تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران
مقدمه
از زمان مهاجرت آریایی ها به ایران و شکل گیری تمدن ماد و بعد از آن تمدن های دیگر شهر ها به گونه هایی رشد پیدا کرده اند و هر یک دارای سبک های مخصوص به خود بوده اند . ما در این ارائه سعی بر این داریم تا علاوه بر شناسایی سبک های مختلف موجود در شهرهای ایران قبل از ظهور اسلام ، آنها را با سبک های مختلف هم دوره با آنها در اروپا مقایسه کنیم . لذا این تحقیق نگاهی تطبیقی بر سبک های شهرسازی ایران قبل از اسلام و هم دوره با آنها در اروپاست .
مادها نخستین سلسله ایران و تاثیر آنان برشهر سازی
مدنیت دوران ماد، همواره با هگمتانه به ذهن می آید. اما واقعیت این است که طی هزاره سوم تا نیمه دوم هزاره نخست قبل از میلاد سلسله هایی در شمال غربی فلات ایران رشد کرده بودند که تفاوت هایی کلی با تمدن های شکل یافته در بین النهرین داشتند. شهرهای مستحکم و کمتر شناخته شده این سلسله ها در ایران غربی پراکنده بودند. مدنیت ماد بی تردید یا بر بازمانده این شهرها و یا در ستیز با آنان شکل گرفت. از همین رو شکل شهر مادی برگرفته از نمونه های مشابه آن در اورارتو و آشور و یا نزد اقوام آسیانیِ ساکن در مرکز، غرب و شمال غربی فلات ایران، همچون مانناییان بود. در میان سلسله های باستانی، شهرهای مادی کمتر برای باستان شناسان شناخته شده است و این بی تردید به پراکندگی اندک با حوزه محدود پراکندگی آنان باز می گردد و این پراکندگی محدود ،خود نتیجه ناامنی منطقه به دلیل تهاجمات حکومت های مهاجم آشور و اروارتو بود. این عامل البته در شکل گیری و صورت دژ- شهر بوده، و یا با حصار یا حصارهایی تودرتو احاطه می شدند. تعداد حصارهای یک شهر نشانگر بزرگی یا کوچکی شهر بود. شهر دوران ماد به دلایل گوناگون، از جمله کیهان شناسی ویژه دوران باستان، شکل رقومی زمین و البته امنیت ،عموماً بر فراز ارتفاعات طبیعی و یا مصنوعی بنا می شدند. گاه مانند شهر خارخار،یک حصار و یا مانند شهر کیشه سو، چند حصار متحدالمرکز شهر را دربر می گرفت.
این شهرها چنان که هرتسفلد گفته است دارای نقشه ای ثابت با تفاوت هایی جزیی بودند. این تفاوت ها ناشی از شرایط اقلیمی ویژه شان بود. دژ شهرها به صورت یک زنجیره دفاعی برپا شده بود تا امکان ایجاد شهرهای بزرگتری چون هگمتانه را در پشت خود فراهم کند. در واقع شهرهای شاهی، مانند هگمتانه، دردوران مادها از گسترش این دژ شهرها حاصل شدند، که آنها نیز به نوبه خود مراکز نخستینی برای انباشت ثروت ، تمرکز اقتدار سیاسی و توسعه اجتماعی به شمار می آمدند. هگمتانه اصلاً به معنای مکان جمع شدن بود و تصویری از اتحاد قبایل ماد و اتحاد سه جامعه ایلی، روستایی و شهری را می نمایاند. اصولاً شهر مادی را نتیجه فرایند تکاملی از روستاها به دژ- شهرها و آنگاه شهرهای مهم تری چون هگمتانه دانسته اند.اگرچه در دوران مادها می توان از جامعه شهری سخن گفت، اما این جامعه هنوز در برابر جماعات روستایی و عشیره ای اندک می نمود.
با این همه در این دوران کالبدهای شهری بیش از پیش آشکار شده، و اگرچه هنوز بافتی همچون بازار ،مرحله آغازین حیات خود را می گذراند، اما راه ها، راهوندها و شوارع عام، حصار، برج، معبد و کاخ همچون نمونه های بین النهرینی خود کاملاً شکل گرفته بودند، در واقع همه آن مجموعه ای که درون دژ قرارمی گرفت، یعنی دژ و تقسیمات داخل آن، مورد برنامه ریزی و طراحی دقیق قرارگرفته بود. این سازمان اجتماعی و سیاسی تا 559ق.م. که آسیتاک، آخرین شاه سلسله ماد، در برابر نخستین شاه پرقدرت هخامنشی، کوروش، شکست خورد، ادامه داشت.
ساخت کالبدی شهر در زمان مادها
عنصر اصلی شهر همان کاخ شاهی ( شهر _ قدرت )
است در مرکز شهر شکل گرفته است .
شهر پیشه وران ( دهکده ای پیش از هخامنشیان )
در ایران شهرسازی قبل ازاسلام از سال 240 قبل ازمیلاد آغاز شده و تا 640 میلادی ادامه می یابد . ساختار کالبدی – فضایی شهرها در این دوره بر اساس دو سبک عمده پارسی و پارتی و یک میان سبک پارسی – هلنی شکل می گیرند .
1- سبک پارسی ( قرن 9 تا 4 قبل از میلاد) (هخامنشیان )
2- سبک پارسی – هلنی ( قرن 3 قبل از میلاد ) (سلوکیان )
3- سبک پارتی ( قرن 3 قبل از میلاد تا 7 میلادی ) (اشکانیان – ساسانیان )
اقوام آریایی مستقر در کوههای زاگرس و دشتهای آن در برخورد با اقوام ساکن در بین النهرین با نوعی از سکونت یعنی شهرنشینی آشنا شدند. اینان از مرحله جوامع ساده روستایی به مرحله جامعه شهری رسیدند و تبلور کالبدی این گذر، ایجاد « شهر ـ قدرت » هگمتانه بود. آریاییها ، مظاهر تمدن را از ساکنان بین النهرین آموختند و شباهت هگمتانه به شهرهای اور، بابل و نینوا به همین دلیل بود اما هگمتانه علی رغم این شباهت تفاوتهایی با آنها داشت. این شهر فقط شهر ـ معبد بین النهرین نبود و به یکجا هم شهر ـ معبد و هم شهر ـ قدرت محسوب می شد و محل تجمع سه جامعه ایلی ، روستایی و عشایری به شمار می رفت ، در حالی که چنین تجمعی در بین النهرین دیده نشده است.
شار مادی در این دوره عبارت بود از قلعه های محکم و استوار بر فراز تپه و یا یک نقطه سوق الجیشی که نقاط زیستی کوچک و بزرگ در دامنه اش پراکنده بودند. در این دوره ، شهر، نقاط زیستی و بازار (که در مرحله جنینی خود قرار داشت) در خارج از قلعه واقع بودند، و به طور کلی میتوان گفت که شهر هنوز فراگیر نشده و به مفهوم گسترده آن وجود نداشت.
1- سبک پارسی (قرن نهم تا قرن چهارم ق .م.)
سبک پارسی در دوران هخامنشی به اوج خود رسید. حکومت هخامنشی پس از فتح بابل، با شهرهای پر رونق بین النهرین مواجه گشت و روابط تجاری خود را با اقصی نقاط جهان برقرار کرد. در این دوران روابط « کالا با کالا» جای خود را به روابط « کالا ـ پول ـ کالا » و سپس « پول ـ کالاـ پول » داد و برای نخستین بار، شار پارسی، مرکزی برای استقرار چنین رابطه ای شد. شار نظامی ـ کشاورزی دوران ماد جای خود را به شار نظامی ـ بازرگانی پارسی در مرزها، و شار بازرگانی ـ کشاورزی در سرزمینهای میانی واگذاشت. در این دوره است که « بازار » در شهر متولد شد و « جامعه شهری » به معنای اخص کلمه معنا یافت. شار پارسی در این دوره ، علاوه بر « شهر ـ معبد » ، « شهرـ بازار » نیز بود.
سازمان فضایی ـ کالبدی شار در سبک پارسی ، شامل دژ حکومتی ، شار میانی و شار بیرونی بوده است. دژ حکومتی ، مجموعه ای مرکب از کاخها، معابد ، ایوانها، تاسیسات نظامی و اداری و انبارهای آذوقه و ذخایر را شامل می شد. این دژ با دیوارهای سنگین محافظت می گشت و در مهمترین نقاط سوق الجیشی شهر قرار داشت. در صورت نبود عوارض طبیعی، تپه های مصنوعی برای استقرار چنین دژی برپا می گردید. شار میانی ، مجموعه محلاتی بود که برای استقرار طبقات ممتاز در نظر گرفته می شد و خانه هایی نسبتاً مشابه را در بر می گرفت، که در میان آنها بازاری وجود داشت . مجموعه شار میانی در میان دیواری مستحکم محصور بود که دروازه هایی برای ورود و خروج به آن ایجاد شده است. شار بیرونی مجموعه ای مرکب از محلات و خانه ها ، بازارها ، باغات و مزارع پراکنده در سطحی وسیع را شامل می شد و معمولاً توسط یک حصار طبیعی مانند کوه، تپه، رودخانه، جنگل و امثال آن از محیط بیرونی تفکیک می گشت. شار بیرونی در سبک پارسی، شبیه روستاهای بزرگ کنونی، قابل تصور است و اکثریت جامعه شهری در آن زندگی می کردند.
نمونه هایی از سبک پارسی در ایران و شهرسازی هم دوره با آن در اروپا
شهر همدان بنای شهرهمدان را به دیا آکو پادشاه ماد نسبت می دهند. شهر همدان به نامهای اکباتان – هگمتانه -آنادانا یا همدانا معروف است. شهرهمدان در زمان فرمانروایی بخت النصر ویران شد و بعدها داریوش بزرگ آن را مرمت کرد.
مرکز محلات
مرکز محلات
مرکز محلات
تصویر خیابان اکباتان بر ساختار بازار
شاخه اصلی بازار
به طرف وروری شهر
نگاهی بر قسمتی از شهر هگمتانه
مفــهوم آسمانی
قلعه هگمتانه
قلعه محکم و استواربر فراز تپه و با یک
نقطه سوق الجیشی که نقاط زیستی کوچک
و بزرگ در دامنه اش پراکنده اند .
اتاق
ایوان
حیاط
قلعه هگمتانه
راه تجاری
راه تجاری
شهر
بازار
شهر از چندین دیوار تشکیل شده است .
آتشکده
کاخ شاهی
اقامتگاه نزدیکان و انبا ر
شهر پارسی
(شهر پیشه وری هخامنشیان )
شهر
قدرت
معبد
بازار
بازار متولد می شود و در
مرحله آغازین خود قرار دارد .
بلندترین دیوار داخلی مربوط به
اطراف کاخ شاهی است .
کهن ترین شهر جهان حدود ٥٠٠٠ سال پیش از میلاد به عنوان کانون مذهبی ساکنان دشت اطراف بنیاد نهاده شد. نخستین کسی که ویرانه های شوش باستان را باز شناخت بنجامین بن جناح خاخام کلیمی بود که بین سال های ١١٦٣ و ١١٧٣ میلادی برای بررسی وضعیت کلیمیان در ایران به سر می برد. وی هنگام زیارت دانیال نبی(ع) از تپه های باستانی شوش نیز دیدن کرد . از دیدنی های این شهر می توان موزه ی شوش، بارگاه دانیال نبی(ع) ، کاخ شائور تپه های باستانی و قلعه شوش را نام برد. .
شوش
محل سکونت مردم عادی ( نقاط زیستی ) و
بازار در خارج قلعه واقع بودند .
نمایی از شهر و کاخ شوش
تـشکیل حصار توسط رود کارون از سمت
شمال و شرق شهر
رود کارون عامل حفاظتی شــــهر
حصاری با دیوار در اطراف شهر
معبد چغازنبیل واقع در شوش
شهر هفت تپه
هفت تپه در ١٥ کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش قرار دارد
با وجود آنکه تمدن در این منطقه به ٦٠٠ سال قبل از میلاد بر می گردد ولی آثاری که در آنجا از نظر بازدیدکنندگان می گذرد مربوط به بخشی از یک شهر ایلامی متعلق به ١٥٠٠ تا ١٣٠٠ قبل از میلاد است .
اهمیت راه تجاری در شهرسازی پارسی
معبد
مناطق مسکونی
شهر هفت تپه
شهر – معبد
شهر قدرت
مناطق مسکونی با مرکز حکومت فاصله دارند .
تخت جمشید
منظر سه بعدی مجموعه تخت جمشید
تفاوتهای شوش و تخت جمشید
شوش و قصور هخامنشی آن ، با داشتن تفاوتهایی از پرسپولیس به هنگام فتح اسکندر مقدونی در سال 331 قبل از میلاد ویران نگردید . اسکندر در شوش به برگزاری جشن ازدواج خود با « استاتیرا » دختر آخرین پادشاه هخامنشی ونیز ازدواج گروهی (بیش از یکهزار نفر از سربازان خود با زنان ایرانی به سال 324 قبل از میلاد نمود و بدین طریق ، اتحاد و وحدت دو ملت را با امپراطوری نوین جهانی به نمایش گذارد . ولی بعد از مرگ اسکندر قصور و ابنیه مورد استفاده قرار نگرفنه است و به نابودی گرائیدند .
ودر مقابل شهری هلنی – شرقی ،دارای مراکز اداری متعدد ،در قسمتی از تپه باستانی توسعه یافت که اختصاصات «پولیس» یونانی را از جمله تئاتر ،ورزشگاه و غیره که بر روی سکه ها وقطعات مکتوب یونانی به انها اشاره شده است و به دنبال داشت . شهر سپس عنوان سلوکیه نامیده شد و شوش تا دوران پارتی همچنان به شکوفایی خود ادامه داد و اگر چه بعد از ان دوره بر اسا س مدارک باستان شناسی دوران افول شهر شروع شده ولی سهم مهمی را در سنت تاریخی به عهده داشت . لیکن تاسیس شهرهای جدید وتاسیس مجدد شهرهای موجود به نظر
می رسد منتهی به نمبهمی در گزارشهای تاریخی شده باشد .
مشخص نیست اسامی وعناوین ساسانی خورشاپور ، ایران خور – شاپور ، همچنین ایران شهر شاپور آیا به شهر قدیمی شوش یا شهر جدید التاسیس ایوان کرخه تعلق داشته است یا خیر ؟ به نظر می رسد که تاسیس شهر اخیر به جهاتی با تخریب شوش قدیم توسط شاپور دوم ( 379-309) میلادی ارتباط پیدا می کند . گفته می شود گه به دستور شاپور به بهانه تنبیه مردم به خاطر شورش آنها شوش زیر پای فیل ها به نابودی کشانیده شد ..
به هر حال شوش مجددا در دوران ساسانی سر از نابودی به در آورد و بعد از فتح اعراب به اوج بزرگی و ثروت رسید . و به خاطر داشتن ابریشم پارچه اطلسی ، منسوجات با ارزش ، صنعت نیشکر و احتمالا تداوم صنایع موجود در خوزستان اوایل دوران پادشاهان ساسانی ، شوش به درجه اعلای اشتهار رسید . همچنین مقبره دانیال نبی که در حال حاضر نیز وجود دارد در روزگار باستان نیز داری اهمیت فراوانی بوده است . در میان آثار و بقایای مربوط به شوش در دوران اسلامی یک حمام در قسمت ویرانه های آپادانا یک کارخانه تهیه شکر در ویرانه های کاخ اردشیر ، یک مسجد ، یک مدرسه و یک کوزه سفالگری در بخش مربوط به« شهر صنعتگران » و بالاخرا منازل مسکونی در قسمت های مختلف را می توان نام برد که همچون بسیاری از شهرهای دیگر ایران ، شکوه و عظمت شوش نیز مقارن قرن سیزدهم میلادی به پایان رسید .
تخت جمشید تنها یک مرکز حکومت بود و نقطه زیستی محسوب نمی شود چرا که پادشاهان فقط برای برگزاری اعیاد ومراسم با شکوه از این مجموعه استفاده می کردند و شایان ذکر است که مناطق زیستی در اطراف این مجموعه شکل گرفتند که از مهمترین آنها می توان به شهر استخر اشاره نمود.
مرکز زیستی در اطراف مجموعه تخت جمشید و کاخ شاهی.
قومس ( پایتخت هخامنشیان )
نزدیکی دامغان امروز
شهرهای مهم یونان در عهد کلاسیک:
شهر میلتوس از شهرهای مهم یونان که به وسیله هیپوداموس با شبکه شطرنجی تهیه شد.
شهر پریئنه به عنوان پایگاه مستحکم دریایی با نقشه شطرنجی در نزدیکی آتن بنا شد.
آگورا
استفاده از مدول در ساخت آگورا
آگورا
معبد
شهر پرگامون
آگورا
انبار مهمات جنگی
عبادتگاه
قصر
مقایسه شهرسازی سبک پارسی در ایران و هم دوره با آن در اروپا
دولت سلوکی برای تحکیم خود و گسترانیدن سلطه اش بر سرزمینهای مفتوحه ، بیش از 400 نو شهر در کنار قلاع نظامی ایجاد کرد که مشهورترین آنها شهر « صددروازه » حدود دامغان امروزی بود. شهرهای پارسی ـ هلنی براساس نزدیکی به راههای اصلی ، نزدیکی به قلاع نظامی یا شهرهای قدیمی و با توجه به اهمیت سوق الجیشی مکان یابی شده بودند. نوشهرهای این دوره با توجه به ریشه یونانی ، مرکز عمده دادوستد و تجارت، و با توجه به ریشه پارسی به گسترش روابط بازرگانی و صنعتی با روستاهای تحت نفوذ می پرداختند و شهر به مجموعه قلعه شهر و روستاهای به هم پیوسته اطلاق می شد.
سازمان فضایی ـ کالبدی نوشهرهای سبک پارسی ـ هلنی ، مانند طرح عهد کلاسیک ، هیپوداموس و شبکه معابر شطرنجی و با مقیاس انسانی بوده است. میدان مانند « آگورا » مرکز مبادلات فرهنگی ، تجاری و اداری و تجلیگاه کالبدی دو فلسفه یونانی و ایرانی محسوب می گشت.
2- میان سبک پارسی ـ هلنی (قرن سوم ق .م.)
میان سبک پارسی ـ هلنی در شهرسازی ایران ، با امتزاج دو فلسفه و دو فرهنگ شکل گرفت. یکی فلسفه مبتنی بر منشآ فرهنگی شکل گیری دولت، و دیگری مبتنی بر منشآ مادی شکل گیری دولت. در فلسفه نخست که ایرانی بود، قدرت دولت الهی و آسمانی به حساب می آمد و حمایت مغان را به همراه داشت و لذا با دین زرتشت همراه بود. اما در فلسفه دوم قدرت دولتی ناشی از اقتداری محسوب می شد که بر مبنای « قرارداد اجتماعی » شکل گرفته و « زمینی » می باشد.
شهر سبک پارسی ـ هلنی مانند شهر پارسی و دولت شهر یونانی ، مرکز
استقرار طبقات ممتاز اجتماعی بود و تنها شهروندان همراه شده با دولت
سلوکی و اشرافیت یونانی و بومی نزدیک آنان در شهرها ساکن می شدند
و سایر مردم در نقاط زیستی اطراف شهر سکونت داشتند.
صد دروازه
نمونه هایی از سبک پارسی – هلنی در ایران و شهرسازی هم دوره با آن در اروپا
سلوکیه
تاسیس امپراطوری سلوکیه ـ (312 ق ـ م)
پس از مبارزات فراوان بین سرداران اسکندر (فوت اسکندر 237 ق.م رخ داد) سلوکوس بقدرت می رسد.
”مبارزه در غرب مانع از آن بود که سلوکس بر نواحی شرقی حکومت کند و بدین سبب در سال 292 ق.م
فرزند خویش آنطیوکوس را در امر حکومت شریک خویش ساخت و شهر سلوکیه را بر کرانهء دجله بنا کرده مقر وی قرار داد. این شهر از لحاظ اقتصادی و سیاسی جانشین بابل باستانی گشت،“ …
(اشکانیان ص 13)
در حقیقت سلوکس جانشین خلف اسکندر به سیاست او کاملاً پای بند بود و همچنین پسر سلوکوس، آنطوکوس نیز شدیداً از همین سیاست پیروی می نمود و در زمینهء شهرسازی و تحکیم کلنی های مقدونی که نقطهء اتکاء و رکن استوار دولت بودند، کوشش فراوان می کرد.
بطور کلی باید اظهار داشت که سیاست اسکندر اگرچه سر لوحه سیاست دولت سلوکیه بود، ولی آن قدرت مطلق که در دوره اسکندر اعمال می شد در این دوران رو به ضعف گذاشت و این مطلب از تقسیم شدن ساتراپها به نواحی کوچکتر بخوبی مشهود است. ساتراپ نشینها از لحاظ اقتصادی و سیاسی به یکی از سه مرکز اصلی امپراطوری مربوط می شدند ـ سارد ا در لیدی ـ انطاکیه و سلوکیه بر دجله.
”اراضی کشور به دو گروه اصلی تقسیم می شد: اراضی پادشاهی و اراضی شهری“ (اشکانیان ص 18) که البته اراضی شهری در اثر بخشش پادشاه از زمینهای پادشاهی بوجود آمد و شهر در آن محل ساخته می شد،. در هر دو صورت این اراضی از گروه نخست به گروه دوم منتقل می شد. بعضی از این اراضی به سپاهیان داده می شد که مورد بهره برداری قرار می گرفت و البته این عده
موظف بودند در مواقع مورد لزوم به سپاه بپیوندند، و در نتیجه در اراضی شاهی کلنی های (لاتوئیکیا)
نظامی مستقر می گشتند.
”سیاست شهرسازی در زمان سلوکیان“
”در اکناف کشور، شهرهای تازه ای که واجد سازمان پولیس بوده اند پدید آمده بود و اکثر آنها طبق نقشه معینی که ”هیپودام“ نامیده می شد بنا شده بود“ (اشکانیان ص 21) (”هیپودام“ همان نقشهء شطرنجی است که از آتروسکها به یونانیان و بعد به همین صورت به فلات ایران راه یافت)“
با اینحال خودمختاری پولیس های سلوکی (برخلاف پولیس های اصلی) کامل نبوده و از حدود زندگی و امور داخلی شهر تجاوز نمی نموده است“ (اشکانیان ص 22). البته در بعضی از این شهرها پادگانهای شاهی نیز مستقر بوده اند نامه هایی که از طرف پادشاه به شهرها نوشته می شده بر سنگ حک شده و در میدان شهر (آگورا ـ Agera) نصب می گردیده است و جالب است که در بعضی از این کتیبه ها پادشاهان سلوکیه، پولیسهای امپراطوری را ”متحدین“ خود خوانده اند.
موضوع جالب توجه دیگر تشکیل دادن اتحادیه هایی بوسیله شهرهای بزرگ بوده که از نظر اقتصادی و سیاسی موقعیت محکم تری داشته اند و شاید توجه زیاد پادشاهان سلوکیه به این اتحادیه ها از همین جهت بوده است.
” از آخرین تحقیقات مورخان شوروی چنین برمی آید که این شکل و شیوهء سازمان شهر (پولیس) قبل از ورود ارتش اسکندر نیز در مشرق زمین غیر معروف نبوده است … و حال آنکه از لحاظ منشاء و پیدایش هیچ رابطه ای با پولیسها نداشتند و از خود واجد ویژگیهای چندی بودند.“ (اشکانیان، ص 15)
بسیاری از شهرها جنبهء مذهبی داشته و دارای معبد بوده اند.
شهر های جدید و نوبنیاد مرکز اصلی دولت هلنی:
شهرهایی نظیر:
انطاکیه
اسکندریه
پرگامون
ورزشگاه
آگورای پائین
معبد و قربانگاه بزرگ شهر
شهر پرگامون
شهر افسوس
ورزشگاه واستادیوم
حمام ها
تئاتر
آگورا و معبد و کتابخانه در کنار یکدیگر
آگورا و باسیلیکا
مقایسه شهرسازی سبک پارسی _هلنی در ایران و هم دوره با آن در اروپا
3- سبک پارتی (قرون سوم ق م ، تا قرن هفتم میلادی)
حکومت اشکانی با بهره گیری از حکومت سلوکی موفق شد با تفاهم دودمانهای مختلف، دولت متمرکز، قدرتمند و قاهری را برای اولین و آخرین بار در تاریخ ایران تشکیل دهد تا بدین نحو بتواند بازرگانی و تجارت را رونق دهد و شهرنشینی و شهرگرایی شتاب گیرد. اشکانیان با ادغام و تلفیق شهرـ دولتهای پارسی ـ هلنی با نقاط مسکونی اطراف آن و حذف نابرابریهای اجتماعی ـ فرهنگی و اقتصادی بین شهر و روستا و الغای خودفرمانی شهر ـ دولتها حتی المقدور مفاهیم یونانی را از بین بردند و به مفاهیم بومی و سرزمینی ـ به خصوص شیوه پارسی ـ در همه ابعاد زیست و تولید و به روز کردن آنها بازگشتند و این بازگشت منجر به نحوه استقرار و زیستی شد که می توان از آن تحت عنوان «سبک پارتی» یاد کرد.
در این سبک روستا و شهر در تقابل با یکدیگر قرار نداشتند و مانند سبک پارسی، این دو سکونتگاه مکمل یکدیگر بودند. شهر در عین اینکه مرکز مبادله و صنعت است به تولید کشاورزی نیز می پردازد و روستا در امر بازرگانی و صنعت سهم مهمی داشت. در واقع شار نه به معنای اخص کلمه ، بلکه در سرزمینی فراتر از شهر و در ارتباط دو سویه با روستا معنای خود را می یافت.
دولت اشکانی با تخریب سازمان کالبدی دولت سلوکی ، مظهر آن یعنی « شهر پارسی ـ هلنی» را نیز دگرگون کرد. شهر را با محیط اطرافش ادغام نمود و نظم خودانگیخته محیطی را بر نظم منطقی و برنامه ای تحمیل کرد. برای نخستین بار در این دوره شهر دایره ای شکل گرفت و شهرهایی چون «نسا» و « فیروزآباد» متولد شدند. شار سبک پارتی ، مانند شار سبک پارسی، دارای تقسیماتی چون دژ حکومتی ، شار میانی و شار بیرونی بود که مفاهیم نسبتاً یکسانی با اجزای شهر پارسی داشت.
مفاهیم سبک پارتی در دوران ساسانیان تکامل یافتند و پیچیده تر شدند. ظهور دولت ساسانی، که اولین حرکت جامعه شهری برای رسیدن به قدرت بود. ضربه های عمده را بر شیوه های تولید و زیست دودمانی و ایلی وارد ساخت و اشرافیت دودمانی عملاً از طبقات اجتماعی حذف شد و در مقابل نظام کاستی حاکم گشت. شهر همچنان مکان استقرار طبقات برتر اجتماعی مانند موبدان و مغان، جنگاوران و سپاهان ، دبیران و پزشکان و دهقانان بود و طیف عظیم مردم چون پیشه وران ، بازرگانان ، صاحبان حرف و امثال آنان در خارج از چهارچوب این طبقات واقع بودند و به تبع آن در خارج از دیوارهای شار زندگی می کردند.
شار ساسانی ، همچون شار پارسی در دولت هخامنشی ، بر مبنای باورهای دینی و متاثر از مقوله جهان بینی ساخته میشد. شهر معمولاً به حصاری ختم می گردید که چهار دروازه به چهار سوی عالم داشته باشد، که خود یادآور جهات اربعه و عناصر اربعه بود. شار ساسانی به شکل شطرنج و گاهی به شکل جانوران ساخته می شد. به عنوان مثال، شهر شوش مانند باز، و شوشتر مانند اسب، طراحی شده بود. سازمان فضایی ـ کالبدی شار ساسانی در سبک پارتی مانند شار اشکانی بود و دژ حکومتی ، شار میانی و شار بیرونی را شامل میشد، که شار بیرونی محل استقرار مردمی بود که در چهار طبقه ممتاز ساسانی جای نمی گرفتند و در دولت ساسانی نقشی نداشتند. اما نکته قابل توجه درخصوص ریخت شناسی شهرهای ساسانی، برجسته شدن نقش بازار و میدان بود. عنصر بازار، در مقیاسی که اکنون از آن داریم، کالبد پیدا می کرد و شکل دهندهء محلات و ستون فقرات شهر بود. میدان نیز مکانی بود که بازارها بدان منتهی میشد و محل بررسی اعلام فرمانهای دولت بود، که البته نقشی متفاوت با « آگورا » و « فوروم » داشت. « فوروم » در رم و « آگورا» در آتن میادینی بوده اند که نقش غالب آنها اجتماعی ، فرهنگی و تفریحی بوده است. در این میادین مردم به دور یکدیگر جمع می شدند و جشنها و مسابقات متعددی را بر پا می کردند.
نمونه هایی از سبک پارتی در ایران و شهرسازی هم دوره با آن در اروپا
دروازه شمالی
دروازه شرقی
دروازه غربی
دروازه جنوبی
باروهای نظامی در اطراف شهر
شهر بیشابور ، نمونه پلان شهر پیچازی ( شطرنجی )
مرکز قدرت و مذهبی شهر
بالاترین نقطه در شهر
جدائی مرکز حکومت از شهر ( کاخ شاهی )
اقامتگاه نزدیکان شاه
انبار و خزانه
میادین جلو دروازه های شارستان (مکانی که بازار به آن باز می شد )
چهار دروازه در جهات اربعه
راه تجاری
بازار ( قلب تپنده شهر )
ختم شدن شهر به حصار
یک نمونه استثنائی از سبک شهرسازی دایره وار و شعاعی
شهر پارتی ( اشکانیان )
ساخت کالبدی شهر در دوره ساسانی
کاخ شاهی ( شهر قدرت )
آتشکده ( شهرمعبد )
سربازخانه و انبار( خزانه)
شارستان ( محل زندگی نزدیکان فرمانروا)
شهر ( محل زندگی افراد عادی )
بازار ( ستون فقرات شهر )
راه تجاری
1
2
3
4
چهار دروازه در جهات اربعه
میادین شهر ورودی شارستان می باشند .
اردشیرخوره :
شهری دایره وار و شعاعی ، شکل عنکبوتی و برج و باروی دایره ای که در واقع اشکانیان آنرا ابداع کردند .
دروازه شمالی
دروازه جنوبی
دروازه شرقی
دروازه غربی
چهار دروازه در جهات اربعه
بازارها و راه تجاری به عنوان ستون فقرات شهری
میادین شهر محصور به شارستان
شارستان
حصار
احداث گنبد بروی بناهای چهار ضلعی
تیسفون پایتخت اشکانیان
استفاده از طاق
امپراتوری رم شهر نظامی تیمگاد
حمام
دروازه
حمام
تئاتر
فروم
رم باستان
بافت ارگانیک رم
معبد پانتئون
کلوسئوم
طاق نصرت
ورودی به شهر رم
دروازه شهر
حمام
طاق نصرت
معبد پانتئون
کلوسئوم
مقایسه شهرسازی سبک پارتی در ایران و هم دوره با آن در اروپا