آشنایی با مبانی برنامه ریزی
معماری و شهرسازی
اینشتین
اگر تنها ساعتی فرصت برای نجات دنیا باشد، 59 دقیقه ی آن را به تعریف مساله و یک دقیقه را به حل آن می پردازم
تعاریف و مفاهیم بنیادی
فصل اول
تحول برنامه ریزی
برنامه ریزی توسط حکومتها ابتدا درزمینه اقتصادی مطرح شد، این نوع برنامه ریزی ابتدا درکشورهای دارای اقتصاد اشتراکی پیدا شد و برنامه ریزی جزئی از اقتصاد سوسیالیستی بشمار رفت و سپس در کشورهای سرمایه داری درسطح بین المللی شروع شد.
دراروپا این تفکردر حدود سال 1930 شکل گرفت وبه عنوان زمینه تحقیقات وسیع وگسترده اقتصاددانان وبرنامه ریزان مطرح گردید.
تعاریف برنامه ریزی
فرآیند تعیین فعالیت های مناسب در آینده، با کاربرد مجموعه ای از گزینش هاست. (دیویدف و راینر)
گزینش هایی که فرآیند برنامه ریزی را تشکیل می دهد 3 سطح است:
1- گزینش هدف های نهایی و معیارها
2- شناخت مجموعه از راه ها برای دستیابی به اهداف و انتخاب راه حل بهینه
3- چگونگی عمل برای دستیابی به اهداف نهایی
تعریف فرهنگ واژگان:
1- بیان فیزیکی چیزی از طریق طرح و رسم و یا نقشه
2- روش انجام کار
3- آرایش منظم بخش های گوناگون یک هدف
تعاریف برنامه ریزی :
گونه ای شیوه ی اندیشیدن در باره ی مسائل اجتماعی و اقتصادی است. برنامه ریزی عمدتا در راستای آینده است. به شدت با ارتباط هدف های کلی و تصمیم های گروهی سروکار دارد. (گلاسون)
فعالیتی سازمان یافته و تلاشی هوشیارانه به منظور گزینش بهترین راه حل های پیشنهادی موجود، برای دسترسی به هدف های کلی ویژه است. (واترستون)
برنامه ریزی، به عنوان فعالیتی همگانی، فراهم آوردن سلسله ای از کارهای منظم است که به دسترسی به هدف کلی و یا هدف های کلی بیان شده می انجامد. (پیترهال)
مفهوم برنامه ریزی
برنامه ریزی یک جریان آگاهانه است که بمنظور دستیابی به اهداف معین و مشخص، انجام یک سلسله اقدامات و فعالیتهای مرتبط با یکدیگر را در آینده پیش بینی می کند.
مفهوم برنامه ریزی، در اصل روش یا تدبیر منطق و مناسبی برای تغییر حالت نامطلوب به مطلوب است. تغییر از وضعی به وضع دیگر تحت یک هدف و ارزش که با صرف زمان و منابع انجام می پذیرد.
این تعریف را از نظر پویائی با تعریف یک بردار و مفاهیم ریاضی می توان مقایسه کرد که دارای سه مشخصه زیر است :
نقطه مبداء : نقطه حرکت یا وضع موجود یا حالت اول (بایستی شناخته، تعریف و موضوع روشن شود)
طول بردار : اندازه ، مقیاس، از نظر روش کار (نحوه برخورد به مسئله، صرف زمان و هزینه و منابع)
هدف بردار : سمت و سو آینده ، افق طرح و برنامه (پیش بینی آینده و وضعیت دوم و مطلوب)
به عبارتی دیگر :
کوششی در جهت انتخاب راه و روش
و اقدامات عملی برای رسیدن به
یک هدف مشخص است.
تعریف فرآیند برنامه ریزی :
رشته فعالیت هایی است که
قصد روشن کردن درک ما
از ماهیت یک مسئله،
راه حل های احتمالی موجود
و شایستگی نسبی این راه حل ها
را دارد.
مراحل برنامه ریزی :
تعیین اهداف
جمع آوری و تحلیل واقعیت ها
کشف و بررسی مفاهیم
تشخیص نیازها
تبیین گزاره مسئله
جمع آوری اطلاعات
بررسی امکان ها و احتمال ها
تفکیک و انتخاب یافته ها
برنامه ریزی راهبردی (تعریف عام)
برنامه ریزی راهبردی ، شیوه ای منظم برای اتخاذ تصمیمات و انجام اقداماتی است که به یک نظام شکل می دهد و در مورد چرایی های آن نظام راهنمایی می کند .
ویژگی های برنامه ریزی
واقعیت گرایی (Reality-Intensive) : برنامه ریزی بایستی متکی بر واقعیت های موجود و توانهای بالقوه باشد.
انعطاف پذیری (Flexibility) : برنامه ریزی بایستی انعطاف پذیر و قابل تقسیم به دوره های مختلف و حالتهای مختلف برای تجدیدنظر باشد.
سازگاری (Compatibility) : برنامه ریزی بایستی با سطوح ابلاتر و سیاستهای کلان و تصمیمهای قبلی مصوب هماهنگ و مرتبط باشد.
ویژگی های برنامه ریزی
جامعیت (Comprehensive) : برنامه ریزی بایستی همه جانبه و دارای وسعت دید و گسترده باشد و کلیه جوانب و مرزها و مداخله را دیده باشد.
آینده نگری (Prospective) : برنامه ریزی بایستی چشم به آینده و افقها داشته باشد و خود را برای تحول و تغییر آینده مهیا سازد.
فرآیندی (Process-Intensive) : برنامه ریزی بایستی ساده و قابل درک و منطبق بر نهادینه کردن بعنوان یک روش کار مستمر باشد.
معیار تقسیم بندی برنامه ریزی به انواع مختلف
برنامه را میتوان برحسب :
اهداف
شرایط موجود جامعه
نوع مسائل و مشکلات
مدت زمان لازم جهت اجرا
سطوح اجرایی
چگونگی اجرا و..
به انواع گوناگون تقسیم نمود.
انواع برنامه ریزی :
برنامه ریزی از دیدگاه مسائل اجتماعی و اقتصادی :
برنامه ریزی کلی (کلان) Macro planning
طرح مسائل عمومی در زمینه اقتصادی و اجتماعی، ارتقاء سطح اقتصادی ، افزایش صادرات
برنامه ریزی بخشی Sectorial planning
برنامه ریزی در بخش مسکن، حمل و نقل ، آموزش عالی و … (افقی)
برنامه ریزی در سطح خرد Micro planning
برنامه ریزی توسعه مراکز درمانی، توسعه راههای روستایی، اشتغال صنعتی، درآمد خانوار، توسعه پارکها و …
سطوح برنامه ریزی
برنامه ریزی ملی National planning
برنامه های توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کشور ، طرح کالبدی ملی، آمایش سرزمین
برنامه ریزی منطقه ای Regional planning
: برنامه ریزی در محدوده یک منطقه یا محدوده جغرافیائی (عمودی) – مانند منطقه سیستان ، حاشیه دریای خزر، طرح ناحیه مشهد و ….
برنامه ریزی محلی ( شهری Urban planning و روستایی Rural planning)
شهری : طرح توسعه و عمران شهری مانند طرحهای جامع شهری، تفصیلی و
موضعی: برنامه ریزی طرحهای آماده سازی ، بافت شهرها و …
روستایی : توسعه و عمران روستایی ، طرحهای هادی روستای مغان و …
برنامه ریزی از دیدگاه زمانی
برنامه ریزی بلند مدت (10 تا 20 سال)
معمولا طرح های کلان، چشم انداز کشور، طرحهای جامع
برنامه ریزی میان مدت (3 تا 7 سال)
برنامه های توسعه کشور، طرحهای تفصیلی
برنامه ریزی کوتاه مدت (1 تا 2 سال)
طرحها و پروژه های اجرایی
برنامه ریزی از دیدگاه اهداف
برنامه ریزی یک هدفی
برنامه ریزی چندهدفی
اهداف برنامه ریزی
اهداف کلی ( اهداف آرمانی)
اهداف خاص (هدف قابل دسترسی و قابل اندازه گیری)
طرح پرسش مراحل 5گانه برنامه ریزی
اهداف : کارفرما قصد دستیابی به چه چیزی را دارد و چرا ؟
واقعیت ها : اطلاعات ما در چه حدی است ؟ داده های ما چیست؟
مفاهیم : کارفرما چگونه می خواهد به اهداف خود برسد؟
نیازها : چه مقدار فضا و بودجه نیاز است ؟ چه سطحی از کیفیت مدنظر است ؟
مسئله : چه عوامل و شرایط شاخصی طراحی ساختمان را تحت تاثیر قرار می دهد؟ مسیرها و جهت های کلی طرح چه هستند؟
برنامه ریزان و طراحان
برنامه ریزان بیشتر به قدرت تحلیل (آنالیز) نیازمندند و طراحان به قدرت ترکیب (سنتز)
برنامه ریزی همان تحلیل و طراحی همان ترکیب است
24
ضوابط ملی آمایش سرزمین
نظریه پایه توسعه استان
برنامه آمایش استان
طرح کالبدی ملی
طرحهای کالبدی منطقه ای
طرحهای کالبدی ناحیه ای
ملی
منطقه ای
استانی
ناحیه ای
طرحهای آمایشی
طرحهای کالبدی
سلسله مراتب طرحهای توسعه و عمران سرزمینی( وضعیت فعلی)
در شرایط فعلی در سطح ملی هم ضوابط ملی آمایش سرزمین وهم نتایج طرح کالبدی ملی وجود دارند که مصوب و قابل استفاده هستند.
در سطح منطقه ای طرحهای کالبدی منطقه ای توسط وزارت مسکن تهیه می شود که از 10 منطقه کشور طرح 2 منطقه به تصویب رسیده ، یک منطقه آماده تصویب ، 5 منطقه در دست تهیه و 2 منطقه آماده برای انعقاد قرارداد است.
جهت گیری های آمایش سرزمین در سطح منطقه ای تا کنون ارایه نشده است . لیکن با توجه به این که ارایه این راهبردها می تواند به عنوان جهت گیریهای استراتژیک هم در تهیه طرحهای کالبدی منطقه ای و هم ناحیه ای مورد استفاده قرار گیرد ، در این زمینه مذاکراتی با مرکز ملی آمایش سرزمین شروع شده است.
در سطح استانی نظریه پایه آمایش و توسعه استان ها توسط مرکز ملی آمایش سرزمین تهیه شده که نظریه 3 استان در شورای آمایش سرزمین تصویب شده و بقیه در نوبت تصویب قرار دارند. همچنین انجام مطالعات تفصیلی آمایش استانها با سازماندهی وسیعی آغاز شده که نتایج آن در سال آینده مشخص خواهد شد.
در سطح ناحیه هم طرحهای توسعه و عمران (جامع) ناحیه ای توسط وزارت مسکن تهیه می شود. از 90 ناحیه کشور طرح 29 ناحیه در قالب طرحهای تک شهرستانی ، چند شهرستانی و مجموعه شهری به تصویب رسیده ، 46 ناحیه در دست تهیه است و طرح 15 ناحیه به علت عدم وجود نقشه فعلاٌ متوقف است. در مباحث بعدی به ابعاد مختلف طرحهای ناحیه ای پرداخته می شود.
26
تقسیمات طرح کالبدی ملی
(10 منطقه – 85 ناحیه )
27
موقعیت ناحیه مشهد و نواحی همجوار در استان خراسان رضوی
بر اساس مصوبه مورخ 12/10/78 هیئت وزیران سلسله مراتب طرح های توسعه و عمران به ترتیب از کل به جزء عبارتند از :
سلسله مراتب و تعاریف طرحهای توسعه و عمران
1- طرح جامع سرزمین
طرحی است که شامل استفاده از سرزمین در قالب هدفها و خط مشی های ملی و اقتصادی از طریق بررسی امکانات و منابع و مراکز جمعیت شهری و روستائی کشور و حدود و توسعه گسترش شهرها و شهرکهای فعلی و آینده و قطبهای صنعتی و کشاورزی و مراکز جهانگردی و خدماتی بوده و در اجرای برنامه های عمرانی بخش های عمومی و خصوصی ایجاد نظم و هماهنگی نماید.
2- طرح کالبدی ملی و منطقه ای
با هدف مکانیابی برای گسترش آینده شهرهای موجود و ایجاد شهرها و شهرکهای جدید ، پیشنهاد شبکه شهری آینده کشور یعنی اندازه شهرها ، چگونگی استقرار آنها در پهنه کشور و سلسله مراتب میان شهرها به منظور تسهیل مدیریت سرزمین و امر خدمات رسانی به مردم و پیشنهاد چهارچوب مقررات ساخت و ساز در کاربریهای مجاز زمینهای سراسر کشور
3- طرح توسعه و عمران (جامع) ناحیه ای
تدوین سیاستها و ارایه راهبردها در زمینه هدایت و کنترل توسعه و استقرار مطلوب مراکز فعالیت ، مناطق حفاظتی و همچنین توزیع متناسب خدمات برای ساکنان شهرها و روستاها در یک یا چند شهرستان که از نظر ویژگیهای طبیعی و جغرافیایی همگن بوده و از نظر اقتصادی ، اجتماعی و کالبدی دارای ارتباطات فعال متقابل باشند ، تهیه می شود.
4- طرح مجموعه شهری
مجموعه شهری، پهنه ای جغرافیایی است متشکل از یک کلانشهر و مراکز جمعیتی، تولیدی، خدماتی و گردشگری پیرامون آن که در تعامل محیطی، اقتصادی ، اجتماعی و فضایی با یکدیگر قرار دارند و نظام واحدی از سکونت، فعالیت و خدمات را در حال و آینده تشکیل می دهند. برنامه ریزی و مدیریت این مجموعه در قالب یک سازمان واحد فضایی و یکپارچه انجام می گیرد.
5- طرح ساماندهی فضاها و سکونتگاههای روستایی
طرحی است به منظور توسعه هماهنگ و موزون فعالیت های کشاورزی ، صنعتی و خدماتی از طریق توزیع مناسب جمعیت و فعالیت ها و استقرار بهینه خدمات در محیط های روستایی ، هماهنگ با نظام و شبکه شهری تهیه می شود.
6- طرح جامع شهر
طرح بلندمدتی است که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه بندی مربوطه به حوزه های مسکونی ، صنعتی ، بازرگانی ، اداری و کشاورزی و تاسیسات و تجهیزات و تسهیلات شهری و نیازمندیهای عمومی شهری ، خطوط کلی ارتباطی ومحل مراکز انتهای خط (ترمینال) و فرودگاهها و بنادر و سطح لازم برای ایجاد تاسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی مناطق نوسازی ، بهسازی و اولویتهای مربوطه به آنها تعیین می شود و ضوابط و مقررات مربوط به کلیه موارد فوق و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نماهای تاریخی و مناظر طبیعی ، تهیه و تنظیم می گردد.
7- طرح هادی شهر
طرحی است که در آن جهت گسترش آتی شهر و نحوه استفاده از زمینهای شهری برای عملکردهای مختلف بمنظور حل مشکلات حاد و فوری شهر و ارائه راه حلهای کوتاه مدت و مناسب برای شهرهائی که دارای طرح جامع نمی باشند تهیه می شود.
8- طرح تفصیلی
طرحی است که براساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع شهر نحوه استفاده از زمینهای شهری در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هر یک از آنها وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور به میزان تراکم جمعیت و تراکم ساختمانی در واحدهای شهری و اولویتهای مربوط به مناطق بهسازی و نوسازی و توسعه و حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین می شود و نقشه ها و مشخصات مربوط به مالکیت براساس مدارک ثبتی تهیه و تنظیم می گردد.
9- طرح هادی روستا
عبارت است از فراهم کردن بستر تجدید حیات و هدایت روستا با لحاظ ابعاد اجتماعی ، اقتصادی و فیزیکی
10- طرح های ویژه
طرحهایی است برای بخشهایی از کشور که به علت وجود عوامل طبیعی یا ساخته شده و یا برنامه های جدید توسعه و مران و تاثیراتی که در منطقه حوزه نفوذ خود خواهندگذاشت واجد ویژگی خاصی بوده و نیاز به تهیه طرح برای توسعه هماهنگ در محدوده حوزه نفوذ عوامل مذکور دارند ، تهیه می شود.
11- شهرهای جدید
طرحهایی که برای ایجاد شهرهای جدید در قالب طرحهای کالبدی ملی و منطقه ای و جامع ناحیه ای ضرورت و مکان ایجاد آنها با سقف جمعیتی و نوع فعالیت معین به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران خواهدرسید.
12- شهرکهای مسکونی
طرحهایی که برای ایجاد شهرهای جدید در قالب طرحهای کالبدی ملی و منطقه ای و جامع ناحیه ای ضرورت و مکان ایجاد آنها با سقف جمعیتی و نوع فعالیت معین به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران خواهدرسید.
13- سایر شهرکها
اهداف اصلی طرحهای کالبدی (ملی، منطقهای و ناحیهای)
1- بررسی تناسب زمینها برای توسعه سکونت و فعالیت
2- پیشنهاد سلسلهمراتب و شبکه سکونتگاههای شهری و روستایی
3- پیشنهاد کاربریهای زمین همراه با ارائه مقررات ساخت و ساز
4- تخصیص جمعیت و فعالیت به نواحی گوناگون
بدیهی است در تهیه طرحهای کالبدی هر چه از سطح ملی به سطوح پایین تر بیاییم ، اهداف فوق می بایست با دقت بیشتر و مقیاسهای بزرگتر تعیین شوند.
نکته دیگر اینکه در صورت وجود طرحهای بالادست ( مثلاٌ طرحهای منطقه ای برای طرحهای ناحیه ای ) ویا طرحهای آمایشی در سطوحی که جهت گیریهای استراتژیک توسعه محدوده مورد نظر را تعیین نموده باشد ، تعیین اهداف فوق دقیق تر و در راستای تحقق جهت گیریهای کلان توسعه منطقه خواهد بود.
برنامه ریزی راهبردی توسعه شهری
رویکردی نوین در برنامه ریزی و مدیریت توسعه و عمران شهری است که با اتکا بر اصول پایدار شهری همه موضوعات را در این فرآیند مورد توجه قرار می دهد .
ابعاد توسعه شهری پایدار
اقتصاد شهری پایدار
جامعه شهری پایدار
سکونت گاه شهری پایدار
محیط زیست شهری پایدار
دسترسی شهری پایدار
زندگی شهری پایدار
مردم سالاری شهری پایدار
مراحل اساسی در فرایند برنامه ریزی راهبردی توسعه شهر
الف – مرحله تدوین چشم انداز ، اهداف ، راهبردها و سیاست ها ( تهیه طرح راهبردی توسعه شهری)
ب –مرحله تهیه انواع طرح های اجرایی توسعه و عمران
( طرح های تفصیلی پایه موضعی و موضوعی)
ج – مرحله سازماندهی و مدیریت اجرایی
( نحوه اجرا ، نظارت و بازنگری)
فرایند چرخه ای در طرح های راهبردی
3
فرایند تهیه و اجرای طرح های راهبردی
توسعه شهری
ارائه چشم انداز و تعیین وظایف طرح
1
شناسایی وظایف قانونی و انتظارات نهادهای اصلی تصمیم سازی و تصمیم گیری
بررسی اسناد و طرح های فرادست
ارائه چشم انداز اولیه توسعه شهر
توافق اولیه در کلیات طرح
تشکیل گروه راهبری طرح
بررسی ، تحلیل و
آینده نگری (( مطالعات پایه
2
گزینش داده های لازم در ابعاد زمانی٬ فضایی و موضوعی
پیش بینی و آینده نگری توسعه آتی شهر
تحلیل امکانات و محدودیت ها (SWOT)
شناسایی مسائل کلیدی و راهبردی توسعه شهر
تدوین اهداف و شناسایی متغیرهای اصلی
تدقیق چشم انداز
تدوین اهداف کلان
تدوین اهداف خرد (عملیاتی)
شناسایی متغیرهای اصلی موثر بر توسعه و عمران شهر
تدوین راهبردها و سیاست ها
4
– تدوین راهبردهای توسعه
– تدوین سیاست های توسعه
6
نظارت و بازنگری
8
– معرفی ساز و کار کنترل و نظارت
– نحوه تشخیص بازنگری اساسی و جزئی
– راهکارهای انجام بازنگری
نحوه و سازمان اجرا
7
– تشکیل سازمان اجرایی طرح
– اولویت بندی طرح ها و پروژه ها
– شناسایی منابع مالی توسعه
– زمان بندی اجرای طرح ها و پروژه ها
– ارائه راهکارهای مشارکت
تدوین طرح راهبردی توسعه
– معرفی الگوی عمومی توسعه شهر
– معرفی برنامه های توسعه
– معرفی طرح های تفصیلی
– معرفی ضوابط توسعه و عمران
ارزیابی و انتخاب گزینه ها
5
معرفی معیارهای ارزیابی
مقایسه و ارزیابی گزینه ها
– معرفی گزینه های مناسب
فرایند تعیین اهداف، راهبردها و سیاست های توسعه و عمران شهر
معیارها و مراجع تعیین اهداف
اصول توسعه پایدار شهری
اسناد فرادست
قوانین و مقررات
نیازها، امکانات و محدودیت ها
اهداف کلان
راهبردها
اهداف عملیاتی
سیاست ها
اهداف
اهداف مشخص
راهکارهای اجرایی
راهبردها
سیاست ها
اهداف کلان
برنامه ها
پروژه ها
طرح ها
ارتباط اهداف، راهبردها، سیاست ها و راهکارهای اجرایی
شهرسازی
به مجموعه روشها و تدابیری گفته می شود که متخصصان امور شهری به وسیله آن شهرها را بهتر می سازند. یا به عبارتی شهرسازی یعنی مطالعه طرح ریزی و توسعه شهرها با در نظر گرفتن احتیاجات اجتماعی و اقتصادی با توجه به حداقل رساندن مشکلات شهری و پاسخ گویی به نیازهای عمومی جمعیت شهری. شهرسازی یک کار گروهی و یک کوشش دسته جمعی با شرکت متخصصین علومی است که به نحوی در زمینه مسایل شهری می توانند به مطالعه بپردازند و در جهت بهبود، توسعه و به طور کلی وضع آینده آنها به تعیین برنامه مبادرت کنند.
برنامه ریزی شهری :
عبارتست از ایجاد محیطی ، آرامتر ، بهتر و آسانتر و موثرتر برای ساکنین که با توجه به شرایط اقتصادی-اجتماعی، فرهنگی، اقلیمی و طبیعی در قالب دوره های مختلف در قالب اقدامات عملی بتوان شرایط مطلوب زندگی و اشتغال و سایر نیازها را برآورده ساخت.
یعنی ساماندهی کالبدی- فضای شهر. از طرفی برنامه ریزی شهری عبارت است از تامین رفاه و آسایش شهرنشینان از طریق ایجاد محیطی بهتر، مساعدتر، سالم تر، آسان تر، موثرتر، و دلپذیرتر.
برنامه ریزی شهری :
برنامه ریزی شهری یک فعالیت زنده و پویا است و علت پویایی اش آن است که شهر مانند یک موجود زنده است. به مانند یک سیستم عمل می نماید که طیف وسیعی از فعالیت ها (تمام زندگی شهری)، عملکردهای شهری را پوشش می دهد.
طرح ریزی شهری
عبارت از مطالعه کیفیت فضاها، کیفیت فیزیکی طرح ها، ارایه طرح های فیزیکی از فضاها و شناخت کیفیت فیزیکی شهری.
بوجود آوردن مجموعه های فیزیکی است که در آن بیشتر به کیفیت فضاها و کیفیت فیزیکی طرح ها توجه می شود. در طرح ریزی شهری، روش های تحلیل بصری فرم های شهری بی اندازه موثرند.
طرح ریزی شهری
هدف طرح ریزی شهری جستجوی کیفیات زیبایی بصری از فرم شهری است که بر اساس مصرف اراضی پیش بینی شده در برنامه ریزی شهری قرار دارد.
سیاست هایی را که شهرداری ها در رابطه با ضوابط ساختمانی شهر اعمال می نمایند، می توان جزئی از طرح ریزی شهری دانست.
اهداف طرح ریزی شهری
طرح ریزی شهری بیشتر با عوامل زیبایی شهری سروکار دارد.
یکی از جنبه های مطالعاتی، جنبه کیفی عوامل فرهنگی و اجتماعی شهر است.
تغییر کالبدی و فیزیکی و بافت شهری در قالب اهداف و ارزشهای غیرفیزیکی (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و …) و فیزیکی (اقلیمی، طبیعی و …) که براساس شناخت و بررسی کیفیت فضاها و زیبایی بهترین شکل و فرم و ریخت شهری را در قالب مصرف زمین، ارتفاع ساختمانها، مکان یابی و …. تدوین و ساماندهی نمود.
سیما و منظر شهر
سیمای شهری تمام عواملی از شهر را که به دیده می آید و چشم قادر به تماشای آن است؛ یعنی تمام این عواملی که به صورت انفرادی و خاصه در حالتی که به صورت پیوسته و دسته جمعی عمل می کند. از جمله نکاتی که درباره سیمای شهر می توان گفت این است که به دیده آید، به ذهن سپرده شود و سبب شادی و نشاط گردد.
منظر شهری نیز هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه ساختمان ها، خیابان ها و مکان هایی است که محیط شهری را می سازند.
سیما و منظر شهر
منظر شهری چیزی بیش از مجموعه ساختمان ها و فضاهای غیر ساخته شده است.
دو مفهوم سیما و منظر شهری اکثراً به یک معنا و مفهوم و با هم به کار برده شوند.
طراحی شهری
طراحی شهری تاکید بر کیفیت محیطی عرصه های جمعی و سامان بخشی کالبدی این عرصه ها در جهت ارتقاء کیفیت عملکردی، تجربی، زیباشناختی و زیست محیطی دارد.
با کیفیت کالبدی و فضایی محیط سروکار دارد.
عبارت از هنر طراحی شهر به صورت سه بعدی، که فعالیت آن در حوزه ای میان معماری، منظر شهری، مهندسی و برنامه ریزی قرار می گیرد.
طراحی شهری
طراحی شهری به صورت فرایندی انسانی در می آید که با بهبود کیفیت کالبدی محیط زیست سروکار دارد.
طراحی شهری به طراحی شهرها بدون طراحی ساختمان ها می پردازد که در اینجا مقصود فضاهای عمومی است.
یا اینکه حوزه طراحی شهری اساساً فضای بین ساختمان ها را شامل می شود و پیداست که فضای عمومی بین ساختمان ها عموماً خیابان ها و میدان ها است که همان فضاهای عمومی است.
تعریف طرح جامع شهری
به منظور تدوین برنامه و تعیین جهات توسعه شهر و تامین نیازمندی های آن بر مبنای پیش بینی ها و اهداف توسعه شهری تهیه می شود.
طرح جامع شهر، عبارت از طرح بلند مدتی است که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه بندی مربوط به حوزه های مسکونی، صنعتی، خدماتی، اداری و… ، تاسیسات و تجهیزات شهری و نیازمندی های عمومی شهری، خطوط کلی اتباطی و سطح لازم برای ایجاد تاسیسات، تجهیزات و تعیین محدوده های نوسازی، بهسازی و… تعیین می شود.
طرح جامع شهری
در واقع به شکل برنامه راهنما عمل می کند یا به شکل سیستمی است که خط مشی اصولی و کلی سیاست های شهری را تعیین می کند.
طرح جامع را می توان منطقی جهت انتخاب الگوی صحیح استفاده از اراضی شهری دانست.
روش انجام طرح جامع شهری
مطالعه وضع موجود
تجزیه تحلیل و نتیجه گیری از وضع موجود
تعیین اهداف و اولویت ها
انجام پیش بینی های لازم
ارایه طرح ها و برنامه های توسعه شهری
اجرای طرحها و پروژه ها
مراحل تهیه طرح جامع شهری
مرحله اول : شامل انجام بررسی ها، شناخت وضع موجود شهر مانند مطالعات جغرافیایی، اقلیمی، تاریخی و بررسی ویژگی های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی شهر و در بخش آخر این مطالعات جمع بندی و تجزیه و تحلیل می باشد.
مرحله دوم : طرح کالبدی شهر و گزارش های مربوطه ارایه می شود.
مدیریت شهری
عبارت از اداره امور شهر به منظور ارتقای مدیریت پایدار مناطق شهری، با در نظر داشتن و پیروی از اهداف، سیاست های ملی، اقتصادی و اجتماعی کشور.
یا مدیریت شهری به عنوان یک چارچوب سازمانی توسعه شهر، به سیاست ها، برنامه ها، طرح ها و عملیاتی اطلاق می شود که بتوانند رشد جمعیت را با دسترسی به زیرساخت های اساسی؛ مانند مسکن و اشتغال مطابقت دهند.
محدوده شهر
محدوده شهر عبارت است از حد کالبدی موجود شهر و توسعه آتی در دوره طرح جامع و تا تهیه طرح مذکور در طرح هادی شهر که ضوابط و مقررات شهرسازی در آن لازم الاجراء می باشد.
شهرداریها علاوه بر اجرای طرحهای عمرانی از جمله احداث و توسعه معابر و تامین خدمات شهری و تاسیسات زیربنائی در چارچوب وظایف قانونی خود کنترل و نظارت بر احداث هرگونه ساختمان و تاسیسات و سایر اقدامات مربوط به توسعه و عمران در داخل محدوده شهر را نیز به عهده دارند.
حریم شهر
حریم شهر عبارت است از قسمتی از اراضی بلافصل پیرامون محدوده شهر که نظارت و کنترل شهرداری در آن ضرورت دارد و از مرز تقسیمات کشوری شهرستان و بخش مربوط تجاوز ننماید.
به منظور حفظ اراضی لازم و مناسب برای توسعه موزون شهرها با رعایت اولویت حفظ اراضی کشاورزی، باغات و جنگلها، هرگونه استفاده برای احداث ساختمان و تاسیسات در داخل حریم شهر تنها در چارچوب ضوابط و مقررات مصوب طرحهای جامع و هادی امکانپذیر خواهد بود.
حریم و محدوده کلانشهر مشهد
طرح تفصیلی
طرحی است که بر اساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع، نحوه استفاده از زمین های شهری را در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هر یک از آنها و وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت، تراکم در واحدهای شهری، اولویت های مربوط به مناطق بهسازی، توسعه و حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین می شود.
مراحل طرح تفصیلی
به دنبال طرح جامع و به منظور انجام برنامه های اجرایی تصویب شده این طرح تهیه می گردد.
طرح تفصیلی در حقیقت تنظیم برنامه ای مفصل و انجام اقدامات جزء به جزء در مناطق و محلات شهری و طراحی آنها است. شامل چهار مرحله است:
مرحله بازشناسی
مرحله تثبیت برنامه ها و طرح های اجرایی
مرحله تشخیص و تعیین اولویت ها
مرحله انجام و اجرای محتوای طرح و کاربری اراضی
سابقه طرح های تفصیلی
سابقه تهیه طرح های جامع و تفصیلی به حدود سال های 47-46 برمی گردد.
سازمان مسئول تهیه طرح های جامع و تفصیلی وزارت مسکن و شهرسازی است.
این طرح ها در ابتدا برای شهرهایی که طرح جامع آنها به تصویب رسیده بود انجام پذیرفت.
پایه و اساس فکر تهیه طرح های تفصیلی در دهه 50 از آن زمان آغاز شد که شهرداری ها در مواجهه با طرح های جامع، به لحاظ کلی بودن مطالعات، امکان پیاده نمودن و اجرای دقیق آن را فراهم نمی دیدند.
منطقه بندی و حوزه بندی
چگونگی تقسیم و تخصیص اراضی شهر به فعالیت ها و کاربری های مختلف و مهمترین ابزار برای سامان دادن به نظام کاربری زمین محسوب می گردد.
ضوابط منطقه بندی نقش اساسی در توزیع و تقسیم کاربری های مختلف و نسبت آنها به یکدیگر دارد و در نتیجه ارتباط تنگاتنگی با موضوع سرانه های کاربری زمین پیدا می کند.
منطقه بندی شهر
یا می توان گفت منطقه بندی عبارت از تقسیم کالبد یک جامعه شهری به منطقه ها برحسب نحوه استفاده از آن در اراضی حال و آینده به منظور نظارت و هدایت عمران اراضی.
اصل اساسی در منطقه بندی آن است که شهر به بخش یا منطقه های مختلف تقسیم شود و هر منطقه در جهت اهداف صحیح و درست در موقعیت مکانی مناسب مورد استفاده قرار گیرد.
کاربری زمین
طرح کاربری زمین ابزار مهمی برای رسیدن به اهداف فیزیکی، اقتصادی و اجتماعی در یک اجتماع است.
برنامه ریزی کاربری زمین بیان کننده مقاصد یک اجتماع در مورد چگونگی استفاده از زمین می باشد.
موضوع اصلی در برنامه ریزی کاربری زمین، نحوه تخصیص زمین به کاربری های مختلف و هماهنگ کردن آنها با یکدیگر است.
کاربری زمین
استفاده از زمین برای کاربردهای مختلف و تعیین مکان استقرار فعالیت ها است.
البته تنها تقسیم زمین و تدوین مقررات استفاده از آن مدنظر نیست، بلکه تمام عوامل موثر در کاربری زمین (اقتصادی، اجتماعی، منافع عمومی، محیط زیست، ایمنی، مدیریت و… ) مورد مطالعه قرار می گیرد.
یکی از محورهای اصلی برنامه ریزی شهری، برنامه ریزی کاربری زمین است.