان استفاده از رایانه وجود ندارد؛
 دسترسی به مواد درسی و شرایط، چندان ساده نیست. در مدرسه امکان ارتباط مستقیم با اینترنت را نداریم و باید از قبل، اطلاعات را روی فلش مموری یا CD ضبط کنیم؛
اغلب از دانش آموزان در زمینه زبان انگلیسی بسیار ضعیف هستند و چون از اینترنت استفاده می کنیم این امر، مشکلات جدی در پی دارد؛
چون کلاس به صورت گروهی اداره می شود کمی سر و صدا و بی نظمی
اجتناب ناپذیر است.

نتیجه گیری و پیشنهادات
امروزه به کمک فناوری های ایجاد شده مرزهای فیزیکی کشورها از بین رفته و جهان به دهکده ای کوچک تبدیل شده است که همه افراد موجود در این دهکده بدون توجه به مشخصه های فرهنگی، اجتماعی، …… با هم به مبادله اطلاعات می پردازند و کسانی در این مبادله اطلاعات موفق ترند که اطلاعات بیشتری از فناوری روز دارند.
موج فناوری اطلاعات در اشکال گوناگون آن از دهه نود قرن بیستم میلادی، همه جهان را در برگرفته است و این موج از طریق تلفن همراه، ماهواره، رایانه، اینترنت و …. گسترش یافته است که چگونگی برقراری ارتباط و تعامل میان آدمیان، نحوه کار، چگونگی گذران اوقات فراغت، فرهنگ پذیری و بسیاری دیگر از شئون فردی و اجتماعی آدمی را تحت تاثیر قرار داده است. در حالی که به نظر می رسد نهاد آموزش و پرورش کم تر از سایر نهادهای اجتماعی از این موج – به صورت آشکار – تاثیر پذیرفته است. گاردنر (Gardner) در مقاله ای می گوید که اگر این امکان برای ما فراهم شود که انسان آغاز قرن بیستم را به جامعه امروز بیاوریم، او در مواجهه با جامعه بیرون از مدرسه و انطباق با آن دچار مشکل خواهد شد و نخواهد توانست با آن ارتباط برقرار کند، اما همین فرد اگر به مدرسه برود، محیط مدرسه برایش کاملاً مانوس و مالوف خواهد بود. تخته سیاه، معلم، سخنرانی، پرسش و پاسخ و امتحان، گویی همه چیز در مدرسه مانند آغاز قرن بیستم است و هیچ چیز تغییر نکرده است. این سخن تمثیلی از مقاومت یا تاثیرناپذیری نظام آموزشی در برابر تحولات فناورانه عصر جدید است. گرچه از سه دهه پیش در جهان صنعتی در ورود نمادهای فناوری اطلاعات مانند رایانه به مدارس یا دانشگاه ها تلاش فراوان شده است، اما به نظر گروهی از دست اندرکاران تعلیم و تربیت این تلاش چندان نیک انجام نبوده است و هنوز در مدارس، شیوه های سنتی اقتدار خویش را حفظ کرده اند.
با این وصف به نظر می رسد که بایستی همه یا بخشی از برنامه های درسی کشورمان تغییر کند تا به این طریق زمینه ای مساعد برای ایجاد هماهنگی بیشتر با این تحول فراهم آید. همچنین ساختار و محتوای کتاب های درسی نیز نیازمند دگرگونی خواهد بود و بی تردید روش های تدریس و روش های ارزشیابی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان هم باید دچار تغییر شود. در میان همه این تغییرات شاید تغییر در شیوه های آموزش معلمان اهمیتی دو چندان داشته باشد که این خود، ضرورت یک برنامه ریزی بلند مدت را یادآور می شود.
بی شک در صورت پذیرش همگامی با این تحول، لزوم اجرای همه این تغییرات ضروری است ولی میزان هر یک و شیوه های ایجاد آن ها قابل بحث و بررسی است. این بررسی ها بایستی هر چه سریع تر آغاز شود و برنامه ریزان درسی، پس از درک کامل ضرورت همگامی با چنین تحولی، اقدام به بازنگری در برنامه های درسی کنند و راهکارهایی برای بهره برداری مناسب و مطلوب از دستاوردهای فرایند جهانی شدن آموزش شیمی و تمهیداتی برای جلوگیری از بروز آثار نامطلوب آن، بیندیشند.
بنابراین لازم است در طراحی برنامه درسی ملّی نیز این موضوع مد نظر سیاستگذاران، برنامه سازان و برنامه ریزان آموزش و پرورش قرارگیرد تا با توجه به بیم ها و امیدها یا فرصت ها یا تهدیدهای احتمالی ناشی از جهانی شدن همه درس ها، پیش از وقوع هر رویدادی، راهکارهای مناسب برای این همگامی را یافته، به جامعه آموزشی کشور معرفی کنند.
کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش در محور های مختلف قابل
طرح است، که به شرح زیر می باشد:
آموزش افراد جامعه برای برطرف کردن نیازهای تخصصی آن ها در زمینه
بهره گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات؛
ارتقا و افزایش توانایی معلمان در زمینه کاربست آن در آموزشگاه ها؛
مجهز کردن آموزشگاه ها با ابزارهای مورد نیاز برای گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات؛
 بهره گیری بهینه از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای تغییر دادن ساختار آموزش و ایجاد فرصت های یادگیری و تحصیل برای همه افراد جامعه؛
توسعه منابع انسانی متخصص مورد نیاز جامعه در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات؛
بهره گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای بهبود بخشیدن به کیفیت آموزش.
انتظار می رود در آینده با ورود رایانه ها به مدارس انقلابی در یادگیری رخ دهد که پیامدهای زیر را خواهد داشت:
• کلاس، دانش آموزمحور می شود و در آن رایانه، آموزش را با نیازهای فردی هر یادگیرنده سازگار می کند و جایگزین کلاس معلم محور می شود؛
• دانش آموزان گیرنده منفعل اطلاعات نیستند. فناوری به آن ها امکان می دهد در ساخت دانش فعالانه مشارکت کنند. با دستیابی به منابع عظیم دانش از اقصی نقاط جهان، دانش آموزان سرزمین های دیگر به جستجوی پاسخ می پردازند. آن ها با دانشمندان، نویسندگان و مورخان مشهور تماس می گیرند و از حل مسایل دنیای واقعی لذت می برند. موانع و محدودیت کلاس رفع و فضای آن به گستره جهان تبدیل می شود؛
• از دستیابی به مهارت ها غفلت نمی شود. برنامه های چندرسانه ای، سازگار با سبک یادگیری هر دانش آموز است. شیوه های خسته کننده تمرین و تکرار جای خود را به شیوه های یادگیری فردی می دهد و فعالیت های رشد مهارت بر مبنای علاقه گسترش می یابد، متون ثابت کنار گذاشته می شوند ومنابع یادگیری پویا و روزآمد جای آن ها را می گیرند.
فناوری رایانه ساختار کلاس درس را نیز دگرگون می سازد. معلمان نیز در کنار
دانش آموزان، یاد می گیرند. معلمان به جای آموزش یک سویه؛ نقش تسهیل کننده را در خودآموزی دانش آموزان به عهده می گیرند. در ارزیابی نیز به جای عواملی چون مهارت ها، بر توانایی حل مسئله و اشتیاق به یافته های علمی و دانش تاکید می شود.
در نظر گرفتن برخی از مهم ترین محورهای برنامه اصلاحی در ارتباط با توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش به شرح زیر پیشنهاد می شود:
کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات درفرایند یاددهی – یادگیری؛
تاکید بر مهارت های بهره گیری از دانش و اطلاعات و گذار از آموزش دانش و انتقال اطلاعات به آموزش چگونگی یادگیری؛
به کارگیری توانایی های شبکه جهانی اینترنت در فرایند یاددهی – یادگیری و
آموزش های از راه دور مبتنی بر شبکه؛
 گنجاندن واحدهای آموزشی و درسی لازم برای تمرین مهارت های کار با رایانه و بهره گیری از فناوری اطلاعات ارتباطات در موضوعات گوناگون درسی؛
ایجاد امنیت برای دانش آموزان در شبکه جهانی اینترنت؛
طراحی واحدهای درسی اجباری در ارتباط با دانش فناوری، بهره گیری از اطلاعات و به کارگیری فناوری های اطلاعات ارتباطات در مدارس؛
پرورش حرفه ای معلمان همگام با گسترش فناوری اطلاعات ارتباطات در آموزش.
به منظور توسعه استفاده از فناوری اطلاعات ارتباطات باید موارد زیر مورد توجه قرار گیرد:
 فراهم آوردن رایانه، امکانات سخت افزاری و نرم افزاری و امکان اتصال آن ها به شبکه جهانی اینترنت در همه کلاس های درس و همه مدارس به گونه ای که همه دانش آموزان به سادگی امکان دسترسی به آن را داشته باشند؛
افزایش سرعت و تضمین کیفیت و دسترسی به اینترنت در همه مدارس؛
پشتیبانی از گسترش و بهره گیری از فناوری اطلاعات ارتباطات در مدارس از راه مجامع محلی، منطقه ای و بنگاه های صنعتی؛
گسترش همکاری های صنعت با آموزش و پرورش برای افزایش کیفیت و تنوع آموزش، یادگیری و تمرین مهارت های موثرتر در مدرسه؛
برپا کردن مرکز ملّی اطلاعات آموزشی؛
ایجاد تغییرات اساسی در برنامه ریزی درسی و منطبق کردن آن با روش های مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات؛ آموزش معلمان با روش های مبتنی بر IT؛
تجهیز مدارس به فناوری های لازم؛
به کاربردن شیوه های جدید ارزشیابی دانش آموزان مبتنی بر IT؛
به کار بردن شیوه های جدید برگزاری کنکور ورودی دانشگاه ها مبتنی بر IT؛
به منظور فراهم کردن شرایط مناسب برای کاربرد IT در تدریس پیشنهاد می گردد:
1. محتوای دروس تخصصی رشته های دبیری و تربیت معلم مورد بازبینی و تجدید نظر قرار گیرد. محتوای منابع علمی در دروس تخصصی مثل روش ها و فنون تدریس بر مبنای ITتدوین گردد.
2. استادان دروس تخصصی کلیه رشته ها بخصوص رشته های دبیری و تربیت معلم از اینترنت در تدریس استفاده کنند. یکی از عوامل اصلی عدم استفاده معلمان از اینترنت، احتمالاً این است که آن ها خود با روش سنتی آموزش دیده اند و به این روش عادت کرده اند.
3. محتوای کتاب های درسی بازنگری و اصلاح شود تا معلمان به استفاده از
IT، با مشکلات کم تری مواجه شوند و به تدریج نسبت به این روش نگرش مثبت پیدا کنند.
4. با برگزاری کارگاه های آموزشی و دوره های ضمن خدمت و دانش افزایی برای معلمان مشکلات موجود بر سر راه به کارگیری اینترنت برطرف گردد. زیرا هنوز برخی از معلمان با بهره گیری از اینترنت موافق نیستند که این امر می تواند ناشی از عدم آگاهی آن ها از روند اجرای روش یا عدم توانایی آن ها در استفاده عملی از روش یا عدم آگاهی آنان از اثر بخشی این روش است.
5. مدارس به وسایل و امکانات آموزشی، اطلاع رسانی، کامپیوتر و اینترنت مجهز شوند. به منظور استفاده معلمان از IT باید به توسعه و تجهیز کتابخانه های مدارس توجه خاصی مبذول شود تا دسترسی به منابع علمی جهت فعالیت های گروهی و انفرادی تحقیقی امکان پذیر گردد. لازم به ذکر است که یکی از رفتارهای مورد نظر در مهارت برقراری ارتباط، استفاده از منابع اطلاعاتی است که در بسیاری از مدارس امکان دسترسی به آن ها وجود ندارد.
6. به منظور ایجاد رغبت معلمان به استفاده از IT پیشنهاد می شود که مسئولان آموزش و پرورش مناطق معلمانی را که از اینترنت در تدریس استفاده می کنند مورد تشویق قرار دهند تا بهره گیری از این روش ها به حداکثر ممکن برسد و دیگر از روش های سنتی استفاده نگردد.
7. بسیاری از والدین و دانش آموزان در مورد اهمیت به کارگیری اینترنت واقف نیستند. از این رو پیشنهاد می شود که معلمان و مدیران مدارس در مورد توجیه والدین و دانش آموزان تلاش کنند، تا نتیجه بهینه از اجرای این روش ها به دست آید.
8. در نظام ارزشیابی از دانش آموزان و معلمان تغییراتی ایجاد شود. ارزشیابی به عنوان یکی از مهم ترین مراحل فرایند آموزشی، در شرایط کنونی به سطوح پایین حیطه شناختی محدود شده است. اگرچه در نتایج این اقدام پژوهی مشاهده می شود که نمرات درسی دانش آموزان هنگامی که از IT استفاده شده است، بالاتر از روش سنتی است، اما نمرات امتحانی ذهن معلمان و والدین را به خود مشغول می کند. همچنین در ارزشیابی از کار معلمان نیز می توان یک محور را به میزان کاربرد IT و اینترنت در تدریس اختصاص داد.
9. برگزاری جشنواره الگوی تدریس برتر، معلمان را وادار می کند تا به فکر تلاش بیفتند و شانس خود را امتحان کنند. حتی اگر کسی موفق هم نشود، تجربه و اطلاعات زیادی به دست می آورد.
10. برگزاری همایش ها در زمینه تولید محتوای الکترونیکی و کاربرد IT و همچنین برگزاری دوره های پیشرفته ICDL می تواند نقش مهمی در تغییر نگرش معلمان در استفاده از فناوری IT داشته باشد.
11. وجود یک کارشناس IT در مدارس به منظور راهنمایی دانش آموزان و معلمان برای دست یابی به اطلاعات و چگونگی تحلیل یا پردازش اطلاعات می تواند کمک موثری در استفاده هر چه بیشتر اینترنت در مدارس باشد.
12. غنی کردن دوره های آموزشی ضمن خدمت دبیران می تواند کمک موثری به روش استفاده اینترنت در تدریس باشد و فرهنگ استفاده از اینترنت را در آن ها ایجاد کند.
با توجه به پیشرفت های اخیر در فناوری های گوناگون معتقدم که معلمین باید در
شیوه های تدریس خود تجدید نظر کنند. معلمین در چنین شرایطی باید:
1. معلم باید به شیوه های آموزش فعال و رویکردهای دانش آموز- محوری (خودگردانی) تاکید کند.
2. معلم باید از شیوه های آموزش مستقیم کم تر استفاده کند و بیشتر وظیفه هدایت، رهبری و تسهیل گری یادگیری و مشاوره را انجام دهد.
3. دانش آموزان در انجام فعالیت های آموزشی به جای حفظ کردن مطالب درسی، به کاوش، جمع آوری اطلاعات، اظهار نظر، تجزیه و تحلیل و طبقه بندی مطالب، روش حل مسئله و تفکر انتقادی بپردازند.
4. معلم به جای پرداختن به کمیت و حجم مطالب درسی، زمینه شناختی، درک و فهم، یادگیری کیفی و فرصت تولید و توسعه مفاهیم جدید را برای دانش آموزان ایجاد کند.
5. معلم باید در استفاده از فناوری های گوناگون در کلاس درس، به کاربرد هر چه بیش تر فناوری اطلاعات و ارتباطات و چندرسانه ای ها فعالیت های گروهی و مشارکتی دانش آموزان و استفاده از منابع یادگیری دیجیتالی تاکید کند.
6. بیشترین مسئولیت یادگیری به تدریج به خود دانش آموزان واگذار شود.
7. شیوه های ارزشیابی از پیشرفت تحصیلی دانش آموزان، بیشتر فرایند مدار باشد تا نتیجه مدار.
8. فعالیت های خاص دانش آموزان نظیر کنجکاوی، خلاقیت، تولید، نقد و بررسی، ارائه راه حلی خاص، کارهای پژوهشی فوق برنامه، ساخت و تولید اثری به وسیله دانش آموزان، از حمایت های ویژه ای برخوردار باشند.امید است که همه معلمان، اهمیت استفاده از فناوری های نوین را بدانند و تلاش کنند تا هر چه بیش تر با استفاده بهینه از آن ها روش های تدریس و روش های یاددهی و یادگیری مناسب تری را برای دانش آموزان فراهم آورند. باشد که شاهد پیشرفت چشمگیرتر در عرصه های آموزشی در کشورعزیزمان باشیم.

بحث و نتیجه گیری
کاربردهای متنوع علم شیمی در زندگی روزمره سبب شده است تا توجه ویژه ای به آموزش این علم آزمایشگاه- محور صورت پذیرد. استفاده از رویکرد مفهومی در آموزش شیمی ایجاب می کند تا برای درک عمیق مفاهیم و جلوگیری از کج فهمی های رایج در یادگیری شیمی، توجه ویژه ای به بهره گیری از رایانه برای شبیه سازی پدیده های شیمیایی در مقیاس مولکولی و ساخت مدل صورت گیرد. وجود سطوح تفکر سه بعدی و پوشش دادن حیطه های مختلف ماکروسکوپی، مولکولی و نمادی در علم شیمی، سبب شده است تا طرح آموزش زمینه- محور علم شیمی مورد استقبال پژوهشگران واقع شده و از آن به عنوان یک الگوی کامل مطالعاتی در فرایند یاددهی- یادگیری و بررسی اثربخشی یافته های جدید علوم تربیتی استفاده نمایند.
آموزش زمینه – محور شیمی به صورت سه بعدی و توجه به سطوح تفکر ماکروسکوپی، مولکولی، نمادی و انسانی، یکی از راهکارهای اساسی برای برنامه ریزی درسی این علم پایه بوده و ضرورت دارد تا استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات و نیز انجام آزمایش جایگاه ویژه ای در برنامه درسی شیمی پیدا نماید.

منابع:
1. آهنچیان، محمدرضا و دیگران (1383) اقدام پژوهی:راهبردی برای بهبود آموزش و تدریس، تهران، انتشارات رشد.
2. ارشدی، نعمت الله (1386) جهانی شدن و آموزش شیمی، رشد آموزش شیمی، دوره بیست ویکم، شماره2، زمستان.
3. امیری، محمدعلی ( 1369). تفکر درباره تحولات آینده آموزش و پرورش، تهران: انتشارات مدرسه.
4. ایرانی، یوسف؛ بختیاری، ابوالفضل (1382) روش تحقیق عملی(اقدام پژوهی)، تهران،
نشر لوح زرین.
5. بایرم، الیزابت؛ بینگهام، مارگارت(1385) تلفیق فناوری در مدارس، مترجم، نونا حسن پور اینانلو، رشد تکنولوژی آموزشی، دوره بیست ویکم، شماره8، اردیبهشت.
6. توکلی، معصومه (1385) آموزش مفهوم مول به روش مبتنی بر IT ، رشد آموزش شیمی، دوره بیستم، شماره1، پاییز.
7. چاریانی، ابوالقاسم (1380) تاثیر ICT بر برنامه ریزی درسی، دفتر برنامه ریزی و تالیف
آموزش های فنی و حرفه ای، کاردانش.
8. خلخالی، مرتضی (1381) پرسش های مفهومی و مسایل چالش برانگیز در شیمی، رشد آموزش شیمی، دوره پانزدهم، شماره4، تابستان.
9. دلوز، ژاک (1380) آموزش برای قرن بیستم و یکم، ترجمه افتخارزاده، سید فرهاد، تهران: انتشارات عابد.
10. دیناروند، حسن(1382) مدارس در عصر اطلاعات، رشد تکنولوژی آموزشی، دوره نوزدهم، شماره9، تابستان.
11. دیناروند، حسن(1385) فناوری آموزشی در کلاس: تغییرات تدریجی، رشد تکنولوژی آموزشی، دوره بیست ویکم، شماره8، اردیبهشت.
12. روش های فعال یاددهی یادگیری مبتنی بر IT، دفتر برنامه ریزی و تالیف کتب درسی و دفتر آموزش و پرورش نظری و پیش دانشگاهی، بهمن 1383.
13. طراحی مدارس هوشمند در مالزی، ماهنامه آموزشی، تحلیلی، اطلاع رسانی، مجله تکفا، شماره 5و 6، سال اول ، خرداد و تیرماه 1382.
14. عطاران، محمد؛ شبیری، سیده فاطمه (1386) بهره گیری از نرم افزار کمک آموزشی فیزیک سوم دبیرستان و بررسی تاثیر آن در پیشرفت تحصیلی و تعامل دانش آموزان در کلاس، فصلنامه تعلیم و تربیت، سال بیست وسوم، شماره1، بهار.
15. فلام، ویلیام.دی. (2004) تنگنای فناوری، نوید و واقعیت رایانه در کلاس های ما، انتشارات انجمن نظارت و برنامه ریزی درسی.
16. قاسمی پویا، اقبال (1382) راهنمای معلمان پژوهنده، تهران، نشر اشاره.
17. کدیور، پروین؛ زارع زاده، کمال (1386) مقایسه خودکارآمدی و خلاقیت در دانش آموزان کاربر اینترنت و دانش آموزان غیرکاربر، فصلنامه تعلیم و تربیت، سال بیست وسوم، شماره1، بهار.
18. کریمی پور، محمدرضا (1381) آموزش متناسب با عصر اطلاعات، رشد تکنولوژی آموزشی، شماره7، فروردین ماه.
19. کوچکی، خورشید (1387) اهمیت استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش شیمی، رشد آموزش شیمی، دوره بیست و یکم، شماره3، بهار.
20. گدازچیان، فاطمه (1386) نوآوری در کلاس درس، رشد تکنولوژی آموزشی، دوره بیست و سوم، شماره5، بهمن.
21. گرگ، کرسی (1384) آیا همه دانش آموزان می توانند از اینترنت یاد بگیرند؟، مترجم توحید صیامی، رشد تکنولوژی آموزشی، دوره بیستم، شماره7، فروردین.
22. لچس، وی وی. (1385) کاربرد چندرسانه ای ها در کلاس درس، مترجم فرشته شاه جعفری، رشد تکنولوژی آموزشی، دوره بیست ویکم، شماره7، فروردین.
23. لرکیان. (1384) پایان نامه کارشناسی ارشد، برای استراتژی های توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT ) در آموزش و پرورش در سه کشور استرالیا، هنگ کنگ و فنلاند با تاکید بر خط مشی، برنامه درسی تربیت معلم، با ارائه راهکارهایی برای توسعه نظام آموزش و پرورش ایران.
24. مهرمحمدی، محمود (1386) فناوری اطلاعات و ارتباطات و نسبت آن با آموزش و پرورش، فصلنامه تعلیم و تربیت، سال بیست و سوم، شماره1، بهار.
25. متیو، نورمن (1382) فناوری اطلاعات، پیشرفت تحصیلی، مترجم فیروز رضاییان، رشد تکنولوژی آموزشی، دوره نوزدهم، شماره9، تابستان.
26. مشفق آرانی، بهمن (1382) تحولات فناوری آموزشی در قرن بیستم، رشد تکنولوژی آموزشی، دوره نوزدهم، شماره9، تابستان.
27. مک نیف، جین و دیگران (1384) اقدام پژوهی، ترجمه محمدرضا آهنچیان، تهران، انتشارات رشد.

79