عنوان: هنر و فرهنگ نخستین انسان
مقدمه
جامعه اولیه چه آداب و رسومی داشتند؟ درباره جهان و خلقت آن چه تصوری داشتند؟
مراسم ازدواج و امور خویشاوندی آنان چگونه بود؟ آیا همچون عصر ما، در طول سال روزهای ویژه ای برای جشن و عزا و اجرای سایر مراسم اختصاص داده بودند.
باستان شناسان با استفاده از دستاوردهای زمین شناسان، زیست شناسان، شیمی دانها و جغرافی دانها و به کمک روشهای تحقیق ویژه خود توانسته اند آگاهی های جالبی درباره انسان های پیش از تاریخ به دست آورند.
هرچند بقایای جسدهایی از انسانهای نخستین در نقاط مختلف دنیا نظیر آفریقای جنوبی، پکن، چین، هایدلبرگ(آلمان)، به دست آمده است، اما از زندگی بشر پیش از عصر یخبندان اطلاعات چندانی در دست نیست. از حدود 400 هزار سال پیش تغییراتی در آب و هوای زمین رخ داد که در سرنوشت موجودات زنده تاثیر زیادی داشت. کاهش دمای متوسط جهان موجب شد که بخش های وسیعی از شمال آسیا، اروپا، آمریکای شمالی و نواحی مرتفع کوهستانی جهان چندین نوبت از یخ پوشیده شود. به طوری که ماموتها (یعنی اجداد فیلهای امروزی) نتوانسته اند خود را با شرایط آب و هوایی جدید انطباق دهند و از میان رفته اند.
در این دوران مناطق استوایی آفریقا برای زندگی مناسب تر بود. با افزایش نسبی دمای هوا و ذوب شدن یخچالهای طبیعی کم کم جنگل های وسیع پدید آمد.
در این دوران باران های زیادی می بارید. حال باید پرسید: در این دوران انسان چگونه زندگی می کرد؟
مصنوعات بشر در دوران کهن سنگی دیرین مرحله ابتدایی خود را طی می کرد. گذشته از چخماق، قطعات سنگی با لبه های تیز به کار می رفت. کم کم تراشیدن سنگ مشته از سنگ چخماق معمول شد وآن اسلحه ای سنگی بود به شکل بادام که درازای آن به 20 سانتیمتر و وزن آن به 2 کیلوگرم می رسید. این سنگ ها را به کمک چخماق های دیگر می تراشیدند. این ابزار ابتدایی برای درست کردن میخ های چوبی، کندن ریشه ها، خراب کردن لانه ها و کنام ها و کشتن جانوران مجروح به کار می رفت. احتمالا این سنگ مشته ها را مستقیما برای شکار به کار نمی بردند، زیرا گرز و یا چوبدستی برای این کار مناسب تر بود. علاوه بر سنگ مشته ورقه هایی از چخماق برنده نیز ساخته می شد که برای تیز کردن ابزارها به کار می رفت.
بدیهی است در دورانی که هنوز اختراعات مهم پدید نیامده و دانش بشری از طبیعت اندک بوده انسان زندگی بسیار سختی در طبیعت گذرانده است.
با این حال انسان به دلیل استعدادهای ذهنی و داشتن دست های توانا که با آنها قادر به انجام فعالیت هایی متنوع تر از حیوانات بود با پناه بردن به غارها و تلاش برای بقا توانست خود را با شرایط جدید منطبق سازد و به حیاط خویش ادامه دهد.
بنابراین منابع لازم برای بقای انسان در طبیعت موجود بود، او می بایست با کوشش خود این منابع را می شناخت و راه استفاده از آنها را می آموخت.
این کار هزاران سال به طول انجامید.
ابتدا انسان با استفاده از میوه های جنگلی و شکار حیوانات شکم خود را سیر می کرد، از پوست حیوانات بدن خویش را می پوشاند و در غارها و حفره های موجود در دامنه کوهها می خوابید تا خود را از سوز و سرما و گزند حیوانات وحشی حفظ کند.
طی سالیان دراز تنها ابزار انسان برای شکار، تکه تکه کردن گوشت و دفاع از خود سنگ بود.
رفته رفته تجربه اندوخته می شود و تکنیک تکامل می یابد. انسان های اولیه در مناطق مختلف و با شیوه های گوناگون به ساختن ابزارهای کوچک تر و ظریف تر نایل می گردند. ابزار عمده نئاندرتال ها به صورت ورقه های مثلثی شکل از سنگ چخماق درمی آید، نوک آن برای بریدن و سوراخ کردن و لبه ها برای کندن پوست جانوران کشته به کار می رود. آسیاب شکار، چنگال و نیزه چوبین است.
انسان ها احتمالا نه پناهگاهی و نه پوششی داشتند و تصور می رود که مدت درازی از درختان به منزله پناهگاهی در برابر حیوانات درنده استفاده می کردند. بعدها انسان فرا گرفت که حایل هایی در برابر باد ایجاد کند و در آن پناه گیرد. سپس انسان غارهای جانوران وحشی را تسخیر کرد و در آن جای گرفت و از پوست آنها برای بستر و لباس _ که خود نوعی خرقه بود که با بند و نخ به هم وصل می شد _ استفاده کرد.
نکته: یعنی ابزار ساده ای که از محیط خود تهیه می کرد به همین دلیل باستان شناسان این دوران از زندگی انسان را عصر سنگ نامیده اند. کشف آتش از نخستین و مهم ترین کشفیات بشر بود که زندگی اش را بهبود بخشید. انسان با کشف آتش تاریکی را به روشنایی و سردی را به گرمی تبدیل کرد.
در نتیجه ترس او از طبیعت وحشی و ناشناخته کاسته شد. همجنین می توانست خود را گرم کند و در پناه آتش آرام گیرد و نیز با استفاده از آتش گوشت و غذا را برای خود گواراتر سازد. با گذشت زمان انسان ابزارهای کاملتر و متنوع تری ساخت. با تراشیدن سنگ آن را به شکل های مختلف درمی آورد. مثلا از آن تیر، نیزه، تیشه و اره می ساخت. همچنین علاوه بر سنگ از استخوان حیوانات و از چوب درختان نیز برای ساختن ابزارهای گوناگون استفاده می کرد.
برای تغذیه علاوه بر شکار از میوه درختان و ریشه برخی گیاهان بهره می برد. همه این کارها را به صورت گروهی انجام می داد. گروه های کوچک در حدود 20 تا 30 نفر که با هم می زیستند و با همه به شکار می پرداختند.
انسان استقرار در پناهگاه مصنوعی، سایبان ها، کلبه ها و زاغه ها را آغاز می کند. باستان شناسان شوروی(پ.افی منکو، س. زامیاتنین و دیگران) بر کرانه های رود دن و جاهای دیگر کلبه های دوران کهن سنگی نوین را کشف کرده اند. اینها مسکن هایی بودند که بر سطح زمین صاف و به شکل بیضی ساخته شده بودند.
استخوان ران ماموت، که در زمین کار گذاشته می شد به منزله ستون هایی به کار می رفت و بر روی این ستون ها سقفی از تیر و شاخه که روی آن خاک می ریختند تعبیه می شد. در وسط کلبه یک یا چند اتاق قرار داشت که سوخت آن از استخوان حیوانات بود. در کنار مساکن گودال هایی کنده بودند و در آنها گوشت گوزن و خوراکی های دیگر را نگهداری می کردند.
قبایلی که دور از مناطق یخچال ها می زیستند، با مشخصات خاص خود از دیگران متمایز می شدند. در آفریقای شمالی تمدنی که بعدها کاپسا (قفضای کنونی در تونس) نام گرفت رونق می یافت. مردم کاپسا برخلاف شکارچیان و ماهی گیران شمالی به طور عمده با جمع آوری میوه و سبزی و غیره به سر می بردند. آنان از حمله کردن به درندگانی مانند شیر و پلنگ واهمه نداشتند ولی معیشت آنها به طور عمده با جمع آوری نرم تنان خوراکی، لاک پشت ها، تخم شترمرغ و غیره برگزار می شد.
یکجا نشینی انسان و هنرها و دستاوردهای انسان نخستین
عصر یخبندان در حدود 11000 سال پیش به آخر رسید و آب و هوای مناطق مختلف جهان وضعیتی ثابت یافت. در این زمان اجتماعات متعدد انسانی در میان دو رود، آسیای صغیر، آسیای میانه، مصر، چین، آمریکای مرکزی، ایران، اروپا و آسیا می زیستند. باستان شناسان موفق به کشف آثار باقی مانده از زندگی انسان در این مناطق شده اند.
از آنجا که زنان به دلیل برخی محدودیت های جسمانی نمی توانستد همانند مردان در عملیات مربوط به شکار شرکت کنند معمولا به نگهداری کودکان، گردآوری میوه ها و دانه های درختان و بوته ها و ساختن ابزار لازم از سنگ، استخوان و چوب می پرداختند. به همین دلیل زنان را ابداع کننده کشت و زرع و برخی اختراعات نظیر سفال سازی می دانند. آنان احتمالا هنگام گردآوری گیاهان دریافتند که دانه گیاهانی که بر زمین می ریزد بعد از مدتی می روید.
پس از این طریق به کشاورزی پی بردند. کشاورزی از مهم ترین تحولات زندگی انسان در روی زمین بوده، زیرا موجب یکجانشینی، ذخیره غذا، تقسیم کار، و پیدایش اجتماعات منظمی شد.
انسان به کمک آلتی استخوانی ورقه های نازکی از سنگ چخماق می برد و از آن ابزاری متناسب، که کناره های آن تیز ومحکم است فراهم می سازد.
آلات و ابزاری که در تهیه خوراک به کار می رود متنوع تر است. زوبین هایی که نوک آن از عاج ماموت یا سنگ چخماق است، خنجرهایی از شاخ، نیزه برای شکار و ماهی گیری، ابزارهایی جهت کندن پوست حیوانات و عمل آوردن آن ساخته می شود. انسان در بازپسین دوران کهن سنگی نوین برای ساختن ابزار تولید، وسایلی می سازد. با کمک سوزن های استخوانی از پوست جانوران لباس می دوزد و از سنگ چخماق برای پرداخت کردن شاخ و استخوان استفاده می کند.
در خاور میانه کشت گندم و جو، در چین کشت برنج و ارزن و در آمریکای مرکزی ذرت توسعه یافت. کشاورزی در اروپا چندهزار سال دیرتر رایج شد.
سومین کشف یا کار انسانهای نخستین اهلی کردن حیوانات بود که موجب کاهش آنان شد. انسان با اهلی کردن گوسفند، گاو و بز توانست از گوشت آنها برای خوراک استفاده نماید.
و نیز از گاو برای بردن بار، شخم زدن زمین سود جوید. چهارمین کار در این زمان این بود که ساخت ابزار توسعه بیشتری یافت و انسان توانست قلاب ماهیگیری، سوزن، قاشق، آسیاب و سلاح های بهتر بسازد.
این دوران را دوران نوسنگی نامیده اند. در این دوران گروه هایی از انسان ها همچنان به زندگی از طریق شکار میوه و دامداری مشغول بودند.طی پنجمین کار به تدریج در دشتهای آسیای مرکزی گله داری رواج یافت. اسب نیز نخستین بار در همین منطقه اهلی شد و مورد استفاده قرارگرفت. در قسمتهای ساحلی اروپا برای اولین بار ماهی و ساخت ابزار صید معمول شد.
ششمین کار یکجانشینی موجب توسعه خانه سازی، تهیه انواع ظروف، پارچه و سفال نیز شد.
هفتمین کار یعنی اختراع چرخ از دیگر دستاودهای مهمی بود که تاثیر بسزایی در سرنوشت بشر گذاشت. چرخ کوزه گری، آسیاب و ارابه از جمله ارمغانهای اختراع چرخ بود.
بشر توانست فلز را بشناسد و از آن در ساخت ابزار استفاده کند.
نخستین فلزی که کشف شد مس بود. ذوب فلز و قالب ریزی آن بلافاصله پس از کشف آن آغازنشد بلکه تا مدتها مس را به همان صورت طبیعی می کوبیدند و استفاده می کردند.
احتمالا قلع دومین فلزی بود که مورد استفاده انسان قرار گرفت. پس از کشف آهن و رواج بهره برداری از آن تحولات عمیق تری در زندگی انسان پدید آمد.
داس، اره، خنجر، قیچی به فراوانی مورد استفاده ساکنان دهکده ها قرار گرفت.
به همین دلیل با پیدایش نخستین دهکده ها و تقسیم کار به تدریج شیوه جدیدی از زندگی اجتماعی به وجود آمد که با زندگی در غارها، جنگلها و کوچ نشینی متفاوت بوده.
خط و نگارش
عمر قدیمی ترین الواح تقریبا به 5000 سال پیش می رسد. بنابراین می توان نتیجه گرفت که پیدایش خط میخی نیز دست کم همین میزان عمر دارد.
اکنون هزاران قطعه از این الواح در اختیار پژوهشگران است که با زحمت بسیار موفق شده اند آن را بخوانند. می توان گفت قدیمی ترین کتابخانه های جهان در میان دورود پدید آمده است. محتوای این الواح شامل موضوعاتی چون تعلیم و تربیت، پرستش خدایان، مسایل حقوقی، افسانه های پیشینیان، جنگها می باشد.