تحلیل عمارت هشت بهشت اصفهان
تاریخچه ی بنای هشت بهشت
کاخ هشت بهشت اصفهان که در سال ۱۰۸۰ هجری قمری و مقارن با سومین سال سلطنت شاه سلیمان صفوی به اتمام رسیده، نمونه ای از عالی ترین کاخ های نشیمن دوران صفویه است. میرزا محمد طاهر نصرآبادی صاحب تذکره نصرآبادی، در تذکره خود نام بیش از هزار شاعر دوران صفویه را احیاء کرده و خود نیز شعر می سروده است. وی درباره بنای کاخ سلطنتی هشت بهشت اصفهان اشعاری سروده است که بیشتر آن ها ماده تاریخ بنای این قصر سلطنتی است که در سال ۱۰۸۰ هجری به اتمام رسیده است.
موقعیت
عمارت هشت بهشت درون بافت شهری اصفهان و در غرب خیابان چهارباغ عباسى در مقابل خیابان کنونى شیخ بهائى واقع شده است. کاخ چهل ستون در شمال این مجموعه قرار گرفته است. در این عمارت بر عناصر هشت ضلعی تاکید شده است.
ویژگی فرم کلیت بنا یک هشت ضلعی است و بر چهار پایه که فرم هشت ضلعی دارند ایستاده است. در مرکز عمارت حوضی هشت ضلعی تعبیه شده است و هشت اتاق در چهار سمت بنا، در دو طبقه در نظر گرفته شده است. گفته می شود که این عمارت، نشیمن هشت همسر پادشاه و هر اتاق متعلق به یکی از آن ها بوده است.
موقعیت شهری
باغ هشت بهشت که در بافت شهری اصفهان قرارگرفته در غرب خیابان چهارباغ پایین، شرق به خیابان متاخری و جنوب به بازارچه بلند (بازار هنر) واقع شده است.
ویژگی باغ
هشت بهشت که از نوع باغ های مسطح است، در میان سایر باغ هایی چون باغ خرگاه در شمال و در شمال شرق باغ های میوه همچون انگورستان، باغ بهشت آیین، باغ دمور واقع شده است.
تزیینات بنا
بخش مرکزی کاخ به صورت چهار صفه ساخته شده و ایوان آن رو به شمال است. سقفی که بر فراز این بنای چهار صفه بنا شده، پوشیده از مقرنس های گچی خوش رنگ و طرح است.
اتاق های طبقه اول در چهار گوشه عمارت تزئیناتی از گچ بری و نقاشی دارند. در طبقه دوم عمارت نیز مجموعه ای از رواق ها، اتاق ها، طاق ها و پنجره ها بر زیبایی آن می افزاید. این طبقه به راهروها و اتاق های متعددی تقسیم شده که هر یک تزئینات ویژه خود دارند. در برخی حوض آب و در بعضی بخاری های دیواری تعبیه شده اند. دیوارها را نیز آینه های فراوان پوشانیده اند.
بررسی سقف
تمام سقف های کاخ را نیز موزاییک های بسیار عالی پوشانیده و دالان ها و غلام گردش های بسیار زیبا و هماهنگ آن ها را احاطه کرده اند.
ویژگی شاخص بنا
تزئینات عمارت در دوران صفویه به حدی باشکوه و هنرمندانه بوده که هیچ سیاحی از اعجاب و تحسین آن ها خودداری نکرده است. آنچه در این عمارت حائز اهمیت است ارتباطی است که میان فضاها و قسمت های مختلف آن پدید آمده است. این ارتباط باعث شده تا عمارت هشت بهشت اصفهان در عین تنوع و گوناگونی و تعدد فضا از وحدت و یکپارچگی و تزئینات قابل توجه برخوردار شود.
بررسی نما این بنا دارای چهار نمای اصلی است که هر نما با ایوان شکل گرفته است. ایوان ها در نماهای شرقی، غربی و جنوبی به دو قسمت تقسیم می شوند که قسمت بالایی راهروی طبقه ی اول را تشکیل می دهد . در ایوان شمالی این دو پارگی اتفاق نیفتاده و ایوان یکپارچگی خود را حفظ کرده است و به همین سبب به نظر می رسد که بنا به سمت شمال رو کرده است و نمای شمالی به نمای اصلی آن تبدیل شده است. با توجه به قرارگیری کاخ پادشاه (کاخ چهلستون) در شمال این مجموعه می توان این تفاوت را در نمای شمالی توجیه کرد.
این ایوان ها و فضای میانی با ارتفاع دو طبقه و حوض و فضای نیمه باز عمارت که در باغ قرار گرفته، برون گرایی و تابستان نشین بودن این کاخ را نشان می دهد.
مشخصات معماری بنا
این عمارت ۳۰ متر طول و ۳۵/۲۶ متر عرض دارد و از سطح مجاور باغ آن دو متر بلندتر است و به وسیله دو پله کان ۱۰ پله ای که متصل به نماهای شرقی و غربی قصر هستند قرار دارد. پس ازآن ایوانی با دو ستون چوبی بلند وجود دارد که با ورودی هایی به سرسرای مرکزی ارتباط پیدا می کند، طاق این سرسرا به یک نورگیر گنبدی شکل که هشت پنجره چوبی دارد ختم می شود، در وسط سرسرا حوضی هشت ضلعی موجود است که قطر آن ۳۰/۳ متر است و فواره دارد، درهای اطراف این سرسرا به اتاق های هشت ضلعی راه می یابد که برای پذیرائی از زن ها اختصاص دارد، ایوان اصلی به سوی شمال قصر است و هشت ضلعی است که دارای دو ستون بلند از چوب سرواست که در وسط آن حوضی به طول ۸۰/۲ و عرض ۳۰/۲ ساخته شده با فوره ای در میان آن وجود دارد.
تزیینات بالکن طبقه ی اول (این بالکن با دید به سمت شمال در نظر گرفته شده است و به باغ رو کرده است. در واقع معمار برای تمام اتاق ها از نظر دید و منظر ارزش قائل شده است.) استفاده از این نوع طرح ها و ترکیب های رنگی در کاخ عالی قاپو و کاخ چهلستون نیز دیده می شود.
تزیینات سقف
سقف این ایوان دارای تزیینات بسیاری است و دیوارهای داخلی قصر هم با نقاشی و طلاکاری و اشکال پرندگان مختلف و گل های رنگارنگ و شیشه کاری ها و آینه کاری ها تزیین شده، در این سرسرا دو تابلو نقاشی بزرگ دیده می شود که فتحعلیشاه را روی تخت نشان می دهد و در اطراف او چند نفر از فرزندانش قرارگرفته اند، تمام این عمارت بروی زیر بنائی قرارگرفته که پایه بنا محسوب می شود و از مرمرهای زیبای تبریز ساخته شده و هیچ چیزی زیباتر از این اثری که نمای مجموعه این عمارت در انسان می گذارد وجود ندارد.
بررسی محوطه
اطراف عمارت در قسمت خارجی آن با سنگ های سخت پوشیده شده و در وسط این قسمت سنگفرش آبروی کوچکی تعبیه شده که اضافه آب های حوض های داخل و خارج عمارت در آن جریان پیدا می کند. از این مجرا آب به داخل دو آب نمای بزرگ به عرض ۸ متر و طول ۵۰ متر که در مقابل ایوان های غربی و شرقی عمارت قرار دارند فرومی ریزد، محوطه کاخ با چنارهای بلند محصورشده و باغچه های گل آن را آرایش می دهند، این گل ها بیشتر از نوع گل رز و یاسمن است، خیابان شمالی کاخ به قصر چهل ستون مربوط می شود و خیابان غربی با سردر بزرگی به خیابان چهارباغ اتصال می یابد. سایر خیابان های کاخ به باغ های میوه منتهی می شوند.
مدرسه همایونی هشت بهشت
میر سید علی جناب مولف تاریخ (الاصفهان) در صفحه ۶۴ از این کتاب که دفتر اول آن در تاریخ ۱۳۴۲ هجری قمری در مطبعه فرهنگ اصفهان به چاپ رسیده ضمن اشاره به مدارس جدیده اصفهان، به مدرسه همایونی که به دستور ظل السطان حکمران قاجار اصفهان در سال ۱۳۰۰ تاسیس شده بوده اشاره می کند و چنین شرح می دهد:
۱۳۰۰ – ظل السطان مدرسه همایونی را در هشت بهشت تاسیس نمود تحت ریاست علی خان ناظم العلوم، دو سال بیشتر دوام نکرد لیکن اثرات خوبی گذارد.
با وجود ابعاد کوچک اتاق ها، تزیینات سقف و دیوار ها در آن ها به زیبایی انجام شده است. هر اتاق با بالکنی کوچک و خصوصی با دید به باغ است. به علاوه برخی اتاق ها دارای حوض و برخی دارای شومینه هستند.
متولیان هشت بهشت
باغ و قصر هشت بهشت از طرف ناصرالدین شاه قاجار به بانو عظمی افتخار الدوله واگذارشده بود مشروط بر اینکه وضع و هیئت آن را تغییر نداده و حریم آن را در خیابان چهارباغ در کمال تنظیف و تنقیح نگاه داری کند. پس از فوت بانوی مزبور باغ و قصر هشت بهشت در تصرف وراث او باقی ماند ولی در این مدت تغییرات کلی در وضع باغ و قصر مزبور به وسیله متصرفین بنا داده شده و مانند عالی قاپو و چهل ستون تزئینات نقاشی و طلاکاری و آینه کاری آن در زیر قشری از گچ با تزئینات گچی مستور شده بود. از تاریخ پانزدهم شهریورماه ۱۳۴۳ باقی مانده باغ هشت بهشت و برجای مانده های قصر مزبور رسماً به وزارت فرهنگ و هنر واگذار شد. هشت بهشت امروز همچون سایر بناها و آثار تاریخی کشور زیر نظر سازمان میراث فرهنگی به حیات خود ادامه می دهد.
تزیینات و شکوه این بنا تا حد زیادی در زمان قاجار از بین رفته است، با این وجود در تمام سقف های این بنا مقرنس ها، گچبری ها، نقاشی ها، آیینه کاری ها و کاشی کاری های زیبا تزیین شده است. در سقف ایوان شمالی آیینه کاری زیبا در داخل کارهای چوبی بر احساس شکوه این بنا می افزاید.
استفاده از شومینه (بخاری دیواری) و حوض نیز در ایوان شمالی به عنوان عناصر هویت بخش و هم چنین تریینات رایج در معماری سنتی دیده می شود.
در ایوان جنوبی نیز حوض کوچکی با کاشی کاری های زیبا تعبیه شده است که آب از یک آبرو به صورت آبشاری در این حوض می ریخته است. این آب از طبقه ی بالا به داخل آبرو ریخته می شده است.
https://www.kojaro.com/2016/2/7/117094/hasht-behesht-mansion-of-one-of-the-most-amazing-monuments-of-iran/
http://memarima.ir/post/%D9%87%D8%B4%D8%AA-%D8%A8%D9%87%D8%B4%D8%AA
http://www.archstudio.ir/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C-%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D9%85/