تاریخ شهر و شهر نشینی در جهان
به نام او
موضوع مورد مطالعه:
فضاهای باز شهری
استاد ارجمند سرکار خانم مهندس استادی
دانشجویان:
نادر ناظمی
ناصر نجاتی
مسعود اخوان
محمد رضا میرسعیدی
فهرست مطالب
مقدمه
1. میدان
2.خصوصیات حجمی فضاهای باز
1.2 محصور
2.2 نیمه محصور
3.2 نامحصور
3. میدان در طول تاریخ جهان
1.3 شهرهای نخستین-عصر برنز
2.3 شهر های نخستین-تمدن بین النهرین
3.3عناصر شهری یونان
4.3 عناصر شهری یونان-پرینه
5.3 شهرهای رومی
6.3 شهرسازی رم
7.3 شرایط کالبدی شهر های قرون وسطی
8.3 شهر های قرون وسطی-فضاهای باز
9.3 شهر های قرون وسطی-فضاهای باز
10.3رنسانس-رم
11.3شهرسازی رنسانس:پاریس(فرانسه از سده 16 تا 18)
12.3 پاریس،شهر سازی رنسانس-پلاس واندوم
13.3 شهرسازی رنسانس در شهرستانها-نانسی
14.3 مروری بر اروپا-کپنهاک
15.3 شهرسازی رنسانس(انگلیس از سده 16 تا نیمه سده 19) میدان کونت گاردن
16.3 شهرسازی رنسانس: میادین لندن-میدان بلومزبری
17.3 شهرسازی رنسانس:میادین لندن – میدان کویین
18.3 شهرسازی رنسانس:میادین لندن – میادین کینگ و رویال کرسنت
4. تبدیل میدان به فلکه
5. منابع
مقدمه
در جامعه ای که هر موجود انسانی یک شهروند محسوب شده و دمکراسی تا حدودی عملی و اجرا شود،نیاز به یک محل تجمع عمومی تا آن حد اهمیت می یابد که فرمی خاص به خود می گیرد. تنها وقتی که یک آگاهی کامل فضایی بوجود آمده و یا حداقل تصوری خاص در مورد توسعه فضایی بوجود آید.
این مسئله در سبک مجسمه سازی از روبروی مصر و بین النهرین،در مقایسه با مجسمه های گرد دوره کلاسیک یونان نیز دیده می شود.فضای خالی روبرو،اطراف و داخل ساختمانها به چیزی بیش از مکمل فضای ساخته شده تبدیل می شود.
2. خصوصیات حجمی فضاهای باز
1.2 محصور
بیشتر میدانهای شهری توسط فضاها،عناصر واحجامی که در پیرامونشان قرار داشتند،محصور می شدند.البته حد حصور بودن و تناسبات فضایی انواع آنها با یکدیگر متفاوت بود.چنانکه میدانهای حکومتی ،مسکونی و نظامی بسیار وسیع و دارای یک مقیاس اجتماعی و متناسب با تجمع افراد زیاد بودند،در حالیکه میدانهای محلی و ناحیه ای کوچکتر و فضاهای آنها محصور تر است.
2.2 نیمه محصور
بعضی از میدانهای شهری که به تدریج شکل می گیرند،غالبا در مراحل نخستین شکل گیری خود در یک یا چند جبهه فاقد بدنه یا فضاهای جانبی هستند.
3.2 نا محصور
بیشتر میدانهای برون شهری از جمله میدانهای تجاری فاقد حصار و سطوح جانبی ساخته شده اند.
1. میدان
فضاهای باز وسیعی که دارای محدوده ای محصور یا کمابیش معین بودند و در کنار راهها یا در تقاطع آنها قرار داشتند و دارای کارکردی ارتباطی،اجتماعی،تجاری،مسکونی یا ترکیبی از دو یا چند کارکرد مذبور بودند، میدان نامیده می شدند. مفهوم علمی: میدان فضای بیرونی همگانی است که محل تجمع مردم و فعالیت های آزاد است. انجام فعالیت هایی که ماهیتا جمعی است و نمی توان زیر سقف انجام داد. میدان یک فضای شهری نیمه محصوری است که باز بودن و عمومی بودن، ویژگی خاص آن است.
4
بهترین معادل برای میدان شهری در زبان انگلیسی پلازا است که در ایتالیایی پیاتزا و در اسپانیایی پلاکا گفته می شود و هر سه کلمه از واژه لاتین پلاتی مشتق شده اند.
1.3شهرهای نخستین – عصر برنز
اربیل، که در شمال شرقی عراق به فاصله 200 مایلی بغداد واقع شده و در دامنه کوهستان قرار دارد.تل که در مرکز تصوی دیده می شود کم و بیش به مدت 6000 الی 8000 سال مسکون بوده است.
خیابانهای تنگ،حیاطهای خصوصی خانه ها و احتمالا میدانهای باز تنها فضاهای باز شهری را بوجود می آوردند.
3.میدان در طول تاریخ جهان
تمنوس تنها فضای باز شهری بوده که مختص کاهنین و اعضای خانواده سلطنتی بوده است. طرح کلی آن تقریبا شطرنجی است.
اور،نقشه تمنوس، استحکامات مذهبی و شهر محصور در حصاری حجیم بود و زیگوراتی که در گوشه غربی آن وجود داشته است.
2.3شهر های نخستین
– تمدن بین النهرین
3.3 عناصر شهری یونان
عناصر کالبدی شهر های یونانی:
بهترین فضاها برای معابد وبازار بصورت میدان انتخاب می شود.میادین یا فضاهای خالی جلوی معابد ایجاد می شد.
میادین شهری:
میدان اصلی یا آگورا که بازار شهر نیز به حساب می آید و در واقع قلب تپنده شهر است. منطبق بر شبکه شطرنجی بوده و مساحت آن نیز 2-4 و یا حتی 6 بلوک ساختمانی بوده است و بوسیله رواقی که دور تا دور می چرخیده است میادین تنها پس از 500 ق.م بصورتی آگاهانه در یونان بوجود آمد. انگیزه استفاده از که فضای خالی شهری و تبدیل آن به یک پدیده سه بعدی که آنرا میدان می نامیم در تاریخ قبل از یونان موجود نبوده است.
: آگوراC
4.3 عناصر شهری یونان – پرینه
5.3 شهر های رومی:
6.3شهرسازی رم
منطقه فوروم-مشابه رومی آگورای یونانی- معمولا بر یکی از زوایای ایجاد شده و در تقاطع دکومانوس و کاردو قرار دارد.معمولا فوروم از یک صحن با ستونهایی در اطراف آن و یک سالن جلسه مستقر در یک سوی آن بوجود می آمد.معبد اصلی،تئاتر و حمام های عمومی که سکونت رومیان در بریتانیای مه آلود و مرطوب را تا حدی تسهیل می نمود،نیز در نزدیکی فوروم و در مرکز شهر قرار داشتند.
فوروم رومانوم،طرح یک هنرمند از این فوروم و ساختمانهای و فضاهای آن در اواخر عهد امپراطوری. در دور دست معابد بر دو بلندی تپه کاپیتولین قرار دارند.
7.3 شرایط کالبدی شهرهای قرون وسطایی:
در قاره اروپا ساختمان های پیرامون فضاهای باز تقریبا هم ارتفاع بوده و طبقه هم کف این ساختمانها بوسیله راهرو مسقفی که بر روی خیابان ها کشیده شده، یکنواخت و هم شکل بود.نمونه این گونه میدان ها در شهرهای مونپازیار یک باستید فرانسوی،نیوبراندربرگ چک بود جویس دیده می شود.
8.3 شهرهای قرون وسطی-فضاهای باز
چک بود جویس. عکس تمام نمایی از سه ضلع میدان مرکزی و اصلی شهر که از وسط ضلع جنوبی میدان در قرن نوزدهم گرفته شده است.
9.3 شهرهای قرون وسطی- فضاهای باز
چک بود جویس ،طرح جدید حفاظت،بهسازی،توسعه شهر.منظقه قدیمی و میدان بسیار زیباس رواق دار شهر از بخش تو سعه حومه ای آن توسط منطقه حصار قدیمی جدا شده است.
چک بود جویس در اواسط قرن 18
10.3 رنسانس-رم
11.3 شهرسازی رنسانس:پاریس – فرانسه از سده 16 تا 18 – پلاس دوگا
شکلی که پلاس رویال نهایتا در سال 1612 به خود گرفت در تاریخ شهری اروپا به عنوان نمونه میادین مسکونی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.به خلاف روش معمول قرار دادن واحد های مسکونی در حاشیه خیابانهای عبوری چند منظوره ، در این میدان مسکونی از فرم مصنوع برای حذف تردد اضافی و یا حداقل کاهش آن استفاده شده است.
12.3 پاریس،شهرسازی رنسانس
– پلاس واندوم
14.3 مروری براروپا – کپنهاک
15.3 شهر سازی رنسانس(انگلیس از سده 16 تا نیمه سده 19 )-میدان کونت گاردن
نخستین نمونه شهر سازی سبک رنسانس در انگلیس،میدان کونت گاردن COVENT GARDEN PIAZZA است که کار احداث آن از سال 1630 به بعد آغاز گردید.
16.3شهر سازی رنسانس : /-میادین لندن-/
میدان بلومزبری
17.3شهر سازی رنسانس : /-میادین لندن-/
میدان کویین
17.3 شهر سازی رنسانس : /-میادین لندن-/
میادین کینگ و رویال کرسنت
B : میدان کینگ
C: میدان رویال کرسنت
در ایران بعد از حضور اتومبیل و طراحی راه ها بر مبنای اتومبیل و قرار دادن کانون هایی غالبا دایره شکل در محل تقاطع ها که دور زدن وسایل نقلیه را تسریع می کنند میدان می گویند در حالی که اصطلاح صحیح آن فلکه است و نه میدان که به آن «round about» می گویند.
در اروپا وقتی اتومبیل وارد شد ، تقاطع ها ساخته شدند تا میادین از بین نروند
به دلیل نارسایی جامع ساخت و ساز ، طراحی اجرا در عرصه شهری مفاهیم ، کارکرد ، فرم و قابلیت های فضاهای شهری عوض شد ، لذا در ایران میدان تخریب شده و فلکه، میدان شد.
4. منابع
موریس،جیمز.تاریخ شکل شهر،راضیه رضازاده
پارسیان شهرهای محل اقامت خود را از روی نقشه ای بنا می کردند که به توسط مذهب تقدیس شده بود و سنت های اجدادی به آنها آموخته بود و از آن نقشه به هیچ وجه تجاوز نمی کردند.شهر مربعی بود به طول یک میدان که اسب به میل خود و به یک نفس بدود (حدود 700 متر مربع) در وسط آن آتش را به منزله حافظ حقیقی مکان می افروختند و در کنار آن حوض یا آبگیری به نسبت جمعیتی که در انجا سکنی می گزیدند حفر می کردند و آب انبار می ساختند , پس از اتمام ساختمان آتشکده و آب انبار به بنای خانه مشغول شده و سپس به ایجاد باغ و بستان می پرداختند.
اولین نشانه های میدان در ایران در دوران هخامنشی(قرن 7 تا 4 ق.م)
برای نخستین بار مفهوم میدان در شهر رنگ می گیرد. این میدان چون اصل خویش – آگورا- مرکز مبادلات فرهنگی , تجاری و اداری می شوند. کلیه ساختمان ها و بناهای اصلی (شهر پارسی _ هلنی) در اطراف این میدان واقع می شوند. گواینکه میدان مکان تحقق سلطه شهر بر منطقه نفوذی اطراف خود است ولی این میدان بیش از هر چیز مکان خود نمایی و اعتبار دولت سلوکی است.میدان تجلی کالبدی _ فضایی دو فلسفه در هم آمیخته شده است.
آغاز پیدایش میدان در ایران(قرن سوم ق.م)
میدان : گستره ای وسیع در جلوی دروازه های شارستان و در ربض ساخته می شوند. این میدان نه چون آگورای یونانی محل تظاهر دادوستد اقتصادی است و نه چون فورم رمی مظهر قدرت حکومت است. میدان مکانی است که بازارها بدان باز می شوند و تظاهرات اجتماعی اقتصادی در هم می آمیزد. میدان محلی است برای اعلان فرمانهای دولت : بخشودگی و عقوبتها. این میدان هنوز از دیدگاه ریخت شناسی فضائی خاص را سبب نمی گردند.
شار پارتی در دولت ساسانی(قرن سوم تا هفتم میلادی)
وجود قرینه های از پیش موجود (بازار) ,(میدان) در کشورهای مفتوحه به این دو عنصر نقش اساسی در سازماندهی شهر دوره اسلامی می بخشد. به گونه ای که با تقریبی نزدیک به یقین می توان از بازار و میدان به عنوان عناصر اصلی متشکله شهر دوره اسلامی یاد کرد.با توجه به سنت باقیمانده از شهر دوره ساسانی بازار شهر را در می نوردند و از میدان اصلی شهر _ مقر حکومتی _ به سوی دیوار و بارو کشیده شده و سپس در ورای آن تا حدی معقول گسترش می یابد.
میدان در دوران اسلام قرن یکم تا هفتم هجری (قرن هفتم میلادی)
شواهدی بسیار _ از کرمان و یزد گرفته تا لاهیجان و تبریز از دزفول و شوشتر گرفته تا مشهد و نیشابور و … وجود دارند که قبل از اینکه محله ای ساخته شود و بخشی نو برپا شود ابتدا بازار و میدان ساخته می شدند و سپس مردمان به گونه ای کاملا آزاد به دور آنها سکنی می گرفتند و محله ای جدید بر پا می شد.
بغداد پی افکنده شده در این دوران به شکل دایره در کناره دجله , چهار دروازه با شکوه و بزرگ که به چهارراه اصلی کاروان رو باز می شدند … و به میدان بزرگ شهر می رسیدند که در میانه آن کاخ خلیفه و مسجد جامع بنا گشته بود و در پیرامون آنها هیچ بنائی جز ساختمانها ی نگهبانی قرار نداشت. در اطراف میدان خانه های امرا و نزدیکان خلیفه و دیوانها قرار داشت.
سبک خراسانی(قرن دوم هجری قمری)
دو راسته اصلی در جهات اربعه در میدانی مرکزی با یکدیگر تلاقی می کنند که در اطراف آن علاوه بر دیوانها جامع شهر نیز قرار می گیرد و دهانه راسته اصلی بازار بدان باز می شود.
میدانهای بزرگی ساخته می گردد که در اطراف آن دیوانهای مختلف ,کاخ حکومتی ,مسجد اعظم و بازارها بر پا می کردند. بارزترین نمونه های از روزگاران پیشین به جای مانده را می توان در (میدان کهنه اصفهان) جستجو کرد
قرن چهارم تا قرن هفتم(11 تا 14 میلادی)
از این دوره _قرن چهارم هجری_ به عنوان مرجع شهرسازی و تفکر شهری کشور یاد شود.کالبد شهر کماکان بر میدانی میانی (میدان کهنه اصفهان به عنوان مثال) پی .افکنده شده است که در اطراف آن دیوانها ,بازارها و جامع قرار دارند
قرن پنجم و ششم(12 و 13 میلادی)
کالبد شهر در این روزگاران عبارت است از میدان اصلی و بزرگ (اغلب در میانه شهر) که در پیرامون آن کاخها ,دیوانها,جامع و گاه بیمارستان قرار دارد. دهانه
اصلی بازار به این میدان باز شده و شاخه های خود را در شهر می گستراند
میدان به عنوان مرکز ثقل شهر است اتفاقی که بعدا در اروپا در دوران رنسانس اتفاق می افتد.
مکتب اصفهان(قرن 11 تا 13 هجری)
مجموعه حسن پادشاه در تبریز
میدانی وسیع در میانه که در اطراف آن درگاه (عالی قاپو) , مسجد جامع,بیمارستان و دهانه اصلی بازار و ضرابخانه ساخته شده است.عمارت درگاه بر میدان مسلط است و از آن طریق (اوزون حسن) می تواند بر نمایشهای نظامی و یا بازی چوگان نظاره کند
میدان نقش جهان اصفهان به عنوان مرکز جدید شهر و نماد دولت قاهر و قدرتمند صفوی با آنکه الگوی خود را از میدان کهنه اصفهان , میدان حسن پادشاه تبریز و میدان عالی قاپو قزوین می گیرد ولی این الگوی کهن را نظمی کاملا منطقی می بخشد و با دقتی بی نظیر به ترکیب و تنظیم هندسی و فضائی عناصر پیرامونی و درونی آن می پردازد
مجموعه گنجعلی خان کرمان یکی از بارزترین نشانه های بکارگیری مکتب اصفهان در یک پایتخت ایالتی است.گواینکه میدان و مجموعه اطراف آن از نظر مقیاس بمراتب کوچکتر از میدان نقش جهان و سازمان کالبدی اطراف آن می باشد اما از نظر گاه بکارگیری مفاهیم و تعریف فضائی آنها دست کمی از میدان نقش جهان ندارد. بارزترین ترکیب کلامی مکتب اصفهان در مجموعه های کالبدی _ فضائی به کار گرفته می شود بر این مبنا هر مجموعه زیستی از این پس دارای یک میدان و یا مرکز ثقل خواهد بود
به تبع نگرش مجموعه سازی و معماری _ شهری در هر روستا و یا شهر کوچکی هر کوی و یا برزنی و محله یا ناحیه ای میدانگاهی کوچک ساخته و پرداخته می گردد. این میدانگاه مکانی است که کوچه های اصلی و گذرهای عمده بدان می رسند و از آن ره می برند. در اطراف این میدانگاه معمولا گرمابه , مسجد و مدرسه آب انبار و بازارچه قرار می گیرد.
هر مجموعه زیستی (شهر یا روستا) از این پس دارای یک میدان یا مرکز ثقل خواهد بود.در مکتب اصفهان وجود میدان یا مرکز ثقل به معنای مرکزیت هندسی_آنچه که در دوره ی رنسانس و سپس باروک دیده می شود_ نمی باشد.
تفاوت میدان در مکتب اصفهان با دوره های رنسانس و باروک
سبک تهران(1275_1226 ه.ش)
میدان اصلی شهر (سبزه میدان)تصویری نه چندان کامل و نه چندان ظریف از میدان مکتب اصفهان است. دروازه ارک بدان بازمی شود , دهانه اصلی بازار از آن ره می یابد و گذر اصلی شهر از آن می گذرد . جامع به بازار گشوده می شود و این آغاز رشد تهران در درون دیوارهای کهن است
با دگرگونی مفهوم خیابان و حضور عملکرد های جدید شهری , میدان نیز معنای کهن خود را از دست می دهد , گواینکه هنوز در ادامه سنت گذشته خود مطرح است ولی در مفهوم ساخت ,سازمان و عملکرد دیگر گونه جلوه می کند. میدانهای توپخانه ,ارک,بهارستان و امین السلطان, هر کدام تبلور کالبدی و نشانه ای از این دگرگونی هستند. سبک تهران گواینکه مفهوم میدان را از مکتب اصفهان اخذ می کند ملی موفق می شود که مهر و نشان خود را بر آن بزند.
میدان توپخانه به عنوان یک نمونه کامل از این دگرگونی , با عرض حدود 110 متر وطولی نزدیک به 220 متر ,مستطیلی است که کاملا از تناسبات مطروحه در دوره های رنسانس و باروک تبعیت می کند. به این میدان شش خیابان اصلی و جدید شهر راه می یابند. در اتصال خیابان میدان و بر حسب اهمیت و هویتی که خیابان مطرح می کند شش دروازه ساخته می شود که دروازه الماسیه (ورودی خیابان باب همایون) اصلی ترین آنهاست. میدان را دیوارهای دو طبقه ای فرا می گیرد که دارای دهانه هائی به صورت طاق نماهای منظم است (تبعیت از مکتب اصفهان) که در ترکیب های متفاوت , هماهنگی و تباین را در ریخت میدان سبب می گردید.چون مکتب اصفهان نظم ممتد متباین و آهنگین دیواره میدان به وسیله عناصر اصلی پیرامونی شکسته می شود . این عناصر ساختمانهای مهم دولتی و عمومی هستند که به صورت یادمان , مکان با اهمیتی در فضای شهری اشغال کرده و فضای نمایشی بسیار قوی را به وجود می آورند.
بر خلاف مکتب اصفهان به تبعیت از مفهوم تجدد طلبی, حضور قوی تفکر غیر بومی در سازماندهی فضائی و سرانجام استیلای قدرت اقتصادی فرا ملی , سبک تهران در ترکیب فضائی این میدان عرصه ای دیگر را باز می کند. مسجد و مدرسه, کاخ حکومتی و بازار به عنوان عناصر اصلی ترکیب میدان در مکتب اصفهان جای خود را به عمارت تلگرافخانه و پستخانه ,بانک, عمارت بلدیه و نظمیه می سپارند. جامع کماکان در دل بازار باقی می ماند, بازار دهانه خویش را به میدان کهن شهر (سبزه میدان) می گشاید و کاخ حکومتی با حضور مستقیم در میدان کهن خود را از میدان جدید به عقب می کشاند. میدان توپخانه بر آنست که چهره ای کاملا متجدد از شهر ایرانی را برای اروپائیان و بیگانگان فراهم آورد.قرار گیری عناصر و مظاهر تهران جدید در اطراف آن مبین چنین گرایشی است.
میدان ارگ با گشودن خویش بر روی خیابان جباخانه (بوذرجمهری قبلی و پانزده خرداد کنونی) بی آنکه این گشایش امکان استفاده مردمان را فراهم آورد , به میدانی تشریفاتی بدل می گردد. در مقابل این میدان سبزه میدان نقش کهن میدان مکتب اصفهان را در زمینه های اجتمائی
از – اقتصادی و مذهبی _ فرهنگی عرضه می دارد , این میدان به منزله نماد روابط کهن و پایدار زیست و تولید در جدل اجتمائی _ فضائی با میدان توپخانه قرار می گیرد. حضور وسیع مردمان در اعتراضات متفاوت به نحوه اقدامات دولت و مجازات ها تنبیه های اعمال شده از سوی دولت به این میدان مفهومی کاملا اجتمائی _ فرهنگی و نمادین می بخشد
بازار با انتقال بخش اعظم از فعالیت های اقتصادی خویش _ بخصوص در زمینه اشیا زینتی و کالاهای مصرفی نوپردازانه _ به اولین انتقال فضائی از مکان خاص به مکانی که با تصور زمان تغییر می کند, دست می زند.
با انتقال بازار به خیابان از اهمیت میدان که بازارها بدان باز می شود کاسته می شود.
طرح 1316 ه.ش تهران موفق می گردد تا با حذف مفاهیم کهن , مفاهیمی جدید از عناصر شهری چون خیابان و میدان را عرضه بدارد.میدان بر خلاف سنت کهن دیگر مکانی برای تظاهرات رفتارهای اجتمائی نیست, میدان با از دست دادن ابعاد بزرگ خویش از این پس مکانی برای یاد آوری خاطره ها می گردد, یا مکان دروازه ای کهن را یاد آور است و یا تقاطعی جدید و مهم را مطرح می سازد.