وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران
تحلیلی بر نظام ملی نوآوری ایران
موسسه مطالعات و تحقیقات فنّاوری
خرداد 85
فهرست مطا لب:
مرو ر ی بر شا خص ها ی ا قتصا د ی ا یر ا ن
مو لفه ها ی نظا م ملی نو آ و ری
ویژ گیها ی نظا م ملی نو آو ر ی ایر ا ن
مقدمه:
1- سه نیروی متعامل: توسعه فعالیت های علمی و انقلاب درفناوری(با تاکیدبرIT)و جهانی شدن اقتصاد و گسترش سریع موافقت نامه های تجاری و تحول در مفاهیم دانش موجب ایجاد فاز جدیدی از توسعه شده که آن را ” اقتصاد دانش “ می نامند که سیستم های اقتصادی واقع در این فاز توسعه را ” اقتصاد مبتنی بردانش“ می گویند. این تحول اساسی در اقتصاد جهانی موجب:
تغییر در ماهیت رقابت هم در داخل و هم در خارج از کشور و هم در بین کشورها
نظم جدیدی درحال شکل گرفتن است که پایه های آن بردانش متکی است
ایجاد دانش جدید و بهره برداری مناسب از آن بعنوان نوآوریهای تکنولوژیک شرط حیات سیستم های اقتصادی اجتماعی است.
کشورهای درحال توسعه من جمله ایران و اقتصاد ایران با چالش روبرو است.
2- نظریه نظام ملی نوآوری،تکامل یافته نظریه های سنتی نوآوری است.
خلاصه وضعیت اقتصادی ایران:
نقش بخش خصوصی در GDPحدود 15 درصد است.
مبتنی بر منابع اولیه نفت،گاز ومواد معدنی و زیرزمینی است )حدود 85 درصد صادرات تجاری ایران نفت و گاز است(
برنامه های اقتصادی بطور تدریجی به سمت نیازهای بازار و توسعه بخش خصوصی حرکت کرده و دولت متعهد به آزادسازی تجاری و متنوع نمودن اقتصاد شده است.
ادامه …
در این رابطه چند اقدام اصلاحی انجام گرفته است:
اصلاح قانون سرمایه گذاری مستقیم خارجی با هدف ساده سازی ورود جریان خارجی و انتقال فناوری
آزادسازی و اصلاح سیستم نرخ ارز بمنظور شفاف نمودن بودجه های دولتی و یارانه ها
اصلاح قانون مالیات های مستقیم شامل کاهش هزینه های مالیاتی شرکت ها و درآمد اشخاص
اصلاح سیستم بانکی از طریق ایجاد نهادهای اعتباری غیربانکی و یا ایجاد بانکهای خصوصی
اگر چه فرآیند اصلاحات کند بوده است لیکن پیشرفت در ارتقاء شاخص های عمومی اقتصاد کلان مشهود است.(درآمد سرانه ناخالص داخلی ایران دردهه گذشته بطور سالانه 2 درصد رشد داشته است)
اگر چه اقتصاد ایران مبتنی بر منابع اولیه استوار است لیکن بخش صنعتی نسبتاً توانمندی در ایران شکل گرفته است.(سهم بخش صنعت در GDP رو به افزایش است)
ادامه …
ادامه…
یکی از چالش های ایران اشتغال نیروی کاراست تا 5 سال آینده برآورد می شود هرساله 000/800 نفر جدید متقاضی شغل به بازار کار وارد می شوند.(براساس برآورد بانک جهانی، جهت دسترسی به نرخ رشد بیکاری زیر 10 درصد تا سال 2010 باید رشد تولید، ناخالص داخلی سالانه به عدد 8 درصد برسد)
سهم بخش ها در تولید ناخالص داخلی (برحسب درصد)
منبع: بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران/ بانک جهانی
سهم بخشها در تولید ناخالص داخلی- مقایسه با کره جنوبی و مالزی
منبع: بانک جهانی (2003)، آنکتاد، (2004)
شاخص های توسعه انسانی – روندهای تاریخی
منبع: برنامه عمران سازمان ملل متحد 2000،(UNDP)
بنگاه ها
فضای فرهنگی- اجتماعی
فضای اقتصادی ـ فنی
انگیزه ها و محرک ها
خلق و یادگیری دانش
زیرساخت علمی و فناوری
تصویرکلان نظام ملی نوآوری
شرکتهای رقیب
شرکتهای رقیب
عرضه کنندگان
خریداران و مصرف کنندگان
تولیدکنندگان
دولت
دانشگاهها
موسسات تحقیقاتی عمومی
محیط بین الملل علوم و تکنولوژی
زیرساخت تکنولوژیک
محیط فرهنگی- اجتماعی
موسسات مالی
موسسات ارتباطی
محیط اقتصاد داخلی
محیط اقتصاد بین الملل
خوشه های منطقه ای
خوشه های صنعتی
سیستم ملی نوآوری
1- دولت: دولت نقش مهمی در هماهنگی همه فاکتورها و بازیگران ایفا می نماید تا کشور در فعالیتهای علمی و تکنولوژیکی کارآتر، پویاتر، رقابت پذیرتر و همه فعالیتها مرتبط با رشد اقتصادی گردد، دولت سیاستهایی را باجراء در می آورد تا دانش تولید و توزیع شود.
مولفه های مهم نظام ملی نوآوری
سیاستهای نوآوری دولت در سه دسته تقسیم می شود:
سیاستهای تولید نوآوری (عرضه)
سیاستهای تقاضا
سیاستهای اشاعه بر حسب خلق، اشاعه و کاربرد علم
سیاستهای عرضه نوآوری بوسیله فعالیتهای دولت تعریف و مشخص می شود بطوریکه باید منابع از قبیل نیروی انسانی متخصص و تامین منابع اطلاعات نوآوری را تامین و تسهیل نماید تا بنگاه در بستر مناسب فعالیت کند.
سیاستهای تقاضای نوآوری به آن دسته از سیاستها اطلاق می گردد که مستقیماً بر روی بنگاه و مصرف کننده نهایی دانش تاثیر می گذارد تا دانش تولید شده بکار گرفته شود.
سیاستهای اشاعه نوآوری به سیاستهایی اطلاق می گردد که هم بر طرف عرضه و هم بر طرف تقاضای نوآوری تاثیر می گذارد.
2- زیرساختهای تکنولوژیک
فعالیتهای نوآورانه هر کشوری بستگی تام به زیرساختهای تکنولوژیک آن دارد. ویژگیهای ”زیرساخت تکنولوژیکی“ عمدتاً غیرقابل لمس بودن، ”همبستگی بیشتر داشتن“، “تنوع بیشتر“ و ”ساختار ارائه سرویس مشخص و تخصصی دادن“ را دارد.
زیرساخت تکنولوژیک در مفهوم NIS شامل: سیستم آموزشی، تحقیقات دانشگاهی، موسسات تحقیقات عمومی، سیستم اختراع و سیستم انتشار اطلاعات می شود.
”سیستم آموزشی“ بعنوان زیرساخت مرسوم تلقی می شود. سیستم انتشار اطلاعات و سیستم مالکیت صنعتی بعنوان زیرساخت اساسی تلقی می شود و تحقیقات دانشگاهی و موسسات تحقیقات عمومی بعنوان زیرساخت پیشرفته بحساب می آیند.
3- سیستم ارتباطی
سیستم ارتباطی (Bridging) قسمت مهم NIS بشمار می رود.
فهم ارتباط فیمابین بازیگران اصلی درگیر با نوآوری در سطح ملی کلید اصلی برای اصلاح عملکرد نوآوری محسوب می گردد.
عملکرد نوآوری در سطح کشور کاملاً به ارتباط مناسب فیمابین بازیگران از قبیل دانشگاهها، موسسات R&D و بنگاههای خصوصی بعنوان یک سیستم تعاونی تولید و کاربرد دانش دارد.
4- محیط حقوقی و فرهنگی
این محیط عناصر متعددی از قبیل سیستم مالی، فرهنگ سازمانی، روابط کار، فرهنگ مذهبی، آداب و رسوم اجتماعی و غیره دارد.
سیستم ملی نوآوری یک کشور با نهادینه شدن فضاها و محیط های فوق تعریف می شود. بطور مستقیم و غیرمستقیم این محیطها بر روابط فیمابین بازیگران و نحوه جریان اطلاعات فنی و بر بنگاههای نوآور تاثیر می گذارد.
5- در سطح بنگاهها: مشخصات بنگاههای بزرگ، روابط آنها با کوچک ها و متوسط ها، روابط آنها با استفاده کنندگان محصولات و ارتباط بین تولیدکنندگان مواد و سایر تولیدکنندگان محصولات از مجموعه فاکتورهای مهم در NIS است. همه این فاکتورها از محیط فرهنگی و اجتماعی کشور تاثیر می پذیرد. این موضوعات در همه کشورها وجود دارد. لیکن کشور به کشور از نظر شدت متفاوت است و لذا تفاوت NIS در سطح بین المللی را بوجود می آورد و NIS بین دو کشور توسط فاکتورهای فوق متفاوت است.
اقتصاد و پویایی بازار بر اساس میزان رقابتهایی است که فیمابین شرکت (بنگاهها) بوجود می آید.
بنگاه برای اینکه در بازار موفق باشد باید فعالیتهای نوآورانه داشته باشد.
بنگاه تلاش می کند محصول و خدمات جدید که هزینه کمتری دارد ارائه کند.
یک بنگاه ممکن است با مشکلی روبرو شود که برای حل آن نیاز به توانمندی تکنولوژیکی و یادگیری دارد.
موضوع یادگیری بنگاه تحت تاثیر فاکتورهای ساختار بازار، فرهنگ سازمانی، سیاستهای عمومی دولت، آموزش و پرورش رسمی، ساختار سازمانهای عمومی، پایه های علوم و فناوری عمومی کشور و محیط فرهنگی و اجتماعی کشور می باشد.
دینامیزم فرایند یادگیری تکنولوژیکی بنگاه کاملاً با مفهوم سیستم ملی نوآوری همبستگی و مرتبط است.
بنابراین برای فهم طبیعت و ماهیت NIS ضرورت دارد که فرایند یادگیری در سطح بنگاه را خوب بفهمیم و درک کنیم.
یادگیری تکنولوژیکی در سطح بنگاه هم در سطح افراد داخل بنگاه و هم در سطح سازمان کل اتفاق می افتد. لیکن فاکتور اصلی در فرایند یادگیری سازمانی به یادگیری افراد داخل بنگاه برمی گردد.
”یادگیری سازمانی“ جمع ”یادگیری انفرادی“ نیست، بلکه فرایند خلق دانش است که در سراسر سازمان جریان می یابد و همه افراد به آن اعتبار می دهند و آن را قبول دارند و سپس در استراتژی و مدیریت سازمان نهادینه می شود.
اثربخشی فعالیتهای یادگیری یک بنگاه کاملاً به دانش انباشته قبلی و همچنین ”شدت یادگیری“ بنگاه بستگی دارد. زمانی که دانش قبلی و شدت تلاشهای یادگیری زیاد می شود توانمندی تکنولوژیکی بنگاه به سرعت افزایش می یابد.
”شدت تلاش برای یادگیری“ از دانش مبهم انباشته شده در بنگاه بسیار با ارزش تر است و در دراز مدت موجب رقابت پذیری بنگاه می شود. البته در کنار تلاش باید آموزش داخلی، فعالیتهای R&D و تجربه تولید را از مهمترین فاکتورهای موثر بر یادگیری به حساب آوریم.
ویژگیهای نظام ملی نوآوری ایران
بنگاه های کوچک و متوسط در زمینه High-Tech
شرکتها و بنگاه های بزرگ
تصویری از نظام ملی نوآوری ایران
جریان فنّاوری خارجی
جریان دانش خارجی
موسسات
پژوهشی/ دانشگاهی
وزارتخانه ها
سازمانهای پشتیبان کسب و کار
انجمن های کسب و کار
گروه های مصرف کننده
صنایع تامین کننده/
SMEs /TNCs (شرمتهای جند ملیتی
حضور در نظام ضعیف و کم رنگ است.
در صورت، حضور،
ارتباط بسیار ضعیف است.
ارتباط این مجموعه با نظام
بسیار ضعیف یا قطع است.
در بعضی از عناصر و مولفه ها، سیستم ملی نوآوری ایران بسیار خوب پیشرفت کرده است و مولفه های مربوطه بطور شایسته ای ایجاد شده اند،
اما در بعضی از موارد مولفه ها سیستم ملی نوآوری ایران بسیار ضعیف است و متاسفانه در بعضی از عناصر و مولفه ها تاکنون هیچ اقدامی صورت نگرفته است.
اما با توجه به خاصیت مالکیت بسیاری از موسسات پژوهشی، دانشگاهها و اغلب بنگاههای صنعتی و اقتصادی ایران، دولت نقش اساسی تری را در NIS ایران ایفاء می نماید.
بجز تعداد محدودی از شرکتهای تازه تاسیس، مشارکت و نقش بخش خصوصی در فعالیتهای توسعه تکنولوژی و نوآوری بسیار کم و ناچیز است. بعبارت دیگر، موسسات پژوهشی و دانشگاههای دولتی بیشترین فعالیتهای نوآوری و تکنولوژیکی را در کشور دارند.
عوامل اصلی در نظام ملی نوآوری ایران همانند سایر کشورها عبارتند از:
دولت
موسسات پژوهشی و دانشگاهی
بنگاهها
این موسسات از مهمترین منابع تولید نوآوری در کشور بشمار می روند.
دارای توانمندیهای متفاوتی از جمله انجام تحقیقات پایه و تا فعالیتهای توسعه محصول و فرایندها می باشند.
ارتباط بین موسسات پژوهشی/ دانشگاهی با صنایع کشور نسبتاً خوب است .
ارتباط فیمابین موسسات پژوهشی نسبتاً ضعیف است. هماهنگی بین این موسسات تا حدی ضعیف است.
موسسات پژوهشی و دانشگاهی
یکی از عمده ضعفهای موسسات پژوهشی/ دانشگاهی، نازل بودن سطح همکاریهای بین المللی در عرصه پژوهش می باشد. این موسسات معدود پروژه های مشترک را با موسسات مشابه کشورهای خارجی انجام می دهند.
ضعف همکاریهای بین المللی
مشارکت مستقیم بنگاههای بزرگ در توسعه فنّاوری و نوآوری ضعیف است و در ارتباط با شرکتهای کوچک و متوسط هم ظرفیت مناسب برای انجام R&D درون زا بوجود نیامده است.
ضعف مشارکت بنگاه های بزرگ و کوچک در توسعه فنّاوری
بنگاههای ایرانی نتوانسته اند تکنولوژی وارداتی را بنحو احسن اصلاح کنند و لذا تاثیر اصلاحات روی تکنولوژیها در تولید محصول محدود بوده است.
تجربه نشان می دهد که شرکتهای چند ملیتی تاثیر عمیقی بر ساختار بازار و سرعت تغییرات تکنولوژیکی در کشورهای در حال توسعه داشته اند اما این شرکتها در اقتصاد ایران تاثیر چندانی نداشته اند.
مقایسه شاخصهای علوم نواوری و فنّاوری چند کشور پیشرفته، توسعه یافته جدید و در حال توسعه
1- اثربخشی پایین سیاستهای انگیزشی:
با توجه به شرایط فوق و عدم هدف گذاری، هماهنگی و همگرایی در سیاستها، می توان اظهار نمود که اثربخشی سیاستها بشدت پایین است و نمی تواند انگیزش مناسبی برای سیستم ملی نوآوری و بخشهای زیرمجموعه آن فراهم آورد.
جمعبندی:
2- فقدان شبکه تامین کنندگان:
در ایران شبکه تامین کنندگان مواد اولیه وجود ندارد در صورتیکه این شبکه می تواند نقش مهمی در سیستم ملی نوآوری ایران داشته باشد. موضوع کارآفرینی در مقیاس کوچک و متوسط اهمیت ویژه ای در سیستم ملی نوآوری دارد که ضعف آن در ایران مشهود است.
3- فقدان یا ضعف سازمانهای حمایت مالی- تجاری سازی:
نقش سازمانهای حمایتی از کسب و کار در عرصه های مالی، فنی و نقش سازمانهای حامی از تجاری سازی و همچنین نقش اتحادیه های صنفی در توسعه نوآوری در ایران بسیار ضعیف است.
4- نقش ضعیف گروه های مصرف کننده:
گروههای مصرف کننده کالا و خدمات هم نقش ضعیفی در توسعه سیستم ملی نوآوری کشور دارند.
حتی موسسات پژوهشی و دانشگاهی کشور با مردم و گروههای مصرف کننده ارتباط ضعیفی دارند. این دلیل مهمی است بر اینکه ”فعالیتهای نوآورانه“ در کشور ایران توسط ”طرف تقاضا“ توسعه پیدا نمی کند بلکه تحت تاثیر برنامه های دولتی می باشد.
نقش بنگاهها در نوآوری ضعیف است و باید تقویت گردد. بنگاههای ایران معمولاً کمتر به توسعه فناوری می پردازند. همه فعالیتهای نوآوری توسط موسسات تحقیقاتی/ دانشگاهی انجام می گیرد. دولت بنگاهها را تشویق می کند تا فعالیتهای R&D خود را تقویت کنند. لیکن اثربخشی این سیاستها ضعیف بوده است.
پیشنهادات:
عمده بنگاهها و مراکز تحقیق و توسعه و دانشگاهها که فعالیتهای نوآورانه دارند از نظر مالکیت به نحوی به دولت متصل هستند. لذا تقسیم کار باید بصورتی انجام پذیرد که فعالیتهای تحقیقات پایه توسط مراکز علمی و دانشگاهی انجام شود و بنگاهها مسول گردند نتایج تحقیقات را توسعه دهند و این نتایج را در شکل محصول و فرایندها به جامعه تحویل دهند. در حال حاضر بنگاهها از نظر فعالیتهای توسعه تکنولوژی و نوآوری وابسته به مراکز علمی کشور می باشند.
فعالیتهای نوآوری باید تقاضا محور باشند. بنگاهها در حالت عمومی نسبت به نیازهای جامعه و مصرف کنندگان حساس هستند و این در صورتیکه تقویت گردد، کسب و کارهای جدید و فرصتهای شکل گیری محصولات و فرایندهای جدید را برای بنگاهها بوجود می آورد و نوآوری تقویت می گردد.
در حال حاضر رقابت فیمابین بنگاهها در بسیاری از بخشها ناچیز است. و در جایی که رقابت وجود دارد رقابتهای متکی بر قیمت و آن هم به صورت بسیار محدود مطرح است. نوع رقابت که موتور پیش برنده نوآوری در سطح بنگاه باشد وجود ندارد. بر این اساس دولت با ایجاد شرکتهای جدید باید رقابت را در بین بنگاهها بوجود آورد. در سطح جهانی رقابت کلید اساسی و موتور نوآوری محسوب می گردد. خصوصاً در بنگاههایی که تکنولوژی محور فعالیت آنها می باشد.
دولت باید استراتژی انتخاب کند که FDI به کشور جذب شود. با توجه به منابع طبیعی وسیعی که در ایران وجود دارد و بازار داخلی وسیعی هم موجود است ایران محل مناسبی برای سرمایه گذاری خارجی محسوب می گردد.
FDI نه تنها تکنولوژیهای جدید را وارد کشور می کند بلکه بذر رقابت را در اقتصاد می افشاند.
دولت باید SMEs را ایجاد کند. صنایع کوچک بیشتر از شرکتهای بزرگ با همدیگر رقابت می کنند و ابزار و شیوه های رقابت آنها هم عمدتاً متکی بر نوآوری است. SMEs نباید محدود به تکنولوژیهای پیشرفته (High Tech) باشند بلکه در سایر حوزه های سنتی هم SMEs می توانند شبکه تامین کنندگان را شکل دهند و ورودیهای شرکتهای بزرگ را تامین کنند و با سایر عاملان سیستم نوآوری در ارتباط قرار گیرند.
ایجاد صنایع کوچک و متوسط و شکل گیری بخش خصوصی نیاز به کارآفرینان دارد. کارآفرینی در ایران ضعیف است. این ضعف عمدتاً به نبود فرصتهای مالی و حمایتهای فنی و سایر خدمات پشتیبانی از SMEs و بخش خصوصی برمی گردد.
از نکته های مهم ضعف کارآفرینی نبود یک سیستم حمایت از مالکیت فکری متناسب با شرایط بومی است.