بسم الله الرحمن الرحیم
روش مطالعاتی کیو
استاد مربوطه: ……………….
ارائه دهنده: …………………
معرفی روش شناسی کیو:
روش شناسی کیو، فنی است که پژوهشگر را قادر می سازد تا اولاً ادراکات و عقاید فردی را شناسایی و طبقه بندی کند و ثانیاً به دسته بندی گروه های افراد بر اساس ادراکاتشان بپردازد. هدف اصلی این فن، آشکار ساختن الگوهای مختلف تفکر است، نه شمارش تعداد افرادی که تفکرات مختلفی دارند.
روش شناسان کیو بر این باورند که انسان ها بر اساس تصاویری که از واقعیت دارند عمل می کنند. این روش شناسی با این فرض بنیان گذاشته شده که ذهنیت زیر بنای واقعیت است.
معمولاً روش کیو را پیوند بین روشهای کیفی و کمی میدانند زیرا از یک سو، انتخاب مشارکتکنندگان از طریق روشهای نمونهگیری احتمالی صورت نمیگیرد بلکه نمونه افراد به طور هدفمند و با اندازهای کوچک انتخاب میشود که آن را به روش کیفی نزدیک میسازد و از سوی دیگر، یافته ها از طریق تحلیل عاملی و به صورت کاملاً کمی به دست میآیند.
روش کیو هم دارای شیوه گردآوری داده (مرتب سازی کیو) و هم دارای شیوه تحلیل داده ها است. تفاوت اصلی آن با سایر روش های تحقیق در علوم اجتماعی در این امر است که روش کیو، به جای متغیرها افراد را تحلیل می کند.
پیدایش روش شناسی کیو
روش شناسی کیو را «ویلیام استیفنسون» در دهه1930میلادی به منظور پاسخگویی به این پرسش که «چه چیزهایی اشخاص را منحصر به فرد می سازد؟» ، ابداع کرد.
استفینسون ذهنیت را مانند پدیده های ریز در فیزیک، بسیار حساس می دانست، چنان که دخالت مشاهده گر و ابزار سنجش را در مطالعه آن تاثیرگذار قلمداد می کرد. بنابراین به دنبال شیوه ای برای شناسایی ذهنیت های مختلف بود که تحت تاثیر ابزار سنجش نباشد. او می خواست بداند خودِ افراد چگونه خود را دسته بندی می کنند.
علت نام گذاری این روش به کیو (Q)
اولین بار در سال 1935، سر گاتفری اچ تامسون که یک متخصص تحلیل عاملی بود، از حرف q برای نمایش «همبستگی افراد» استفاده کرد تا آن را از حرف r که همبستگی بین متغیرها یا «صفات» را نشان می داد، متمایز سازد.
به این ترتیب، استیفنسون نیز از حرفQ برای نامگذاری روش شناسی خود استفاده کرد زیرا این روش شناسی به شناخت ذهنیت ها می پرداخت و همبستگی بین افراد و نه صفات در آن نقش اساسی داشت.
مراحل مطالعه کیو
طراحی و اجرای مطالعه کیو
1- گردآوری فضای گفتمان:
فضای گفتمان شامل «مجموعه ای» از مطالب متنوع و گوناگون مرتبط با موضوع تحقیق است که در میان اهالی گفتمان مطرح شده اند. منظور از اهالی گفتمان، افرادی است که مطالعه کیو درصدد شناسایی ذهنیت های آنان نسبت به موضوع تحقیق است.
محتویات فضای گفتمان:
بنابراین محتویات فضای گفتمان می تواند:
فضای گفتمان لزوماً شامل حقایق نیست، بلکه عقاید شخصی، برداشت های مردم از رفتارها، آثار هنری و غیره را نیز دربر می گیرد. این بدان معنی است که این فضا شامل عبارت های بسیار متنوع و گوناگونی خواهد بود که تعداد زیادی نظر، عقیده، تصویر و غیره را دربر می گیرد که هر یک به نحوی با موضوع گفتمان ارتباط دارد.
نکته
انتخاب موضوع فضای گفتمان
انتظار می رود موضوعی برای مطالعه کیو انتخاب شود که عقاید مختلفی نسبت به آن در جامعه مورد مطالعه وجود داشته باشد، به گونه ای که بتوان مطالب متنوع و گوناگونی را در قالب های مختلف درباره آن گردآوری کرد.
برای مثال، حمل و نقل عمومی می تواند موضوع مطالعه کیو باشد؛ این موضوع به گونه ای است که پژوهشگر پای صحبت هر فردی (مسافر، راننده، مسئولان مدیریت شهری و غیره) بنشیند، مطالبی را در این باره از زبان آنها خواهد شنید. همچنین می تواند با مراجعه به روزنامه ها یا رسانه های گوناگون یا مصاحبه با افراد مختلف دیدگاه های مردم را در این خصوص دریافت کند. به علاوه، کاریکاتورها، تصاویر و فیلم هایی را نیز خواهد یافت که با نحوه تردد این وسایل، شرایط مسافران داخل یک اتوبوس یا مترو، وضعیت حرکت یک اتوبوس در میان ترافیک و غیره مرتبط هستند.
عبارات فضای گفتمان از منابع دست اول، دست دوم یا ترکیبی از هر دو گردآوری می شوند.
می توان عبارات فضای گفتمان را به صورت طبیعی یا پیش ساخته یا ترکیبی از هر دو گردآوری کرد.
نمونه کیو طبیعی:
در این روش از مشارکت کنندگان مطالعه کیو خواسته می شود تا به طور شفاهی یا کتبی عباراتی را از فضای گفتمان ارائه دهند. مزیت استفاده از این شیوه گردآوری برای تهیه عبارات فضای گفتمان آن است که مشارکت کنندگان به سرعت آنها را درک و مرتب می سازند.
نمونه کیو پیش ساخته
نمونه های کیو پیش ساخته از سایر منابع (غیر از مشارکت کنندگان) تهیه می شوند.
نمونه کیو ترکیبی
نمونه کیو ترکیبی هم از منابع طبیعی و هم از منابع پیش ساخته تهیه می شوند. مثال، بخشی از عبارات از مصاحبه با مشارکت کنندگان و بخشی از اخبار روزنامه ها گردآوری می گردد.
2- انتخاب یک نمونه معرّف از فضای گفتمان:
عبارات فضای گفتمان می توانند بسیار زیاد و یا برخی تکراری و برخی هم از ارتباط کمتری با موضوع تحقیق برخوردار باشند به طوری که استفاده از همه آنها در مطالعه کیو نه ممکن و نه لازم باشد. بنابراین، از نمونه ای، معرّف فضای گفتمان برای اجرای مطالعه کیو استفاده می شود. نمونه ای که قادر باشد ابعاد مختلف فضای گفتمان را در خود منعکس سازد.
در تقسم بندی کلی، نمونه های کیو به دو دسته تقسیم می شوند:
نمونه کیو باساختار
گاه عبارات فضای گفتمان دارای ابعاد مختلفی هستند که ضروری است همگی آنها برای ایجاد یک نمونه کیو معرّف، پوشش داده شوند. به عبارت دیگر، عبارات فضای گفتمان در چند طبقه جای می گیرند، از این رو باید به این طبقه بندی در انتخاب عبارات نمونه کیو توجه شود تا با انتخاب عبارت از تمام طبقات، از معرّف بودن نمونه کیو اطمینان حاصل شود.
گفتنی است برای ایجاد نمونه کیو باساختار از الگوی های «طرح آزمایشی» یک طرفه، دو طرفه و غیره استفاده می شود که معمولاً یکی از دو مبنای رو به رو را دارد:
الگوی قیاسی:
پژوهشگر براساس یک نظریه عبارات را طبقه بندی می کند. پس نظریه، تعیین کننده ی تعداد و نوع طبقات است. مثلاً برای دسته بندی عبارات فضای گفتمان درباره گرایش سیاسی افراد می توان از یک طبقه بندی سه گانه «چپ، راست و مستقل» کمک گرفت. به عبارت دیگر، بررسی کرد که کدام عبارات به دیدگاه های فردی با گرایش چپ، راست یا مستقل نزدیک است.
الگوی استقرایی:
گاه پژوهشگر بدون هیچ الگوی از پیش تعیین شده ای و تنها با وارسی عبارات گردآوری شده در فضای گفتمان به یک «نظریه» طبقه بندی دست پیدا می کند. بنابراین، برخلاف حالت قبل در این حالت، خود عبارات هستند که نحوه طبقه بندی را مشخص می کنند. برای مثال، ممکن است پژوهشگری که در پی مطالعه حمل و نقل عمومی است، پس از وارسی عباراتی که گردآوری کرده است دریابد که می تواند این عبارات را مثلاً به دو طبقه «اجتماعی و فردی» دسته بندی کند.
نمونه کیو باساختار، دارای دو مزیت عمده است
نخست آنکه انتخاب نمونه ای معرّف از فضای گفتمان را به ویژه وقتی تعداد عبارات فضای گفتمان زیاد است آسان می سازد، زیرا پژوهشگر می داند که الگویی بر عبارات حاکم است و باید از هر طبقه، تعدادی عبارت را انتخاب کند؛ بنابراین دستیابی به نمونه ای معرّف امکان پذیرتر است.
دوم اینکه امکان مطالعه ای نظام مند براساس نظریه ای خاص (برای الگوی قیاسی) یا شناسایی عوامل و زیرگروه های عوامل (برای الگوی استقرایی) فراهم است.
نمونه کیو بی ساختار
در این نوع از نمونه فرض بر این است که عبارات فضای گفتمان یا دارای طبقه بندی نیستند یا طبقه بندی اهمیتی در انتخاب نمونه معرّف از فضای گفتمان ندارد. به این ترتیب نمونه کیو با انتخاب تصادفی یا عمدی تعدادی از عبارات به دست می آید.
پژوهشگری که از نمونه ی کیو بی ساختار استفاده می کند، باید همواره در نظر داشته باشد که نمونه کیو او با بیش نمونه گیری یا کم نمونه گیری تهدید می شود. یعنی ممکن است برخی عبارات کمتر یا بیشتر از سایر عبارات در نمونه کیو انتخاب شوند و در نتیجه، چنین نمونه ای به طور غیرعمدی دارای سوگیری باشد.
تعداد عبارات:
پرسش اساسی در انتخاب نمونه کیو به تعداد عبارات مربوط است، پژوهشگر از خود می پرسد انتخاب چه تعداد عبارت از فضای گفتمان کافی است. برای پاسخگویی به این پرسش، توجه به معیارهای زیر اهمیت دارد:
آماده کردن نمونه کیو برای مرتب سازی:
در گام نخست باید عبارات گردآمده در نمونه کیو را ویرایش و بازبینی کرد، به طوری که از یک شیوه نگارش برخوردار و برای مشارکت کنندگان روشن و بدون ابهام باشند. در گام بعد، عبارات به طور تصادفی شماره گذاری می شوند و هر عبارت بر روی یک کارت جدا به نام کارت کیو نوشته می شود. بنابراین به تعداد عبارات نمونه کیو، کارت کیو خواهیم داشت. مجموعه این کارت ها تشکیل دسته کیو را می دهد.
نکته
باید تلاش شود تا غیر از محتوای عبارت هر کارت، تمایز دیگری بین کارت ها وجود نداشته باشد.
بهتر است هنگام تهیه دسته کیو نکات زیر رعایت شود:
پس از پایان این گام، دسته کیو به تعداد مشارکت کنندگان تکثیر می شود.
گاه به جای عبارت از کلمه استفاده می شود. مثلاً، اگر پژوهشگری درپی بررسی این است که ذهنیت کارمندان یک اداره نسبت به یک مدیر خوب چیست؟ می تواند برای این پژوهش به جای توصیف یک مدیر خوب در قالب تعدادی عبارت، صفات یک مدیر خوب را مانند مقتدر، دانا، صادق و غیره گردآوری کند و هر یک را بر روی یک کارت بنویسد تا دسته کیو خود را ایجاد کند.
3- انتخاب مشارکت کنندگان
در این مرحله از میان افرادی که در گفتمان حضور دارند (اهالی گفتمان) تعدادی به عنوان نمونه افراد برای مشارکت در مطالعه کیو، یعنی مرتب سازی، انتخاب می شوند.
با توجه به هدف مطالعه کیو، یعنی شناسایی ذهنیت های مختلف در میان گروه های خاص، نمونه افراد باید آشکارگر «ذهنیت های مختلف» افرادی باشد که در گفتمان حضور دارند، نه معرّف توزیع این افراد. به عبارت دیگر، در پایان مطالعه کیو برای پژوهشگر اهمیتی ندارد که توزیع مشارکت کنندگان در بین ذهنیت های مختلفی که کشف شده، چگونه است یعنی چه تعدادی از مشارکت کنندگان دارای کدام ذهنیت بوده اند. بنابراین، نمونه افراد معمولاً به صورتی هدفمند و غیر احتمالی انتخاب می شود.
راهکارهایی برای انتخاب نمونه افراد
4- مرتب سازی کیو:
مرتب سازی کیو، فنی است که برای گردآوری داده های مطالعه کیو به کار می رود.
1-4- نمودار کیو:
نمودارکیو، نمودار بزرگی است که در اختیار فرد قرار می گیرد تا ترتیب دلخواه خود را با قرار دادن کارت ها بر روی آن مشخص کند. این نمودار می تواند در قالب یک مقوا یا تخته بزرگ باشد.
در شکل زیر فردی را می بینید که در حال مرتب سازی کارت های دسته کیو بر روی نمودار کیو می باشد.
نمونه ای از نمودار کیو
همان طور که مشاهده می کنید در این نمودار طیف مدرجی وجود دارد که مشارکت کننده کارت ها را براساس میزان موافقت یا مخالفت خود بر نمودار توزیع می کند. معمولاً درجه بندی طیف به صورت متقارن از x- تا x+ است.
نکته 1
مقادیر منفی بر مخالفت و مقادیر مثبت بر موافقت با محتوای کارت دلالت دارند. مقدار صفر به حالت خنثی یا مردد تعلق می گیرد؛ و اینکه مقدار x چه باشد، به تعداد کارت ها و تشخیص پژوهشگر بر می گردد که به چه دقتی در درجه بندی نیاز دارد.
به لحاظ محاسبات آماری، تفاوتی بین دو شیوه درجه بندی پیشین نیست زیرا نوعی تناظر یک به یک بین آنها وجود دارد، اما به لحاظ عملی، مدافعان درجه بندی متقارن معتقدند این شیوه «واقعی تر» است زیرا به حالت خنثی یا مردد عدد صفر را نسبت می دهد و مخالفت را با اعدادی با علامت منفی و موافقت را با اعدادی با علامت مثبت به نمایش می گذارد. مدافعان درجه بندی با اعداد مثبت نیز بر این باورند که استفاده از اعداد شمارشی که در زندگی عادی رواج دارد، برای مشارکت کنندگان ملموس تر و آشناتر است.
نکته
متناسب با محتوای کارت ها، می توان به جای «موافق/مخالف» از عناوین دیگری نیز برای دو سوی طیف نمودار کیو استفاده کرد.
2-4- توزیع اختیاری و اجباری کار ت ها:
کارت ها می توانند به دو شکل بر روی طیف توزیع شوند:
توزیع اجباری
در توزیع اجباری از مشارکت کنندگان خواسته می شود تا طیفی با درجه بندی مشخص را به کار برند و در هر درجه از این طیف، تعداد کارت های معینی را قرار دهند. بنابراین، شکل توزیع کارت ها بر نمودار کاملاً از پیش تعیین شده است.
برای مثال نموداری با طیف 9 درجه ای را برای 26 کارت در اختیار مشارکت کننده قرار می گیرد و او می تواند تنها 1 کارت را در درجه های4+ و 4- قرار دهد، 2 کارت را در درجه های3+ و 3- قرار دهد، 3 کارت را در درجه های 2+ و 2- قرار دهد، 4 کارت را در درجه های 1+ و 1- قرار دهد و سرانجام 5 کارت را دردرجه صفر قرار دهد. از این رو، مشارکت کننده تنها تصمیم می گیرد که در «این شرایط» کدام کارت را در کدام درجه قرار دهد؛ نه می تواند طول طیف را کوتاه تر یا بلندتر کند و نه می تواند تعداد کارت های تعیین شده برای هر درجه را تغییر دهد.
توزیع اختیاری
در توزیع اختیاری، مشارکت کننده آزادی عمل بیشتری در مرتب سازی دارد. مثلاً در حالتی که هیچ محدودیتی وجود ندارد، می تواند 21 کارت را از 1 تا 21 مرتب کند یا اینکه در یک طیف معین، کارت ها را به هر تعداد که دلخواه اوست، در درجات طیف قرار دهد. بنابراین، شکل توزیع کارت ها از پیش مشخص نیست و هر مشارکت کننده بر حسب میل خود آن را ایجاد می کند.
درباره اینکه استفاده از توزیع اختیاری در مطالعه کیو بهتر است یا توزیع اجباری، اختلاف نظرهایی وجود دارد:
برخی معتقدند توزیع اجباری کارت ها باعث می شود مشارکت کنندگان قادر نباشند عقیده خود را آنچنان که مورد نظرشان است، از طریق مرتب سازی بیان کنند.
در توزیع اختیاری، ممکن است مشارکت کنندگان مختلف به شکل های متنوعی عبارات را توزیع کنند. برخی بیشتر عبارات را در دو سوی طیف قرار می دهند که به توزیعی به شکل یو منجر می شود و برخی نیز بیشتر عبارات را در میانه های طیف قرار می دهند تا به عنوان فردی شناخته نشوند که گرایش خاصی دارد.
عده ای معتقدند از بعد روانی، اکثر مردم دارای اعتقادات ملایم هستند و کمتر با چیزی به شدت موافقت یا به شدت مخالفت می کنند.
یکسانی طیف برای تمام مشارکت کنندگان نوعی مزیت برای توزیع اجباری قلمداد می شود، زیرا بر خلاف توزیع اختیاری، هر فرد باید تعداد کارت های مشخصی را در درجه خاصی از طیف قرار دهد.
در توزیع اجباری، مشارکت کنندگان دقت و توجه بیشتری را صرف بررسی عبارات می کنند زیرا تعیین جایگاه هر عبارت در طیف دشوارتر از توزیع اختیاری است. با توجه به مزیت قبل، مشارکت کننده در توزیع اجباری با تمرکز بیشتری عبارات را مرتب می کند. به این ترتیب می توان از عباراتی که در دو سوی طیف قرار می گیرند یعنی عباراتی که مشارکت کننده با آنها کاملاً موافق یا کاملاً مخالف است، به شناخت عمیق تری از ذهنیت او دست یافت؛ شناختی که ممکن است در توزیع اختیاری پنهان بماند.
3-4- دستورالعمل مرتب سازی:
برای اجرای مرتب سازی کیو به دستورالعمل و راهنمایی نیاز است که شرایط عملی مرتب سازی را برای مشارکت کنندگان شرح دهد. معمولاً در این دستورالعمل موارد زیر مطرح می شوند:
طیف مرتب سازی به مشارکت کننده معرفی می شود. مثلاً گفته می شود طیف از 4+ تا 4- است، به طوری که مقادیر منفی مخالفت با محتوای کارت ها و مقادیر مثبت موافقت با محتوای کارت ها را نشان می دهد. اجباری یا اختیاری بودن مرتب سازی تعیین می گردد. اگر مرتب سازی دارای توزیع اجباری است، چگونگی توزیع کارت ها بر روی طیف توضیح داده می شود.
مناسب است برای سهولت و افزایش دقت و سرعت مرتب سازی به مشارکت کننده پیشنهاد شود که پس از مرور تمام کارت ها، آنها را از ابتدا به سه دسته تقسیم کند:
روایی در روش کیو
بررسی روایی هنگامی مطرح است که یک سازه یعنی خصوصیتی پنهان مورد سنجش قرار می گیرد، زیرا در چنین حالتی پژوهشگر با این پرسش رو به روست که آیا مقیاس ساخته شده واقعاً همان چیزی را اندازه می گیرد که برای سنجش آن ساخته شده است؟
این در حالی است که مطالعه کیو در پی سنجش هیچ سازه ای نیست. آنچه می تواند درباره مطالعه کیو مطرح شود، جامعیت عبارات نمونه کیو است. به عبارت دیگر، پژوهشگر باید از خود بپرسد آیا عبارات گردآوری شده از چنان جامعیت و وسعتی برخوردار هستند که بتوانند ذهنیت های مختلف را نمایان کنند.
از این نظر:
روایی محتوا براساس رتبه ای که مشارکت کنندگان به عبارات می دهند و عبارات مجاور آن قابل بررسی است. به عبارت دیگر، انتظار می رود بین محتوای عباراتی که یا بر روی درجه یکسانی از طیف یا بر روی درجه های مجاور قرار دارند، تناسبی وجود داشته باشد. همچنین، روایی صوری با بررسی میزان رضایت مشارکت کنندگان نسبت به ظرفیت و قابلیت عبارات برای نشان دادن ذهنیت آنان امکان پذیر است؛ یعنی آیا عبارات موجود به ابعاد مختلف موضوع تحت بررسی پرداخته اند تا آنها بتوانند از طریق مرتب سازی ذهنیت خود را بیان کنند.
پایایی در روش کیو
برای مرتب سازی کیو، پایایی نیز قابل طرح است یعنی می توان پرسید که آیا یک مشارکت کننده یک دسته کارت را با دستورالعمل یکسان در تکرارهای مختلف به یک شکل مرتب می کند؟ باید توجه داشت که بر حسب موضوع مطالعه کیو، درجات طیف و تعداد کارت ها می توان انتظار داشت که تکرار مرتب سازی، منجر به نتیجه کاملاً یکسان نشود.
با وجود این، دنیس(1988) بر پایایی بالای داده های کیو تاکید دارد و براون(1980) معتقد است تکرار مرتب سازی تا 85 درصد با مرتب سازی قبلی سازگار خواهد بود.
روش های رایج برای بررسی پایایی، مانند آزمون مجدد 2، برای محاسبه ضریب پایایی مرتب سازی کیو قابل اجراست. همچنین اگر بتوان عبارات را به دو دسته به نسبت مشابه تقسیم کرد:
نمونه ی از تحقیق با روش کیو
به منظور شناسایی موانع تجاری سازی دانش در دانشکده های علوم انسانی دانشگاه تهران از روش کیو استفاده شد. در این پژوهش ذهنیت های مختلف افراد نسبت به این موضوع، مورد تحلیل قرار می گرفت؛ نمونه کیو، از میان اساتیدی انتخاب شد که در پارک های علم و فناوری، دانشگاه های کارآفرین، بخش آموزشگاه های کاربردی دانشگاه ها فعالیت نمودند و یا در این زمینه تحقیقاتی داشته اند.
برای تشکیل دسته کیو، 41 کارت کیو به گونه ای طراحی گردید که بر روی هر کارت یک عبارت (گزاره) نمونه کیو نوشته شده بود. مشارکت کنندگان پس از مطالعه کارت ها آنها را طبق نمودار کیو داده شده، مرتب کردند. که در نهایت، بر اساس یافته ها و نتایج تحلیل عاملی کیو، ذهنیت مشارکت کنندگان به 3 عامل یا گروه دسته بندی شد؛
به عبارت دیگر، نتایج حاصل از تحقیق نشان داد سه دیدگاه مختلف یا الگوی ذهنی نسبت به موانع تجاری سازی دانش در میان خبرگان آگاه وجود دارد.
ضریب پایایی انجام شده در این تحقیق با استفاده از روش آزمون – آزمون مجدد 85% است، به عبارت دیگر تکرار مرتب سازی 85% با مرتب سازی قبلی سازگار بود. روایی نیز از طریق میزان تناسبی که بین محتوای گزاره هایی که بر روی درجه یکسانی از طیف یا بر روی درجه های مجاور قرار دارند، و همچنین میزان رضایت مشارکت کنندگان حاصل شد. برای شناسایی الگوهای ذهنی، رتبه بندی و مرتب سازی کیو انجام شده توسط خبرگان وارد نرم افزار spss شد و تحلیل عاملی کیو با استفاده از آن انجام گرفت.
با تشکر از توجه شما
پایان