بسم الله الرحمن الرحیم
خدمات مرجع در کتابخانه ها
هدف از برگزاری کارگاه
آشنایی کتابداران با خدمات مرجع سنتی و دیجیتال
آشنایی با شیوه های مصاحبه مرجع
آشنایی با فناوری های جدید در خدمات مرجع ( مزایا و معایب)
مقدمه
همواره کتابداران بخش مرجع با مراجعان مختلفی سرو کار دارند که درجستجوی نیاز اطلاعاتی خودبوده و بعضا پاسخی دریافت نمی کنند. علت چیست؟ آیا مراجعه کننده خود به درستی از آنچه می خواهد اطلاعی دارد؟ آیا کتابداران با فنون مصاحبه مرجع آشنا هستند؟ آیا با منابع آشنایی کافی دارند؟ …
در این کارگاه ضمن معرفی خدمات مرجع در کتابخانه های سنتی ، به آن دسته از خدماتی که همچنان در کتابخانه ها وجود دارد و تنها محمل و شکل و نوع آن تغییر کرده است می پردازیم و آن را در 2 بخش ارائه می کنیم
خدمات مرجع سنتی خدمات مرجع دیجیتالی
بخش اول خدمات مرجع سنتی
تعیین فعالیت های خدمات مرجع
تعیین انواع کتاب های مرجع
تعیین پرسش های مرجع
فنون مصاحبه مرجع
ارزیابی منابع مرجع
مباحث مطرح در مرجع سنتی
چند تعریف از خدمات مرجع
کمک هایی که کتابدار مرجع برای دسترسی اطلاعات به جویندگان اطلاعات می کند.
رانگاناتان خدمات مرجع را کارکرد نهایی و غایی هر کتابخانه کوچک و بزرگ می داند.
ابرامی خدمات مرجع را جریان برقراری ارتباط بین خواننده و نوشته مورد نیاز وی با صرف کمترین وقت می داند
نظریه روتشتاین درباره خدمات مرجع
خدمات مرجع تقریری
طرز استفاد از منابع و مراجع به استفاده کنندگان از کتابخانه آموزش داده می شود.
کتابدار مرجع همچون یک معلم
خدمات مرجع ارشادی
در حد هدایت مراجعان به مواد مورد نیاز، نه خود اطلاعات محدود می شود. هدایت به منابعی که تصور می رود اطلاعات مورد نظر در آن یافت شود
خدمات مرجع تحقیقی
انتقال اطلاعات از منابع به مراجع بر عهده کتابدار است لذا بر خلاف دو مورد قبلی مسولیت اعتبار و درستی و نادرستی آنچه منتقل میشود به عهده کتابدار است.
کتابدار مرجع همکار پژوهشگر
آموزش استفاده از کتابخانه به خوانندگان
کمک به خوانندگان در یافتن اطلاعات ( مورد نیاز ) آنها
کمک به خوانندگان در انتخاب آثار خوب مفید
ارتقاء جایگاه کتابخانه در جامعه از طریق خدمات مرجع
نظریه اس اس گرین در باره خدمات مرجع
آموزش استفاده از کتابخانه به خوانندگان
این مورد، بسته به بزرگی مجموعه و پیچیدگی نظمی که بر مجموعه حاکم است گستره وسیعی را پوشش می دهد.
ساده ترین سطح این آموزش ارائه اطلاعات اولیه به دانشجویان در آغاز ورود به دانشگاه با عنوان جلسات توجیهی کمتر از یک ساعت است
ییچیده ترین سطح این نوع آموزش، ارائه دانسته های لازم برای دستیابی به اطلاعات با کیفیت از منابع چاپی و الکترونیکی است.
کمک به خوانندگان در یافتن اطلاعات ( مورد نیاز ) آنها
یاری رسانی های کتابداران مرجع برای دسترسی اطلاعات به جویندگان اطلاعات، خدمات مرجع نام دارد.
بنابراین تعریف خدمت مرجع جریان برقراری ارتباط بین یک خواننده و نوشته یا اطلاع مورد نیاز وی با صرف کمترین وقت است
کمیت و کیفیت این خدمات به نگرش ارائه کننده آن خدمات و نوع کتابخانه ای که خدمات مرجع در آن ارائه می شود بستگی دارد.
کمک به خوانندگان در انتخاب آثار خوب مفید
این نوع خدمت در مورد منابع چاپی با عنوان کتابدار مرجع مشاور خواننده شکل گرفته است
برای بسیاری از گروه های مراجعان همواره این پرسش مطرح است که مطالعه کدام یک از منابع موجود در کتابخانه برای مورد خاص یا افرادی خاص سودمندتر است.
انتخاب کتاب خوب برای اقشار جامعه با اهمیت است و کتابدار مرجع با دانش اندوخته شده شخصی و با استفاده از منابع اطلاعاتی میتواند برای رساندن کتاب مناسب به خواننده مناسب اقدام کند
ارتقاء جایگاه کتابخانه در جامعه از طریق خدمات مرجع
تا حرکتی حرفه ای برای اجتماعی سودمند نباشد، عامل حرکت و شاغلین آن رشته از منزلت اجتماعی برخوردار نخواهند بود
امروزه و به ویژه آینده کتابخانه ها نه به مجموعه ای که در اختیار دارند، بلکه با انسانهایی که توان دریافت اطلاعات و انتقال اطلاعات مناسب از هر جا و هر مکان را دارا هستند به منزلت اجتماعی دست می یابند.
ادامه …
جایگاه کتابخانه با پاسخ های سودمندی که توسط کتابدار مرجع داده شده و تاثیر آن پاسخ ها بر فعالیت های فردی و اجتماعی که پاسخ ها را دریافت کرده است تعیین می شود.
هوشنگ ابرامی خدمات مرجع را با برچسب گسترش دانش یا توزیع اطلاعات، ستون سوم علوم کتابداری و دانش شناسی معرفی کرده است.
انواع منابع مرجع
واژه نامه ها
دایره المعارف ها، دانشنامه ها
سالنامه ها، سالنما
دستنامه ها، دستورنامه ها
منابع جغرافیایی
راهنماها
منابع سرگذشتنامه ای
فهرست برگه ای، فهرست های مشترک
منابع راهنما: کتابشناسی ها،نمایه ها، چکیده ها
پرسش های مرجع
پرسش های راهنما: یا پرسش های جهت خواه یا مکان طلب. مثال: سالن مطالعه کجاست؟
پرسش های ارجاع آماده: مثل درخواست معنای لغتی ، یا تاریخ تولد شخصی مشخص.
پرسش های تجسس ویژه: درخواست های کتابشناختی که برای پاسخ به مراجعه کننده، کتابدار باید به تجسس خاص بپردازد. مثال: اطلاعاتی در مورد شهریار
پرسش های پژوهش طلب: معمولا توسط محققان مطرح می گردد که از شیوه کوشش و خطا در آن پیروی می شود. مثال: بررسی تاثیر وب پنهان درخدمات مرجع
خصوصیات کتابدار مرجع و مصاحبه مرجع
پذیرا باشید و دوستانه رفتار کنید؛حتی اگر مشغول ارائه خدمت به دیگری هستید…
تعیین اولویت
برخورد درست با مراجعین دشوار
پرسش در باره نیاز مراجعه و تکرار آن
رعایت مباحث اخلاقی و …
مهارت های کتابدار مرجع دیجیتالی
مهارت های ارتباطی بارز، بویژه مهارت در نوشتن؛
مهارت در جستجوی پیوسته و جستجو در پایگاه داده ها؛
مهارت های مصاحبه ای، برای جبران کمبود علائم دیداری و شنیداری؛
آشنایی با منابع مرجع؛
آشنایی با بسته های نرم افزاری برگزیده و مشخص.
و خلاصه اینکه : چندکاره بودن
اعتبار نویسنده ناشر
صحت و درستی محتوا
تنظیم و چگونگی دسترسی
ویژگی های فیزیکی
روزآمدی
ارزیابی منابع مرجع
بخش دوم خدمات مرجع دیجیتال
خدمات مرجع دیجیتالی
با گسترش روز افزون دسترسی به شبکه های اطلاعاتی در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی ، نوعی خدمت با عنوان ” خدمات مرجع دیجیتالی ” یا خدماتی با عنوان ” از کتابدار بپرس“ مورد توجه قرار گرفته است.
برای این نوع خدمت گزینه ای بر روی سایت کتابخانه یا مرکز اطلاع رسانی قرار داده میشود که با انتخاب آن پرسشگر میتواند پرسش خود را مطرح کند و منتظر بماند تا کتابخانه پاسخ را به آدرس الکترونیکی پرسشگر یا به شیوهای دیگر ارائه کند.
ده عامل تاثیر گذار بر کیفیت خدمات مرجع دیجیتال
دسترس پذیری
زمان پاسخ دهی
تبادل اطلاعات
فراهم آوری امکان تعامل
آموزش
اعتبار پاسخ ها
متخصصان دوره دیده
حفظ حریم خصوصی
بررسی خدمات
ارائه امکان دسترسی به اطلاعات مربوط
انواع نظام های ارائه دهنده خدمات مرجع دیجیتال
غیرهمزمان
همزمان
میز هوشمند
غیرهمزمان (خدمات از طریق پست الکترونیکی)
این مدل ارتباطی شامل پست الکترونیکی و فرم وبی می باشد. در این نظام کاربرُ، سئوالات خود را از طریق یک فرم از قبل طراحی شده از طریق پست الکترونیکی به کتابخانه یا مرکز اطلاع رسانی مورد نظر ارسال می دارد و بعد از دریافت سوال توسط کتابخانه، پاسخ نیز از همین شیوه به آدرس الکترونیکی کاربر ارسال می شود.
از آنجایی که این گونه خدمات مبتنی بر متن می باشند،کاربر در پایان تعامل مرجع، گزارش مکتوب از کمک ارائه شده را در اختیار دارد که می تواند در صورت نیاز به آن مراجعه نماید
مزایای مرجع غیر همزمان
با توجه به یک طرفه بودن ارتباط ، طرفین (کتابدار و کاربر) پاسخ ها و پرسش ها را با دقت و تفصیل بیشتر و با حوصله کافی ارائه خواهند داد.
کتابداران وقت کافی برای تحلیل پرسش ها خواهند داشت.
مشکل کاربران خجالتی برطرف می شود
با ذخیره کردن پاسخ ها، در مواقع دیگر هم از آن ها استفاده کنند؛ همچنین می توانند از این طریق آمارهای دقیقی تهیه کنند
محدودیت زمانی و مکانی کاربران برطرف میشود.
ارائه خدمات پست الکترونیکی فرصت مناسبی برای معلولین جسمی که نمی توانند به کتابخانه مراجعه کنند میباشد.
افراد می توانند پرسش های خود را به چندین مرکز ارسال کنند؛ افرادی که نوشتن به یک زبان برایشان راحت تر از صحبت کردن باشد می توانند به راحتی پرسش خود را مطرح کنند.
معایب مرجع غیر همزمان
امکان قطع ارتباط به خاطر مشکلات فنی و در نتیجه نداشتن دسترسی به پست الکترونیکی وجود دارد.
در برخی از پرسش ها ارتباط دوسویه و دوجانبه لازم است.
امکان مشاهده حرکات بدنی و در حقیقت مصاحبه مرجع وجود ندارد.
ممکن است بعد از ارسال پرسش، کاربر مجبور باشد مطلبی را به آن اضافه کند که در صورت تکرار، این کار باعث اتلاف وقت می شود.
مرجع همزمان یا خدمات مرجع بیدرنگ
کاربر و متخصص اطلاعاتی به طور همزمان و به صورت تعاملی در باره موضوع بحث می کنند و جواب نیز ممکن است به صورت همزمان داده شود و یا به فرصت دیگری موکول گردد.
فنــاوری چـت
این فناوری از سال 1995 در ارائه خدمات مرجع الکترونیکی به کار گرفته شده: کاربران با اجرای برنامه ویژه ای که در بخش مرجع کتابخانه ها قرار داده شده و اغلب با عنوان live chat مشخص می شود، با کتابدار ارتباط برقرار می سازند و پرسش خود را مطرح می کنند. کتابدار نیز به طور همزمان پاسخ و منابع موجود را ارائه می دهد
پیـام رسان فـوری
این نرم افزارها به کتابدار و کاربر امکان می دهند با ارسال پیام های متعدد با همدیگر ارتباط بگیرند. از قابلیت های این نرم افزارها، آگاه کردن کتابدار از دریافت پیام فوری از طریق پخش صدا، بوق و علائم دیگر است. این نرم افزارها با روشن کردن رایانه کتابدار مرجع، فعال می شوند و تا زمانی که رایانه خاموش نشده به صورت فعال، دریافت پیام ها را اعلام می کنند و در صورت پاسخ دادن کتابدار، آن ها را برای کاربر ارسال می دارند و اگر کاربر ارتباط خود را با میز مرجع قطع کرده باشد، پاسخ را به نشانی پست الکترونیکی وی ارسال می کنند.
مرجــع ویـدیـویـی
نمونه دیگر مدل ارتباطی مرجع همزمان مرجع ویدیویی است. در این نظام کاربر و متخصص اطلاع رسانی به طور همزمان و بر مبنای عناصر دیداری و شنیداری با هم در ارتباط هستند
در این مدل خدمات از طریق وب کم و ابزارهای کنفرانس ویدیویی ارائه می گردد. مزیت این مدل نسبت به دیگر مدلها این است که متخصصان اطلاع رسانی و کاربر تقریبا شبیه به یک محیط سنتی، حالات و حرکات همدیگر را می بینند. امکان انجام مصاحبه مرجع نیز به صورت همزمان وجود دارد.
میـز مـرجـع هـوشمنـد
در این نظام کتابداران در پاسخگویی به پرسش کاربران دخالت مستقیم ندارند، سیستم به صورت هوشمند نسبت به تشخیص نیاز کاربر و پاسخ گویی به آن اقدام می کند.
تشخیص نیاز اطلاعاتی کاربر از طریق مرجع هوشمند می تواند از طرق مختلف مثل بازخورد ارتباطی، داده کاوی، ریشه یابی واژه ها، اطلاعاتی که در موقع ارسال پرسش از کاربر دریافت می شود، انجام گیرد
خط مشی مرجع
تشریح و توضیح اهداف وخدمات مرجع
تشریح مسئولیت ها و خط مشی های طراحی شده
تعیین اعضا و سایر مراجعین
اجرای قوانین یکسان برای مراجعان خارج از اعضا
تعیین پرسش هایی که پاسخ داده میشود و پرسش هایی که پاسخ داده نخواهد شد
تعیین چگونگی برخورد با تخلفات گوناگون
خدمات مرجع در کتابخانه مرکزی
آشنایی با اصطلاحاتی در خدمات مرجع دیجیتال
وب 2
وب 2 سایت هایی است که محتوای آن توسط کاربران آن تولید می شود و هر کاربر می تواند هم مصرف کننده و هم تولید کننده محتوا باشد
مانند : وبلاگ ها، ویکی ها، اجتماعات اینترنتی و ….
وبلاگ
وبلاگ (Weblog) که به آن بلاگ (Blog) نیز اطلاق می شود- ترکیبی است از دو کلمه webبه معنای شبکه جهانی و log به معنای گزارش روزانه یا روز نوشت است به یادداشت هایی گفته می شود که توسط یک یا چند نفر بصورت روزانه، هفتگی یا گاه به گاه نوشته شده و در فضای وبلاگ قرار می گیرد
هر فردی که به اینترنت دسترسی داشته باشد و مطلبی برای نوشتن داشته باشد می تواند بطور رایگان (یا در صورت تمایل با صرف هزینه)، صاحب یک وبلاگ شود.
مطالبی که در وبلاگ نوشته می شوند ممکن است خاطرات شخصی ، خبر ، مقالات علمی ، سیاسی ، فرهنگی ، اجتماعی ، تاریخی و هرگونه مطلب قابل نگارشی باشند. علاوه براین نظرات خوانندگان وبلاگ ها نیز جزو مطالب وبلاگ محسوب می شود
آر اس اس
با گسترش روزافزون وب، دستیابی به محتوای مورد نیاز و به روز، کار مشکل و زمان بری است. آر.اس.اس این مشکل را حل می کند. آر.اس.اس این امکان را می دهد که به راحتی و بدون نیاز به مشاهده روزانه سایت های مورد علاقه، از محتوا و به روز رسانی های آنها مطلع شوید. وظیفه اصلی آر.اس.اس قابل دستیابی کردن اطلاعات و صرفه جویی در زمان است.
پادکست
پادکست از روش های ارائه محتوا از طریق انتشار فایل صوتی در اینترنت است و نیز نام نوعی برنامه صوتی که توسط کاربران معمولا بر روی یک دستگاه ضبط صوت یا پخش های قابل حمل رسانه و کامپیوتر های شخصی توزیع شده اند.
پادکست ها در کتابخانه برای کتاب خوانی، کتاب درمانی، تفریح و سرگرمی، جذب کودکان در قصه گویی به کار می رود و از محدودیت های آن دسترسی به اینترنت پرسرعت و حق کپی رایت است
وب کست
پخش یک رویداد در اینترنت در همان زمان پخش رویداد می باشد در این میان کتابخانه ها رویدادهایی مانند دوره های آموزشی یا کارگاه ها یا … جمع آوری نموده و افراد قادر خواهند بود که این دوره ها در در زمان دیگر داشته باشند
فلیکر
فلیکر را می توان یکی از ابزارهای به اشتراک گذاری، مدیریت و جست و جوی تصاویر آن لاین، در سراسر جهان دانست.
به کمک flickr، شما می توانید عکس ها و تصاویر دل خواه خود را به صورت رایگان، در معرض دید سایر افراد قرار دهید
وب 3 ( وب مفهومی )
وب 3" اصطلاحی است که برای اشاره به وب آینده به کار می رود. برخی معتقدند پدیدار شدن تکنولوژی وب مفهومی ، راه وب را تغییر خواهد داد و آن را به سوی هوش مصنوعی خواهد برد ؛ مسیری که وب را به شکل یک شبه انسان تبدیل می کند
دیگر نظریه پردازان اظهار می کنند که وب 3 با افزایش سرعت اینترنت ، اپلیکیشن های تحت وب یا پیشرفت گرافیکی رایانه ، نقش کلیدی را در سیر تکاملی وب بازی خواهد کرد.
حــرف آخـــر
کتابخانه ها برای حفظ موقعیت خود به عنوان ارائه کنندگان پاسخ به نیازهای اطلاعاتی کاربران، سعی می کنند با استفاده از بهترین شیوه ها، مدام عملکرد خود را با توجه به نیازها و موقعیت های جدید کاربران ارتقا بخشند و انعطاف پذیرترین ابزارها و شیوه ها را به کارگیرند تا بتوانند به نحو احسن پاسخ لازم را ارائه نمایند.
با سپاس