ساخته داریوش ، سوخته اسکندر
هنر و معمارى تخت جمشید
بسم الله الرحمن الرحیم
تخت جمشید را می توان مشهورترین مجموعه از دوران باستان در ایران به شمار آورد که در سطح جهانی نیز کاملا شناخته شده است .
احداث این مجموعه در دوره داریوش هخامنشی در حدود سال های 518 تا 520 پ.م شروع شد و در دوره پسر او خشایار شا نیز ادامه یافت.
در دوره پادشاهان بعدی هخامنشی نیز فعالیت هایی در زمینه توسعه این مجموعه صورت گرفت.
یکی از ویژگی های این مجموعه این است که پیش و پس از ان مجموعه ای با آن عظمت در تاریخ ایران ساخته نشده و هنوز هم منحصر به فرد است
ویژگی مهم دیگر تخت جمشید این است که بزرگترین مجموعه ی طراحی شده از دوران باستان است که افزون بر عظمت وشکوه جنبه ای آئینی نیز داشته است .
برخی از بازتاب نمادگرایی آئینی را نه تنها در نقشه ی بناها وطراحی مجموعه بلکه در طراحی نقوش نیز می توان مشاهده کرد.
به همین ترتیب در شکل نقشه ی آپادانا نیز نوعی نمادپردازی عالی را می توان مشاهده کرد .
امید است که توانسته باشیم از بزرگترین مجموعه ی ایران و باستان و با این پروژه کوچک بار دیگر تمدن هزاران ساله کشورمان در زمینه هنرها و اثار باستانی به جهانیان بشناسانیم.
چنین باد …
تخت جمشید را چرا و چگونه ساختند؟
تخت جمشید را چنان که داریوش در کتیبه ای به آن به عنوان یک دژ اشاره کرده است باید نمونه ای از ارگ های سکونتگاهی- حکومتی- تشریفاتی دانست .
به عبارت دیگر تخت جمشید یکی از پایتخت های هخامنشیان بود که در ایامی که هوای منطقه پارس مناسب بود در آنجا اقا مت می کردند و البته مراسم آیین های بسیار کهن وبا اهمیت نوروزی از سوی حکومت هخامنشی در این جایگاه بر گزار می شود.
باید توجه داشت که تخت جمشید مانند سایرارگ ها یا دژ ها در میان بیابان و دور از مراکز سکونت گاهی نبود بلکه آن را در کنار شهری آباد وبزرگ ساخته بودند.
در ساختن بنا های بزرگ ومهم از مصالح و مواد غیربومی نیز استفاده می شد .
در برخی از بخش ها ی ساختمانی از بهترین انواع سنگ چوب وسایر مواد و مصالح اصلی و نیز مواد تزیینی شناخته شده در سرزمین های تابع امپراتوری هخامنشی بهره می بردند.
البته با اطمینان می توان اظهار داشت که برنامه ریزی طراحی و نظارت کارها در مقیاس کلان بر عهده ی معماران و هنرمندان ایرانی بوده است و چنان که در بخش بعدی اشاره خواهد شد الگوهای اساسی طراحی معماری وشهری در این مجموعه کاملا" ایرانی است.
کاخ ها تالارها و بخش های مهم تخت جمشید
انواع فضا ها و عرصه ها:
1- تالارها یا کاخ های حکومتی و تشریفاتی:
تالار یا کاخ آپادانا در جبهه ی شمال غربی صفه ی تخت جمشید و در نزدیکی پلکان اصلی و بزرگ ورودی ،
تالار یا کاخ صد ستون در جبهه ی شمال صفه،
2- کاخ های سکونتگاهی یا سکونتگاهی-تشریفاتی:
– کاخ داریوش یا تالار آینه واقع در جبهه ی جنوبی آپادانا
– کاخ هدیش واقع در جبهه ی شمال غربی مجموعه ی حرم سرا
– کاخ اندرون (موزه ی فعلی تخت جمشید) واقع در جبهه ی شمال شرقی مجموعه حرم سرا
– کاخ مرکزی واقع در منتهی الیه جنوبی فضای واقع بین آپادانا و کاخ صد ستون.
3- عرصه زندگی خانوادگی: اندرونی یا حرمسرا
4- خزانه
5- فضاهای ورودی و دروازه ها
6- آرامگاه ها یا دخمه ها
7- عرصه ها و فضاهای خدماتی و نظامی
برخی از عناصر والگوهای طراحی معماری وشهری:
یکی از نکات بسیارمهم درموردتخت جمشید ایرانی بودن نقوش وعناصر اصلی وبه ویژه الگوهای طراحی معماری و شهری است.
هرچند که احتمال کاربرد شمار اندکی ازنقوش غیربومی توسط برخی صنعتگران غیرایرانی نیز وجود دارد.
عناصر اصلی معماری مجموعه ی تخت جمشید طی چندهزارسال درمعماری ایرانی به کاررفته اند.
حیاط مرکزی،شبستان ستون دار، ایوان ستون دار و فضای ورودی طراحی شده ومورد تاکید قرارگرفته ازپدیده هایی هستند که دردوران پیش از اسلام و کما بیش درطول دوران اسلامی نقش مهمی درشکل گیری معماری ایرانی داشتند.
الگوهای طراحی معماری
درتخت جمشید به عنوان یک ارگ حکومتی سکونتگاهی که فضاهاوبناهای بسیارگوناگونی ازلحاظ کارکردی وکالبدی درآن وجود دارد، از الگوهای متنوعی متناسب با نوع بناها بهره برده اند.
این الگوها به عنوان مفهوم های اساسی معماری ایرانی افزون دردوران باستان ، دردوران اسلامی هم مورد توجه قرار گرفتند.
برخی از مهمترین الگوهای مزبور به این شرح هستند:
1ـ الگوی متمرکز برونگرا
براساس این الگومعمولاً یک فضای سرپوشیده مرکزی ساخته می شد که درپیرامون آن غالباً رواق یا چند ایوان قرارداده می شد.
ازاین الگوبیشتردرمواردی استفاده می کردندکه بنایی درمیان باغ با یک محوطه وفضای بازمطلوب قرارداشت.
کاخ آپادانا باتوجه به این الگو طراحی وساخته شد.
2- الگوهای متمرکزدرونگرا
الگوی طراحی فضای متمرکز درونگرا یکی ازالگوهای بسیارمهمی است که در بسیاری ازنواحی و مناطق ایران درطراحی و ساختن بسیاری از انواع فضاها مورد استفاده قرار می گرفته است.
دراین الگوغالباً یک فضای بازمرکزی یاحیاط مرکزی درمیان فضادرنظرگرفته می شودودر چهارسوی آن فضا های بسته (اتاق وتالار) یا سرپوشیده (ایوان و رواق) طراحی وساخته می شود.
این الگوها غالباً درمناطق ومحیط های گرم وخشک وبدون فضاهای سبزطبیعی ازالگو ی متمرکزدرونگرا یاحیاط مرکزی استفاده می شد،
3- الگوی برونگرای دارای یک جهت
درطراحی کاخ صدستون ازالگوی برونگرای دارای یک جهت استفاده شده است.
این کاخ به طورعمده ازدو فضای اصلی و مهم تشکیل شده است.
نخست تالاراصلی که صد ستون دارد ومهمترین فضای کاخ به شمارمی آید
ودوم ایوان واقع درجبهه ی شمالی تالار
فضاهایی خدماتی وجنبی درسه جانب تالاروجوددارد که ازآنها برای نگهداری وسایل ولوازم،استقراربرخی نگهبانان و مسیرهای ارتباطی استفاده می شد .
4- الگوی طراحی شهری
براساس یکی ازالگوهای طراحی شهری بسیارکهن درایران ،دربسیاری موارد به ویژه درمواردی که پادشاه یا حاکمی قدرتمند به ساختن کاخی دیوانی یا کاخی اداری وتشریفاتی اقدام می کرد،آن را به گونه ای می ساخت که درجلوی آن عرصه یا میدان نسبتاً وسیعی وجود داشته باشد تا فضایی برای تجمع و برگزاری مراسم سان و رژه، مراسم نوروز وسایرآیین ها،جشن ها و مراسمی که درون یا درکنارارگ یا درجلوی کاخ حکومتی برگزارمی شد،وجود داشته باشد.
معمولاًدراین موارد ایوانی درطبقه ی فوقانی کاخ یا عمارات ومشرف به میدان می ساختندتا بزرگان کشوری درهنگام برگزاری مراسم به سادگی بر آن نظارت داشته باشند.
صفه ی تخت جمشید در زمان داریوش به گونه ای طراحی شده بودکه عرصه ومیدان وسیعی درروی صفه ودرجلوی ایوان شرقی کاخ آپادانا برای تجمع های تشریفاتی معمول اختصاص داشت
تخت جمشید به روایت برخی از سیاحان
پیترودلاوال ایتالیایی درحدود سال1623 تشخیص داد که تخت جمشید همان « پرسپولیس» قدیم استواونخستین کسی است که این ویرانه هارادقیقاًمطالعه کرد .
یوشیدا ماساهارو،سیاح ژاپنی احساس خود رادرموردتخت جمشید چنین ابرازداشته داشته است:
« آثار بازمانده ازتخت جمشید عظیم وشکوهمند وعالی بود، و ابهت آن ما را برجا میخکوب کرد . »
بلوشر،آنچه راکه ازتخت جمشیدباقی مانده قابل تحسین، سحرانگیزو باشکوه توصیف کرده وچنین گفته:
«تخت جمشید نام آورترین وغرورآمیزترین کاخی است که تاکنون درایران برپاشده است.