تاریخ وتمدن ایران در عصرصفویه
سلسله مراتب پادشاهان
وضع سیاسی و حکومتی
تشکیلات نظامی واداری
ساختار دینی واقلیت های مذهبی
آموزش و پرورش
هنر ومعماری
روابط خارجی
منابع
نقشه سیاسی ایران در عصر صفویه
سلسله مراتب پادشاهان صفویه
تشکیل دولت صفوی : آغاز قرن دهم ه.ق
دردوران پس از حمله مغول بر ایران بدلیل آشفتگی های اجتماعی و بیم وهراسی که بر جامعه حاکم شده بود گروههایی که در چارچوب تصوف فعالیت می کردند زیاد شدند.
در این زمان مهمترین پایگاه فعالیت صوفیان شهر اردبیل بود.
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
رهبر صوفیان هم شیخ صفی الدین اردبیلی بود.
پس از شیخ صفی الدین نوادگان وی در پی کسب قدرت بر امدند و درعهد شیخ جنید وشیخ حیدر صفویان شمشیر بدست گرفته و شیخ حیدر نیز برای اینکه هواداران خود رااز سایرین متمایز سازد دستور داد کلاهی سرخ رنگ ودوازده ترک بر سربگذارند و بدین ترتیب قزلباشان پدید امدند.
پس از چندی تعداد زیادی قبایل با قزلباشان متحد شدند و توانستند زمینه رابرای تشکیل دولت صفوی آماده کنند وشاه اسماعیل را در سال907ه.ق به فرماندهی ایران برسانند ومهمترین قبایل که نیروی اصلی قزلباشان راتشکیل می دادند عبارت بودند از : تکلو ،روملو،شاملو،افشار،استاجلو،ذوالقدر وقاجار
شاه اسماعیل تصمیم گرفته بود که مذهب شیعه رامذهب رسمی ایران اعلام کند ،به این دلیل پس از تاجگذاری به تمامی خطباء کشور امر کرد که شهادت «اشهد ان علیا ولی الله » رابرزبان آورده و «حی علی خیر العمل » را در اذان بلند بگویند.
رویدادهای مهم زمان شاه اسماعیل
جنگ با ازبکان در شرق کشور و شکست دادن آنها
جنگ با عثمانی ها در غرب کشورکه به جنگ چالدران مشهوراست؛ دراین جنگ با وجود سلحشوری صفویان بدلیل اینکه سپاه عثمانی از توپخانه استفاده می کرد و سپاه صفوی از شمشیر ؛صفویان شکست خوردند .
قابل ذکراست که در این زمان سلطان سلیم ،شاه عثمانی ها بود.
ازبکان در حال فرار
شاه تهماسب اول
وقایع عمده عصروی عبارتند از :
جنگ با ازبکان وشکست دادن انها
جنگ با عثمانی ها و بسته شدن پیمان صلح آماسیه بین دوکشور درسال 962ه.ق.درزمان شاه سلیمان قانونی.
«بطور کلی تلاش عمده شاه تهماسب استوار کردن دولت مرکزی بود.»
سلیمان قانونی
شاه تهماسب اول
شاه اسماعیل دوم
وی ازحیث ریختن خون اقوام نزدیک خود که برخی هنوز طفل شیر خوار بودند ،بی شباهت به شیرویه پسر خسروپرویزنیست. وی پس از یکسال سلطنت در گذشت وقابل ذکر است که وی به مذهب اهل سنت هم گرایش داشت.
محمد خدابنده
وی پادشاهی متدین ودرویش خصال بود ودر زمان وی ازبکان وعثمانی ها بنای تعدی به خاک ایران راگذاشتند که در برخی موارد سرکوب شدند.
شاه عباس اول
مهمترین اقدام شاه عباس اول ؛تجهیز ارتش به سلاحهای گرم با کمک برادران شرلی بود
شاه صفی اول
رویدادهای عصروی:
1- جنگ باعثمانی هاوانعقاد صلح قصرشیرین وواگذاری بغداد به عثمانی ها
2- شکست خوردن از ازبکان
3- تصرف قندهار توسط دولت هند
شاه عباس دوم
اقدامات وی:
1- تصرف قندهار
2- بازسازی پل زاینده رود
3- تسامح نسبت به اقلیت های دینی
شاه سلیمان
کارهای وی :
1- سرکوب اهل سنت
2- سرکوب صوفیان
شاه سلطان حسین
واقعه مهم عصر وی :
حمله محمود افغان به ایران وتسلیم شدن سلطان حسین
شاه تهماسب دوم
اقدام مهم وی: بیرون راندن افاغنه از ایران به کمک نادر بود.
وقایع عصر وی:
1- انعقاد عهد نامه بین روس وعثمانی برای تقسیم شمال ایران
2- حمله عثمانی به شمال غرب ایران
3- شکست تهماسب از عثمانی ها وعزل وی توسط نادرشاه
قلمرو عثمانی ها در این زمان
شاه عباس سوم
انتخاب وعزل وی توسط نادر شاه وطلوع سلسله افشاریه توسط نادر و غروب صفویه
افشاریه
صفویه
پس از قتل نادر ،کریم خان وعلیمردان خان وابوالفتح خان با هم متحد شده وآخرین بازمانده صفویه رابه نام شاه اسماعیل سوم به سلطنت برگزیدند که البته وی هم بعدا توسط کریم خان عزل شد.
شاه اسماعیل سوم
1- نیروی دولتی
تشکیلات نظامی
افراد سواره
قورچی
2- نیروی سلطنتی یا قشون شاهی
3- نیروی دریائی
تشکیلات اداری
ساختار دیوانی دینی
اقلیت های مذهبی
دوره صفویه دوره نفوذ ونقش قاطع دین اسلام وبخصوص مذهب تشیع در تثبیت حکومت واثر گذاری آن بر آموزش وپرورش بودوشاهان صفوی به مذهب بیش از هرنهاد دیگری اهمیت می دادند.
هدف از تعلیم وتربیت در این دوره ؛معتقد کردن کودکان ونوجوانان وسالمندان به مذهب تشیع بود وتعلیم وتربیت در مکتب خانه ها هم انجام می شد.
بزرگترین مدرسه درعهد صفوی ،مدرسه چهارباغ در اصفهان بود.
آموزش وپرورش
در عصر صفوی قعالیت های علمی و آموزشی در مسجدشاه،مسجد شیخ لطف الله ومدرسه چهار باغ انجام می شد.
و قابل ذکر است که ؛در عهد صفوی،آموزش در سطح عالی اختصاص به طلاب علوم دینی داشت و در مدارس شبانه روزی ارائه می شد.
دراین زمان اصفهان مجمع دانشمندان وعلماء بزرگی چون شیخ بهائی ،محمد باقر مجلسی وملاصدرا بود؛در پائین تصویر کتابی که شیخ بهائی به شاه عباس داده است آورده شده است.
هنر ومعماری
پایه های نخست هنر صفوی در بعد خط ونقاشی ومعماری ،افزون بر دست مایه های بومی که در یک دوره نهصد ساله پس از اسلام در ایران وجود داشت از مهاجرت شماری از هنر مندان هراتی به آذر بایجان رشد یافت؛یکی از بهترین نقاشان هراتی کمال الدین بهزاد بود که شاه اسماعیل اورا به تبریز اورد.
علیشیر نوائی
آثار بهزاد
امتیاز مهم هنر عصر صفوی نسبت به گذشته این است که میل زیادی به افسانه های پهلوانی باستان نشان دادند و این باعث شد که در فنون وصنایع تجلی کرده وان افسانه ها را بصورت نقش ومجسم نمودن مجالس رزم وبزم ان پهلوانان در اورده است ودر آثار وصنایع گرد اورده است.
بطور کلی پیشرفت هنر وصنعت ومعماری در عصر صفوی به دو دلیل است:
1- پیدایش روابط بین دول ایران وغرب
2- برقرار ماندن روابط وپیوندهای فنی که از قدیم میان ایران وخاور دور وجودداشته است.
«بطور کلی ؛ در این دوره منزلت ومقام هنرمندان خیلی بالا رفته بودوپادشاهان از میان نقاشان وهنرمندان ،دوستانی برای خود انتخاب می کردند.»
شاه عباس ودوستان هنرمند وی
نساجی
دوره صفوی درخشانترین دوره صنعت وبافندگی ونساجی ایران بشمار می رود؛در این دوره ،شاهان بهترین وگرنبهاترین لباسها وفرشها را برای خود تهیه می کردند.
فلز کاری
ایران از خیلی قدیم در صنعت اسلحه سازی از مهمترین مراکز فنی شرق دور ونزدیک به شمار می رفته است.
چیزهای دیگری که در این دوره علاوه بر اسلحه ساخته می شد عبارتنداز:سپر وخنجر.
خزف
خزف در دوره صفوی به ظرفهائی می گفتند که بر روی آن نقش ونگار می کشیدند و آنرا لعاب می دادند .
فرش
اگرچه قالیبافی در ایران ریشه ای قدیمی دارد ولی این ایرانیان بودند که آنرا از سطح یک فعالیت روستائی به فعالیتی در سطح کشور ارتقا دادند.
نخستین کارگاه قالیبافی احتمالا در زمان شاه عباس کبیر در اصفهان ساخته شد.
قدیمی ترین نمونه باقیمانده فرش عهد صفوی ،فرشی با نقش شکارگاه است که قدمت آن به سال929 ه. ق می رسد که سالهای آخر سلطنت شاه اسماعیل اول را شامل می شود.
ابزارهای بافت فرش
معماری
معماری صفویه از شاه عباس آغاز می شود و با اقدامات وی در آثار وابنیه ای چون ؛میدان نقش جهان ،چهار باغ ، قصر چهلستون ،مسجد شیخ لطف الله ،هشت بهشت و…تجلی می کند.
”درست است که ویلفرد بلانت گفته«اصفهان یادبود شاه عباس است»“
روابط خارجی
روابط خارجی در دوره صفوی را می توان به دونوع کلی تقسیم کرد :
1) روابط دوستانه
2) روابط خصمانه
روسیه
ازبکان
پرتغالیها
عثمانیها
کشورها رابر حسب نوع روابطی که دولت صفوی باآنها داشته
می توان به دو دسته:
1- کشورهائی که دولت صفوی باآنها رابطه دوستانه داشته است؛مثل امپراطوری هند، دولت فرانسه و دولت روسیه.
2- کشورهائی که دولت صفوی باآنها رابطه خصمانه داشته است؛مثل رابطه با خوانین ازبک و رابطه با دولت عثمانی.
تقسیم کرد.
درزمان صفویه دو امر مقدمه دوستی میان ایران وهند شد:
1- آزادسازی خواهر محمد بابر گورکانی توسط شاه اسماعبل از چنگ خوانین ازبک.
2- مساعدت شاه تهماسب به همایون شاه برای رسیدن به سلطنت هند.
ایران وهند
روابط میان هند وایران تازمان شاه تهماسب ادامه داشت ولی به علت اینکه شاه تهماسب نمی توانست تصرف قندهار را توسط هند بپذیرد؛لشکری را به افغانستان فرستاد و قندهار را به تصرف خود در آوردو در نتیجه روابط میان ایران وهند قطع شد.
ایران وروسیه
پس ازجنگ روسیه با لهستان ، بدلیل اینکه دولت روسیه خسارتهای زیادی را متحمل شد از ایران تقاضای کمک مالی به مبلغ 400000 منات نمود ودر عوض می خواست شهر حاجی طرخان را به ایران بعنوان وثیقه واگذار کند ؛شاه عباس در ملاقات با سفیر روس در باب گرجستان ابراز تمایل کرد که ایران وروس همسایه دیوار به دیور باشند.
در مورد قرض معلوم نیست که شاه عباس به روسها پول داده باشد یانه ولی می دانیم که به اتباع روس اجازه تجارت در ایران را داد .
روابط میان دو دولت تا پایان سلطنت شاه عباس بسیار صمیمی بود.
ایران وفرانسه
در آخرین سال سلطنت هانری چهارم ، کشیشی فرانسوی به نام پرژوست به ایران آمد و شمه ای در خصوص عظمت وجلال شاه فرانسه رابه عرض شاه عباس رسانید در این زمان شاه عباس مایل شد که با فرانسه رابطه برقرار کند ولی بدلیل اینکه اولا :فرانسویها برای تجارت باایران احتیاج به بندری در خلیج فارس یا دریای عمان داشتند و ثانیا : فاقد نیروی دریایی معظمی بودند به دریاهای دور دست فرستند ، عملا در این زمینه اقدامی بعمل نیامد.
ایران وعثمانی
علت اصلی اختلاف میان دول ایران وعثمانی در عهد صفوی این بود که:اولا : شاه اسماعیل صوفیان ومریدان شیعی خود را در خاک عثمانی به تاخت وتاز وقتل سنی مذهبان تحریک می کرد وثانیا: در طی مکاتباتی که میان شاه اسماعیل وسلطان سلیم به وقوع پیوست ، شاه اسماعیل یک قوطی تریاک به همراه نامه ای برای سلطان سلیم فرستاد تا به کنایه به سلطان بفهماند که برانداختن خاندان صفوی جز در عالم خیال ونشئه تریاک نمی تواند به حقیقت بپیوندد؛سلطان عثمانی پس از وصول این نامه وهدیه آن بقدری عصبانی شد که بیدر نگ دستور داد سفیر ایران را به قتل برسانند وپس از این ماجرا جنگ میان دو کشور حتمی شد؛ابتدا جنگ چالدران روی داد که ایران شکست خورد وسپس جنگهای بیست ساله میان ایران وعثمانی شروع شد که سرانجام در عهد شاه طهماسب باعقد قرارداد صلح میان ایران وعثمانی به پایان رسید و تاپایان دولت صفوی این قرارداد پا برجا بود.
منابع
زرین کوب، عبدالحسین،روزگاران(تاریخ ایران از اغاز تا سقوط پهلوی) ،انتشارات سخن ،1380.
رضائی ،عبدالعظیم،تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران،انتشارات علم،تهران،1376.
تاجبخش،احمد،تاریخ صفویه.
قربانی،عباس،تاریخ ادیان ومذاهب در ایران،انتشارات انیس،تهران،چاپ اول1374.
میر احمدی،مریم،دین ومذهب درعهد صفوی،انتشارات سپهر، تهران،چاپ اول 1363.
صفت گل ،منصور،ساختار نهاد واندیشه دینی در عصر صفوی،انتشارات تهران،چاپ اول1382.
زرین کوب ، عبدالحسین، روزگاران(تاریخ ایران از آغاز تا سقوط پهلوی)، انتشارات سخن ، 1380.
رضائی ،عبدالعظیم، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران، اتشارات علم، تهران ، 1376.
تاجبخش ، احمد، تاریخ صفویه .
قربانی ،عباس ،تاریخ ادیان و مذاهب در ایران،انتشارات انیس ، تهران، چاپ اول 1374.
میراحمدی ،مریم، دین ومذهب در عهد صفوی،انتشارات سپهر ، تهران ، چاپ اول 1363.
صفت گل ، منصور، ساختار نهاد واندیشه دینی در عهد صفوی ، انتشارات تهران ،چاپ اول 1382.